مەن 1944 جىلدىڭ سوڭعى جارىمىنان باستاپ توڭكەرىسكە قاتىناسا باستادىم. 1944 جىلى قازان ايىندا بۇلعىندا قۇرىلعان توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەتتىڭ 12 مۇشەسىنىڭ ءبىرىمىن. سونان باستاپ التاي ازات بولعانعا دەيىنگى بىرنەشە رەتكى كەلەلى جيىندارعا قاتىناسىپ، التاي ايماعىنىڭ توڭكەرىستىك قيمىلدارىنا قاتىستى شەشىمدەردىڭ ىشىندە بولدىم. تالاي رەتكى سۇراپىل شايقاستارعا دالەلقان سۇگىرباەۆپەن بىرگە قاتىناستىم.

مەن توڭكەرىستىك ۋاقىتشا ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى ءتىرى جۇرگەندەردىڭ ءبىرى بولعاندىعىمنان، باسى-قاسىندا بولىپ كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىگەن وقيعالاردىڭ باستى-باستىلارىن نەگىز ەتىپ، وسى ەسكە ءتۇسىرۋ ەستەلىگىن جازدىم. سول ارقىلى توڭكەرىستىك قۇربان، ءۇش ايماق (شىعىس تۇركىستان ۋاقىتتىق ۇكىمەتى، – ءا.ءا) توڭكەرىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى. التاي توڭكەرىسىنىڭ نەگىزگى باسشىسى، حالىق قاھارمانى، دالەلقان سۇگىرباەۆتىڭ قۇربان بولعانىنا 40 جىل تولۋ بايلانىسىمەن مارقۇمدى ساعىنىشپەن ەسكە تۇسىرەمىن.

سۋرەت: ۆيكيپەديادان

التاي توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى

التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باس حاتشىسى اكەم مانكەيدى جەندەت شىڭ شىساي 1938 جىلى قولعا الىپ، 1940 جىلى ۇرىمجىدە ايانىشتى تۇردە ولتىرگەن. اكەمنىڭ اعاسى – التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باسشىسى بۇقاتتى دا 1941 جىلى قولعا الىپ ولتىرگەن ەدى. التاي ايماعىنىڭ بۇكىل حالقى سياقتى، ءبىزدىڭ دە شىڭ شىساي ۇكىمەتى مەن گومينداڭ كەرتارتپاشىلارىنا ۇزىندا ءوشىمىز، قىسقادا كەگىمىز بار. سوندىقتان، كوكتوعاي، شىڭگىلدەگى قارۋلى كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقان توڭكەرىسشىلەر جاعدايىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ودان ارۋاقىت حابار تاۋىپ وتىراتىنبىز ءارى اتتەڭ سول توڭكەرىستىك قوسىنعا قاشان قوسىلىپ، حالىق جاۋلارىن جويۋعا ءوز ۇلەستەرىمىزدى قوسار ەكەنبىز دەپ ارماندايتىن ەدىك. بىراق گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنا الىنعاندىقتان سارسۇمبە، بۋىرشىن، قابا، جەمەنەي اۋدانىندارىنداعى حالىقتار لاجىسىز قالعان بولاتىن.

ءالى ەسىمدە، 1944 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ باس مولشەرىنىڭ ءبىر كۇنى بولاتىن ء(بىز ول كەزدە سارسۇمبە اۋدانىنىڭ بىتەۋىرگە دەگەن جەرىندەگى قىستاۋلىعىمىزدان ءالى كوشىپ شىقپاعان ەدىك), ەل جاتارعا تاياعان مەزىلدە سىرتقا شىققان شەشەمىز (بۇقاتتىڭ ايەلى) شولپانعا بەيتانىس ءبىر ادام كەزىگە كەتىپ: ء"سىزدىڭ اتىڭىز شولپان بولار؟", – دەپ سۇرايدى. ء"يا، شولپان مەن بولامىن" دەگەن شەشەمىزگە بەيتانىس ادام، "مىنا قاعاز سىزدىكى", – دەپ ءبىر پارشا حاتتى ۇستاتادى دا، ءوزى سىرت اينالىپ ءجۇرىپ كەتەدى. ءتۇن بولعاندىقتان ول ادامدى انىق تۇستەي الماي قالادى. ۇيگە كىرىپ حاتتى وقىسا حات دالەلقان سۇگىرباەۆتىكى بولىپ شىعادى. شولپان شەشەمىز اعامىز شامەردى شاقىرتىپ الىپ حاتتى وعان دا وقىتادى.

حاتتا دالەلقان ءوزىنىڭ امان-ەسەندىگىن ايتىپ، ەل-جۇرتتىڭ اماندىعىن سۇراي كەلىپ، قازىر توڭكەرىستىك قوسىننىڭ بارىنشا ۇلعايىپ، توڭكەرىستىك ارەكەتتىڭ جوعارى ساتىعا ورلەپ بارا جاتقاندىعىن، ءىرىپ-شىرىگەن گومينداڭ كەرتارتپاشىلارىنىڭ تەز ارادا قۇرىپ-جوعالاتىندىعىن، حالىقتىڭ ورايدى كۇتىپ توڭكەرىسكە قاتىناسۋىنا ىشكى جاقتان دايىن تۇرۋىن جانە بۇل جۇمىس جونىندە سارسۇمبە اۋدانىنا قاراستى ەڭ سەنىمدى ەل بەدەلدىلەرى مەن اتقا مىنەر ازاماتتارعا حابار تاپتىرۋدى تاپسىرىپتى. بىراق حاتتى قاي جەردە جازعاندىعى مەن ءوزىنىڭ قازىر قاي جەردە ەكەندىگىن جازباپتى.

ءبىز حاتتى وقىپ مازمۇنىنان حابار تاپقاننان كەيىن، ءوز ماڭىمىزداعى سەنىمدى دەلىنگەن مازەت، سەيتقازى مۇعالىم قاتارلى ادامدارعا جاسىرىن حابار تاپسىردىق. باقىلاۋ كۇشتى بولعاندىقتان كەڭ كولەمدى ۇگىتتەرگە باتىلدىق ەتە الماساق تا، سەنىمدى دەلىنگەن ساناۋلى ازاماتتاردى يدەيالىق جاقتان ازىرلەنە جۇرۋگە ورنالاستىردىق. مامىر ايى مولشەرىندە دالەلقان سۇگىرباەۆ ءتىرى ەكەن، بۋىرشىن اۋدانىنداعى ابدىراقمان، ءابىلماجىن، زادان يمام قاتارلى ەل بەدەلدىلەرىنە حات جازىپ جىبەرىپتى دەگەن سىبىس شىعىپ ءجۇردى.

دالەلقان سۇگىرباەۆتىڭ جاۋىنگەر دوستارىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى.

1944 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ ىشىندە، ەل جايلاۋدا وتىرعاندا توڭكەرىسشىلەردەن قۋانىشباي، سولتان باستاعان 4-5 جۇزدەن استام قارۋلى كۇش كەلەدى. ۇعىسىپ كورگەنىمىزدە بۇلار دالەلقان باستاعان توڭكەرىسشىلەر قوسىنىنىڭ ىشىنەن كەلگەندىگىن، توڭكەرىستىك قيمىلدى بۇكىل ايماق كولەمىندە قانات جايدىرۋ ءۇشىن قاباعا قابي باستاعان، جەمەنەيگە جىلقايدار، تەسكەنباي باستاعان قارۋلى كۇشتەردى اتتاندىرعاندىعىن، وزدەرىنىڭ سارسۇمبە، بۋرىلتوعاي ەلدەرىنىڭ گومينداڭ ۇكىمەتىنەن ءبولىپ، توڭكەرىستىك بازا – شىڭگىلگە الىپ كەتۋ ءۇشىن كەلگەندىگىن بىلدىك.

ودان سوڭ ەل قامدانا باستادى. بىراق سارسۇمبەدەگى گومينداڭ ۇكىمەتى ءبىر پولكتەن استام اسكەر اتتاندىرىپ، جايلاۋداعى ەلگە تالاسىپ سوعىس جۇرگىزدەدى. اقىرى توڭكەرىستىك قوسىن ءبىر ءبولىم ەلدى سىرتقى موڭعولياعا اسىرىپ اكەتتى دە، ءبىر ءبولىم ء(بىزدىڭ اۋىل ىشىندە) گومينداڭ قولىندا قالدى. گومينداڭ اسكەرلەرى ەلدى دەرەۋ ايداپ ەتەككە ءتۇسىردى. وتباسىمىزدى گومينداڭ قولىندا قالدىرىپ، ازاماتتار سالت كەتىپ قالۋعا الاڭدادىق تا، تاعى ءبىر ورايىن كۇتۋگە كەلىسىپ، ەلمەن بىرگە قالدىق. تامىز ايى ىشىندە جەمەنەي مەن قابا اۋدانىنداعى پارتيزاندار اۋدان قالاشىعىنا شابۋىل جاساپتى. بىراق قالانى بوساتىپ الا الماي، ەل كەڭەس وداعى جەرىنە ءوتىپ كەتىپتى دەپ ەستىدىك.

سول جىلى قىركۇيەك ايى ىشىندە ءبىزدىڭ اۋىل قاندىعاتايدىڭ (وسى كۇنگى قانۋىتەبى اۋىلدىعى) اياق جاعىنداعى قاراسۋ دەگەن جەردە وتىرعاندا (قالاعا 30 شاقىرىم قاشىقتىقتا), توڭكەرىسشىلەردەن كامەل، تەسكەنباي، نۇرعوجا، تەمىرقان، اليقاندار (سوڭعى ەكى ادام دالەلقان سۇگىرباەۆكە ەرىپ كەلگەن كەڭەستىك اقىلشى ەكەن) باستاعان 700 گە جۋىق پارتيزان كەلدى. مەن بۇل احۋالدان حابار العان سوڭ ەلدىڭ بىرقانشا بەدەلدى ادامدارىن قاسىما ەرتىپ بارىپ امانداستىم. ولار ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ اكەمە قۇران باعىشتادى. ولار بۇل كەلىستە قالعان ەلدى شىڭگىلگە كوشىرىپ اكەتىپ، گومينداڭ كەرتارتپاشىلارىن دارا قالدىرۋ ارقىلى ەكونوميكالىق قيىنشىلىققا تاپ قىلىپ قايتا اينالىپ كەلىپ التاي ايماعىن بۇكىلدەي ازات ەتۋ جوسپارلارىن ايتتى.

وسىلايشا بوكتەردە وتىرعان ەل تەگىس كوشىپ قىران وزەنى بويىنا تۇستىك. ەل كەلىپ ورنىعىپ بولعاننان كەيىن، ءبىر اەروپلان توبەدە اينالىپ ۇشىپ قايتىپ كەتتى. ءبىز وسى ارادا قۇربان شالىپ ايت وتكىزدىك. وسى كەزدە ەرتىس بويىنداعى ءدوربىلجىن (قازىرگى بەيۇن) دەگەن جەرگە گومينداڭ اسكەرلەرى كەلىپتى دەگەن حابار ەستىلدى. پارتيزاندار مەن تۇرعىن ەل ادامدارىنان 200 دەي ادام مانات، اليقانداردىڭ باستاۋىمەن ەرتىسكە باردىق. تۇندە سولتۇستىك جاعاعا تۇنەپ، الاڭ-ەلەڭدە ەرتىس وزەنىنەن ءوتىپ ابون الدىق. بۇل قوسىنىمىزدا پارتيزانداردا عانا قۇرال بار، ال ەلدەن ەرگەندەرىمىز قۇرى قول قارا كورسەتىپ بارعان بولاتىنبىز. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا-اق پليمۋوت وعىنىڭ استىندا قالدىق. جاۋ قۇرال كۇشىنىڭ باسىمدىلىعى ارقىلى ۇستەم ورىندا تۇردى، پارتيزاندار بار قۇرالدى ىستەتىپ اتىسقانىمەن توتەپ بەرە الماي، مادىقان كارىپۇلى (پارتيزان) قاتارلى 5 ادام ءولىپ، شەگىنىپ ەرتىس وزەنىنەن ءوتىپ ءبىر تاسادا باس قوسىپ، اقىل جيىپ قايتالاي شابۋىلعا وتپەكشى بولدىق. وسى كەزدە گومينداڭ ارمياسى سىرناي تارتىپ ءبىر جەرگە جينالدى دا، بۋرىلتوعايعا قاراي شەگىندى. ولاردىڭ قاراسى وتە مول كورىنەدى. ءبىز ءالسىز كۇشىمىزدى شىعىنداتپاۋ ءۇشىن قۋمادىق. گومينداڭ اسكەرلەرى بەكىنگەن ورىنعا كەلسەك، بىرقانشا ادام جانە اتتار ءولىپتى. ءبىز قازا بولعان مادىقان قاتارلى ادامداردىڭ سۇيەگىن ەلگە الىپ بارىپ جەرلەپ، بىرەر كۇن دامىل الدىق. شىڭگىل اۋدانىنا بەت العان بۋىرشىن ەلى دە ۇستىمىزگە كەلدى. قالىڭ ەل كۇن-تۇندەمەي كوشىپ شىڭگىلگە جەتتىك.

گومينداڭ اسكەرلەرىنىڭ بازاسى بولعان قاراتوڭكەدەن تۇندە وتتىك. پارتيزانداردىڭ ءبىر توبى گومينداڭ اسكەرىنىڭ الدىن توسىپ سوعىس جۇرگىزدى. ءبىر ءبولىمى ەلدى قورعاپ الىپ شىعىپ كەتتى. ايتسە دە، ءتۇن ىشىندە ەكى اۋىل مالىمەن قوسا اداسىپ، گومينداڭ اسكەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتتى. كەيىن ەستۋىمىزدە، ولاردى تۇگەل قىرىپ تاستاپتى.

ەل كوشىپ بارعاننان كەيىن كوپ وتپەي، قازان ايىنىڭ باس شەنىندە ەل باسىلارى بۇلعىنعا شاقىرىلدى. ءبىز بارساق وسپان اۋىلى مەن دالەلقان اۋىلى قاتار وتىر ەكەن. جەرگىلىكتى ادامدار كەڭەس وداعى اقىلشىلارىن "اق ءۇي ادامدارى", سىرتقى موڭعوليا اقىلشىلارىن "كوك ءۇي ادامدارى" دەپ اتايدى ەكەن. جيىنعا شىڭگىلگە جيىلعان ەلدىڭ بەدەلدىلەرى تۇگەل بارادى. ءبىزدىڭ ەلدەن مەن (اسحات), ەجەن، سەيتقازى مۇعالىم ۇشەۋىمىز باردىق. ءبىز بارعان سوڭ بىرەر كۇننەن كەيىن جيىن اشىلدى. جيىنعا دالەلقان، وسپان، كەڭەس وداعى مەن سىرتقى موڭعوليا اقىلشىلارى دا دا تۇگەل قاتىناستى.

جيىندى دالەلقان باسقارىپ ۇزاق ءسوز سويلەدى. كۇرەس جاعدايىنا تالداۋ جاساپ، توڭكەرىس بەتالىسىنىڭ وڭالىپ، گومينداڭ كۇشتەرىنىڭ بارعان سايىن السىرەگەندىگىن، توڭكەرىستىك كۇشتىڭ ۇلعايا ءتۇسىپ، التاي ايماعى حالقىنىڭ 80 پايىزىنان استامى توڭكەرىستىك ساپقا وتكەندىگىن، جەمەنەي اۋدانىندا مىقتى توڭكەرىستىك بازا قۇرىلىپ ءۇرىمجى مەن التاي اراسىنداعى قاتىناس لەنياسىن باقىلاۋعا العاندىعىن، ولاردىڭ قابا، جەمەنەي، بۋىرشىن اۋدانىندارىنداعى گومينداڭ كۇشتەرىنە شابۋىل جاساپ، سول اۋداندارداعى گومينداڭ اسكەرلەرىنىڭ سارسۇمبەگە كومەكتەسۋگە مۇرساسىن كەلتىرمەي، ءبىزدىڭ سارسۇمبەنى ازات ەتۋىمىزگە قولايلىلىق تۋدىرىپ وتىرعاندىعىن ءتۇسىندىرىپ ءوتتى.

ول بۇدان كەيىنگى كەزدە ەل بىرلىگىن بەكەمدەپ، توڭكەرىستىك ءىستى ءتىپتى دە جوسپارلى تۇردە العا باستىرۋ ءۇشىن، ءبىر باسشىلىق قۇرىلىم قۇرىپ، بۇدان كەيىنگى توڭكەرىستىك قيمىلعا سول باسشىلىق قۇرىلىم ءبىرتۇتاس جەتەكشىلىك ەتەتىندىگىن دە ءتۇسىندىردى. بۇل ءىس جيىنعا قاتىناسۋشىلاردىڭ قولداۋىنا يە بولدى ءارى جاڭا قۇرىلىمنىڭ اتىن "توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەت" دەپ اتاۋدى قاۋلى ەتتى.

وسپان سىلامۇلى، دالەلقان سۇگىرباەۆ، ءلاتىپ مۇستاپاۇلى، كوكسەگەن شاكۋۇلى، ۋاتقان امىرەۇلى، ادىلقان، كەلەس، كارىپ جاڭقابايۇلى، رامازان جولىمۇلى، موللاسىلام سىمايىلۇلى (ۇيعىر), اسحات مانىكەيۇلى، كامەل قاتارلى 12 ادامدى "توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەتتىڭ" مۇشەسى ەتىپ سايلاپ شىقتى.

بۇل مۇشەلەر، بىرىنشىدەن، ارقايسى اۋدانعا، ەكىنشىدەن، سول كەزدەگى سالت بويىنشا ۇلكەن رۋلارعا ۋاكىلدىك سيپاتى بار ادامدار بولاتىن. ايتالىق، ءلاتىپ، كوكسەگەن، ۋاتقاندار شىڭگىل اۋدانىنىڭ، ادىلقان، كامەل كوكتوعاي اۋدانىنىڭ، رامازان، موللاسىلام جەمەنەي اۋدانىنىڭ، كارىم بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ، اسحات مانىكەيۇلى سارسۇمبە اۋدانىنىڭ ەلدەرىنە ۋاكىلدىك ەتەتىن ەدى.

وسپان سىلامۇلى توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەت باسشىسى، دالەلقان سۇگىرباەۆ ورىنباسارى جانە اسكەري ىستەر قولباسشىسى بولىپ بەكىتىلەدى. ۇكىمەتتىڭ قول استىندا اماندىق ءبولىمى قۇرىلىپ، جاۋاپتىسى كارىپ، كۇندەلىكتى داۋ-شار جۇمىستارىن باسقارۋ (سوت) ءبولىمى قۇرىلىپ، باسشىسى كوكسەگەن بولدى. مۇنان باسقا ارتقى شەپ قامداۋ ءبولىمى قاتارلى قۇرىلىمدار قۇرىلدى.

ەل باسىلارى تاراعاننان كەيىن ۇكىمەت مۇشەلەرى جيىنى اشىلىپ، بۇدان كەيىنگى ىستەلەتىن ىستەر مەن جۇمىس جوسپارىن اقىلداسىپ، ورنالاستىرۋلار جاسادى. ەڭ الدىمەن سول كەزدە شۇعىل شەشۋگە ءتيىستى دەلىنگەن حالىق تۇرمىسى ماسەلەسى، مالدىڭ قىسقى جايىلىم ماسەلەسى اقىلداسىلدى. مۇندا، بىرىنشىدەن، شىڭگىل اۋدانىنداعى تۇرعىن ەلدەر قىستاۋلارىن جاڭادان كوشىپ كەلگەن ەلگە بوساتىپ بەرىپ، جەر سىرىنا قانىق ءوز ادامدارى تاۋ ساعالاپ قىستاۋ; ەكىنشىدەن، شىڭگىلگە جينالعان ەل مالىن بايتىك، قۇم قاتارلى جەرلەرگە دەيىن وتارلاتىپ باعىپ، ونى قۇرالدى پارتيزاندار ارقىلى قورعاۋ; ۇشىنشىدەن، سىرتقى موڭعولياعا جاعدايدى ايتىپ، ءبىر ءبولىم ەل ءبىر قىس قىستايتىن قىستاۋلىق سۇراۋ دەگەن قارار الىنىپ، تۇرمىستا قيىنشىلىققا تاپ بولعان ادامدارعا كومەكتەسۋ دەگەن ۇندەۋ شىعارادى.

پارتيزاندىق قۇرىلىمدار سۇرىپتالىپ، مالدى قىستان امان شىعارۋعا قاجەتتى ەڭبەك كۇشتەردەن باسقا 500 دەن استام قارۋلى پارتيزان ىلعاپ الىندى دا، دالەلقاننىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىندە گومينداڭ بازالارىنا شابۋىل جاسالاتىن بولادى. پارتيزاندارعا قاجەتتى ازىق-تۇلىك حالىقتان (اسىرەسە تۇرعىن ەلدەن) سالىق رەتىندە جينالىپ الىنۋ جونىندەگى قاۋلى الىندى. جيىندا كۇشتى شوعىرلاندىرا وتىرىپ، ەڭ الدىمەن كوكتوعاي قالاشىعىن ازات ەتۋ، ونان بىرتىندەپ قارتۇڭكە، سارتوعايداعى گومينداڭ بەكىنىسىن تالقانداۋ; ونان سوڭ ءبىر ءبولىم قارۋلى پارتيزانداردى ءۇرىمجى، شونجى، جەمسارى، موري اۋداندارىنا بارىپ توڭكەرىستىك قيمىل جۇرگىزۋگە اتتاندىرىپ، سول جاقتاعى ەلدى توڭكەرىس قاتارىنا وتكىزۋ ءارى ول جاقتاعى گومينداڭ كۇشتەرىنە شابۋىل جاساپ، گومينداڭدى شىعىس جاق ارقىلى التايعا كومەك بەرۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرۋ كەرەك دەگەن قارار الىندى.

ۇكىمەت مۇشەلەرى جيىنى تارقاردا توڭكەرىستىك قيمىلدىڭ شۇعىلدىعى، حالىقتىڭ بىتىراندى ورنالاسۋى سەبەپتى شەشىم ەتۋگە ءتيىستى جۇمىستاردىڭ ەل ىشىندە ءجۇرىپ شەشۋ، اسا ماڭىزدى ىستەردى قاراردا عانا ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ جيىنىن اشۋ، ال قالعان كەزدەردە ۇكىمەت مۇشەلەرى وزىنە تاپسىرىلعان ءتۇرلى جۇمىستاردى جاۋاپكەرلىكپەن دەربەس جۇرگىزۋ كەرەك دەپ ۇيعاردى.

جيىن تاراعاننان كەيىن، توڭكەرىستىك ۇكىمەت مۇشەلەرى جيىننىڭ قاۋلىسى بويىنشا قىستاۋلار مەن قىستىق جايىلىمدار لايىقتى تەڭشەلىپ ورنالاستىرىلدى. سىرتقى موڭعوليا ۇكىمەتىمەن كەلىسىپ، بۇلعىن وڭىرىندە ءبىر ءبولىم ەل قىستادى. ءبىر ءبولىم مال قۇم، ارمانتى، بايتىك باۋرايى قاتارلى جەرلەرگە پارتيزانداردىڭ قورعاۋىمەن وتارلاتۋعا جىبەرىلدى. توقتىباي، موللا بەيسى (ۇيعىر) باستاعان پارتيزاندار وترەتى مالشىلاردى اتتانىسقا كەلتىرىپ، ولاردىڭ بايتىك باۋرايىنا الىپ كەلدى. وسىندان باستاپ التاي توڭكەرىسىنە بوعدا وڭىرىنىندەگى حالىقتار دا ات سالىسا باستادى.

التايداعى گومينداڭ قالدىق كۇشتەرىنىڭ تىزە بۇگۋى

دالەلقان قولباسشىلىق ەتكەن نەگىزگى قارۋلى قوسىن 1945 جىلى اقپان ايىندا كوكتوعاي قالاشىعىنا شابۋىل جاساپ گومينداڭ بازاسىن تالقاندايدى. قالىڭ قار، قاتاعان ايازدا قاشقىن بولعان گومينداڭ كۇشتەرى قاراتوڭكەگە كەلىپ پانالادى. بىراق، توڭكەرىستىك قوسىننىڭ جويىمپاز شابۋىلىنا توتەپ بەرە الماي، اقىرى قاراتوڭكەدەگى گومينداڭ كۇشتەرىمەن بىرىگىپ، بازالارىن تاستاپ سارتوعايعا ءتۇسىپ كەتەدى. اقپاننىڭ 24-كۇنى پارتيزاندار كوكتوعايدى بۇكىلدەي ازات ەتتى. التاي ايماعىنىڭ شىعىس رايونىنداعى گومينداڭ قالدىق كۇشتەرى سارتوعايعا توپتالدى.

گومينداڭ اسكەرلەرىنىڭ شەگىنە قاشۋىنان پايدالانىپ وكشەلەي سوققى بەرۋدى جوسپارلاعان دالەلقان، سارتوعايعا جالعاستى شابۋىلعا ءوتتى. ءبىر جەتىدەن استام ۋاقىت شايقاس ءجۇرىلىپ، گومينداڭ اسكەرلەرى پارتيزانداردىڭ ەكپىندى كۇشىنە توتەپ بەرە الماي، سارتوعايداعى بەكىنىستەرىن تاستاپ ناۋرىز ايىنىڭ باس شەنىندە جاياۋ-جالپى ۇرىمجىگە قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل رەتكى سوعىستا ەكى ماشينا، كوپتەگەن مال-مۇلىك ولجا الىنادى. ءسۇيتىپ، 1945 جىلى ناۋرىز ايىنا دەيىن شىڭگىل، كوكتوعاي اۋداندارى ازات بولىپ، التاي ايماعىنىڭ شىعىسىنداعى گومينداڭ كۇشتەرى ءبىرجولا تالقاندالدى.

1945 جىلى جازدا دالەلقان سۇگىرباەۆ قولباسشىلىعىنداعى پارتيزاندار سارسۇمبە اۋدانىنا بىرنەشە رەت شابۋىل جاسادى. ولار بۋىرشىن اۋدانىنىڭ ەلامان دەگەن جەرىنە دەيىن بارىپ گومينداڭ كۇشتەرىنە سىلەيتە سوققى بەرەدى. ءبىر رەتكى سۇراپىل شايقاستا پارتيزانداردان زۇلجالال بايتوللا قاتارلى بىرنەشە ادام قايتىس بولادى. وسى رەتكى شايقاستا پارتيزاندار گومينداڭنىڭ سارسۇمبەگە ازىق ءۇشىن جوتكەپ كەلە جاتقان 80 اربا استىعىن قولعا ءتۇسىرىپ، گوزىياڭ باستاعان گومينداڭ اسكەرلەرىن تۇتقىندادى. بىراق سارسۇمبە اۋدانىن بوساتا الماي بازاعا قايتا ورالدى.

پارتيزاندار توڭكەرىستىك بازاعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن، توڭكەرىستىك ۇكىمەت مۇشەلەرى جيىنى اشىلدى. جيىندا دالەلقان التاي ايماعىنىڭ جالپى احۋالىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ ءسوز سويلەدى. ول سوزىندە: شىڭگىل، كوكتوعاي، جەمەنەي، بۋرىلتوعاي اۋداندارى ازات ەتىلدى. گومينداڭ قالدىق كۇشتەرى قابا، بۋىرشىن، سارسۇمبە اۋداندارىن پانالاۋدا، شونجى جولى كەسىلىپ تاستالدى، بۋىرشىن جولىن جەمەنەي پارتيزاندارى توسىپ الدى. التايداعى گومينداڭ كۇشتەرى اۋىر داعدارىسقا تاپ بولدى. ىلە توڭكەرىستىك كۇشتەرى ىلەنى ازات ەتتى دەپ كەلىپ، وسى جاعدايلار سارسۇمبەگە جورىق جاساۋىمىزعا ابدەن ءتيىمدى", – دەي كەلىپ، بارلىق كۇشتى جۇمىلدىرا وتىرىپ شابۋىلعا اتتانساق، سارسۇمبەنى ءسوزسىز گومينداڭ قولىنان بوساتىپ الامىز دەگەن سەنىم بىلدىرەدى. جيىنداعىلار بۇل تۋرالى ۇسىنىسقا ءبىراۋىزدان قوسىلىپ، دەرەۋ اتتانىسقا كەلۋگە بەكىدى.

دالەلقان سۇگىرباەۆ اسكەري بولىمگە ىشكەرىلەي ارالاسىپ، قىزمەت تەكسەرۋدە.

1945 جىلى تامىز ايىنىڭ سوڭىن الا ءبىزدىڭ اۋىل كوكتوعايدىڭ سۇپتى-كۇرتىسى دەگەن جەرىندە وتىرعاندا دالەلقان سۇگىرباەۆ قالىڭ پارتيزانداردى باستاپ ۇستىمىزگە كەلدى. سول ەلدەن ءبىر ءبولىم كۇشتى تاعى دا تولىقتاپ الىپ سارسۇمبەگە جورىققا اتتاندى. داكەڭنىڭ ورنالاستىرۋ بويىنشا مەن دە بىرگە اتتانىپ، سول كىسىمەن شتابتا بىرگە بولدىم.

1945 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا اۋيتانعا كەلىپ ءمىناۋار بايدىڭ تامىنا تۇستىك تە، جانكەن، ىرىمقان دەگەن ادامداردى بۋىرشىننان حابار الۋعا جىبەردىك. ءوزىمىز شەمىرشەكتەگى وشىر قاجىنىڭ تامىنا كەلدىك.

1945 جىلى قىركۇيەكتىڭ 5-كۇنى جىبەرگەن حابارشىلارىمىز بۋىرشىن جاقتان كەلە جاتقان حاكىم بەكشوۆپەن مۇقامەتجان باستاعان 200 گە تاياۋ ىلە ۇلتتىق ارميا بولىمىمەن جولىعىپ، ولاردى باستاپ كەلەدى. وسىلايشا ىلە ۇلتتىق ارمياسىمەن قۋانىشتى تۇردە باس قوستىق تا، كەشتە اقىلداسا وتىرىپ سارسۇمبە قالاسىن قورشاۋعا الۋ جوسپارىن جاسادىق.

قالانىڭ شىعىس، باتىس-وڭتۇستىگى جاقتان ىلە ۇلتتىق ارمياسى شابۋىلعا وتەدى دەگەن قارار الىندى. سول كۇنى كەش باتا نۇرمان، تۇرىسبەك دەگەن ادامداردى قالانىڭ باتىس-وڭتۇستىك جاعىنا بارلاۋ الىپ بارۋعا اتتاندىردىق. قاراۋىلداعىلار ءتۇن ورتاسى اۋا قالادان راكەتا اتىلدى دەگەن حاباردى اكەلدى. قولباسشىلىق شتاب مەزگىلسىز اتىلعان راكەتانىڭ جاعدايىن بارلاپ كەلۋگە تاعى دا ادام جىبەرەدى. تاڭ اتا شتابقا كەلگەن بارلاۋشىلار گومينداڭ كۇشتەرىنىڭ قالانى تاستاپ سىرتقى موڭعوليا جاققا شەگىنگەندىگىن حابارلادى.

ءبىز 1945 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ 6-كۇنى تۇستەن بۇرىن سارسۇمبە قالاسىنا كىردىك. قاناپيا نۇسىپبەكۇلى، ءمىناۋار، قامي باستاعان قالا حالقى قالا شەتىنە شىعىپ قىزۋ قارسى الدى. قالاعا كىرە سالىپ ارقايسى ۇكىمەت ورىندارىنا قورعاۋشى قويىپ، ۇكىمەت قازىناسىن ەسەپتەپ وتكىزىپ الۋعا ادام ورنالاستىردىق تا، زور جيىن اشىپ جەڭىستى تويلادىق. جيىندا دالەلقان سۇگىرباەۆ پەن حاكىم بەكشوۆ بۇدان كەيىنگى ماڭىزدى قىزمەتتەر تۋرالى ءسوز سويلەدى. جيىن اياقتالىسىمەن سىرتقى موڭعولياعا قاشقان گومينداڭ كۇشتەرىن قۋالاپ سوققىلاۋ جونىندە جوسپار ءتۇزىلىپ، ورنالستىرۋلار جاسالدى.

اۆتور اسحات ماڭكەيۇلىنىڭ «التاي توڭكەرىستىك ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى جانە گومينداڭ قالدىق كۇشتەرىنىڭ تىزە بۇگۋى» اتتى ماقالاسى جاريالانعان «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» جۋرنالىنىڭ №7-سانى. 1991 جىلى. قۇلجا قالاسى.
ماقالانىڭ مازمۇنىنا سۇيەنە وتىرىپ ءبىز «التاي ايماعىنىڭ گومينداڭنان ازات ەتىلۋ بارىسى» دەپ وزگەرتىپ قويدىق. بىراق ماقالانىڭ مازمۇنىنا، ستيلىنە قۇرمەت ەتىپ، ءسوز-سويلەمىنە، ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن تيىسپەدىك.

قارت پارتيزان ءابدىراسۇل باستاعان 100 ءدىڭ ۇستىندەگى ادامدى قاشقان جاۋدىڭ وكشە ىزىنە تۇسۋگە، ءبىر ءبولىم پارتيزاندارمەن ۇلتتىق ارميا جاۋىنگەرلەرىن تاۋ كەنەرەلەپ جاۋدىڭ شونجىعا باراتىن جولىن توسۋعا اتتاندىرادى.

7-قىركۇيەك كۇنى دالەلقان سۇگىرباەۆ، حاكىم بەكشوۆ جانە مەن باستاعان 40 داي ادام اتتانىپ، الدىڭعى كەتكەن بارلاۋشى اسكەرلەردىڭ ىزىمەن جولعا شىقتىق. ولاردى كەش باتا ۋشىلىكتىڭ قاراعايلى كەزەڭىندە قۋىپ جەتتىك. پارتيزانداردىڭ ورنالاسقان جەرى تۇيەتاس دەگەن جەرى بولىپ، سوعىسا شەگىنگەن گومينداڭ كۇشتەرى پارتيزانداردى ماڭىنا جاقىنداتپاپتى. ءبىز باس قوسىپ اقىلداسىپ، 30 داي ادامدى جاۋدىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ارتقا قالدىردىق تا، دالەلقان، حاكىم بەكشوۆ باستاعان 130 داي ادام قاراساز دەگەن جەردە تۇنەپ جاتقان جاۋعا سەزدىرمەي، ولاردىڭ باتىس جاعىنداعى اقبۇلاق دەگەن جەر ارقىلى الدىن الۋعا اتتاندىردىق.

8-قىركۇيەك كۇنى تاڭ اتا ءبىز ۇلكەن جالعا ىلىنگەندە گومينداڭ اسكەرلەرى دە ساي تاعانىمەن ورمەگەيتى اسۋىنا قاراي ۇمتىلدى. وسى ءبىر شەشۋشى كەزەڭدە دالەلقاننىڭ بۇيرىعى بويىنشا پارتيزان باسشىلارىنىڭ ءبىرى 66 جاستاعى ءابدىراسۇل باتىر باستاعان 16 پارتيزان شۇعىل قيمىلداپ، اسۋعا جاۋدان بۇرىن ءىلىندى دە جاۋعا وق اتتى. ءبىز دە وكپە تۇستان وققا ۇستادىق. ورنالاستىرىپ تاستاعان ازعانتاي ادامىمىزدى مول قوسىن ەكەن دەپ تۇسپالداعان جاۋ اسكەرلەرىنىڭ اپتەر-تاپتەرى شىعىپ، الاساپىراڭدىققا ءتۇستى.

ءبىز تاۋ باسىندا كورىپ وتىرمىز. ءبىر ءبولىم گومينداڭ اسكەرى جالت بەرىپ سايدىڭ شىعىس جاق توسكەيىنە بەت الدى. بىراق ءبولىنىپ كەتۋگە باتىلدىق ەتە الماي، ارى-بەرىدەن سوڭ قايتىپ كەلىپ توبىنا قوسىلدى. ءسويتىپ، جاۋ ءبىر ورىنعا توپتالدى دا ءتۇس اۋا ولاردان اق تۋ ۇستاعان ءۇش ادام اسۋعا تامان ورلەدى. ءبىز ادام سانىمىزدى سەزدىرمەۋ ءۇشىن جال-جالعا بىتىراپ ورنالاسقانبىز. مەن اياق شەنىندە ەدىم. ەلشىلەر مەنىڭ قاسىما كەلگەندە انادايدان بايقاپ وتىرعان دالەلقان مەن حاكىم بەكشوۆتار الىستاۋ جەرگە ورنالاستىرىلعان شتابتان كەلگەن سياقتانىپ ايدىندانا باسىپ قاسىمىزعا كەلدى. كەلگەن ەلشى فۋ فاميلالى (ۇلتى سىبە) كوجاڭ (كوجاڭ – قىتايشا اسكەري شەن) مەن ەكى ساقشى قىزمەتكەرى ەكەن. ولار اسۋدان اسىپ كەتۋگە جول سۇراپ ابدىراسۇلعا بارعاندا، ابەكەڭ: "مەن قازاق پولكىنىڭ اسۋعا قويعان الدىڭعى قاراۋىلى ەدىم. قازاق پولكى موڭعوليا شەكاراسىندا جاتىر، كوماندانىڭ رۇقساتىنسىز وتكىزە المايمىز. باس كوماندانىمىز باتىس جاقتارىڭداعى تاۋ باسىندا قالىڭ اسكەرمەن بىرگە، سولارعا بارىڭىزدار" دەپ جول باستاۋعا زاكي مايدامانۇلى دەگەن پارتيزاندى قوسىپ بەرەدى. ەلشىلەر وزدەرىن التاي ءۋاليى گاۋ ءبايۇي، التاي اسكەري رايوننىڭ كوماندانى ۋان ليڭيۇندەر جىبەرگەندىگىن ايتىپ، كەلىسىمگە كەلۋدى ءوتىنىش ەتەدى.

دالەلقان دا:  – بۇل ءوتىنىشتى قابىل الامىز، توقتامعا (كەلىسىمشارت) كەلۋ ءۇشىن ءۋالي مەن كوماندان كەلۋ كەرەك. ولار كەلمەسە توقتام جاساۋ مۇمكىن ەمەس»،  – دەيدى. ەلشىلەر قايتاردا مەن: ءشامسيدى (گومينداڭ ادامدارى قاشقاندا اكەمنىڭ ءىنىسى ءشامسيدى وزدەرىمەن بىرگە كۇشتەپ الىپ كەتكەن. بۇل ادامدى ۇلتتىق ارميا جاق گومينداڭنىڭ قۇرال تاپسىرۋىنا ەلشىلىككە جىبەرگەن) بىرگە الا كەلىڭدەر، – دەدىم.

كەشكە تاياعاندا گاۋ بايۇي باستاعان جانىندا اۋدارماشىلارى بار 6-7 ادام توقتامداسۋ ءۇشىن كەلدى. ءشامسيدى دە ەرتە كەلىپتى. ولار: «ءبىز سارسۇمبەنى بوساتتىق، قارسىلىق كورسەتكەمىز جوق. شەگىنۋ كەزىندە قالانى ءبۇلدىرىپ، ويرانداعامىز جوق. سىرتقى موڭعوليا ارقىلى ىشكى ولكەلەرگە وتپەكشىمىز. سوندىقتان بىزگە جول بەرىڭىزدەر» دەگەن تالاپ قويدى.

دالەلقاندار: «شەت مەملەكەتكە جىبەرۋ قولايسىز، ەڭ ابزالى سەندەر داگاي-شوگاي ارقىلى ۇرىمجىگە قايتىڭدار» دەيدى. بىراق ولار الدىڭعى تالابىن قايتالاپ تۇرىپ الدى. سوڭىندا دالەلقاندار اقىلداسا كەلىپ: «بولادى، سىرتقى موڭعوليا ارقىلى كەتۋلەرىڭە جول بەرەيىك، بىراق ءبىر شارت – قۇرالدارىڭدى تۇگەل تاپسىراسىڭدار، شەت مەملەكەتكە قۇرال الىپ كىرۋگە بولمايدى»دەيدى. گاۋ بايۇيلەر بۇعان ماقۇل بولادى دا، ەرتەڭىندە قۇرال تاپسىراتىن بولىپ قايتتى. ءبىز ءشامسي مەن ءبىر قىرعىز جىگىتتى الىپ قالدىق. ءتۇن تىنىش ءوتتى. 9-قىركۇيەكتەن باستاپ قۇرال تاپسىرۋ باستالىپ، 10- قىركۇيەك كۇنى تۇستە تاپسىرىلىپ بولدى. بىراق 8-قىركۇيەكتەن 9-قىركۇيەك قاراعان كۇنى داي كۇيى تۋانجاڭ (پولك باسشىسى) 3-4 ادامىن باستاپ ءتۇن قاراڭعىلىعىن جامىلىپ ورمەگەيتى ارقىلى ۇرىمجىگە قاشىپ كەتىپتى.

قۇرالدى تاپسىرىپ العاننان كەيىن دالەلقاندار: «ارت جاقتان نۇسقاۋ سۇراپ ەدىك، موڭعوليا ارقىلى جىبەرۋگە بولمايدى دەگەن نۇسقاۋ كەلدى. سوندىقتان سەندەر التاي ارقىلى ۇرىمجىگە قايتارىڭدار» دەپ ۇقتىردى. ءبىزدىڭ ادام سانىمىزدىڭ ەكى جۇزدەي عانا ەكەنىن كورگەن گاۋ بايۇيلەر قۇرالدارىن تاپسىرعانىنا قاتتى وكىندى. بىراق شاراسىز بويسىنۋعا ءماجبۇر بولىپ التايعا قايتتى. التاي ءۋاليى گاۋ بايۇي، التاي اسكەري كوماندانى ۋاڭ ليڭيۇن، پولك كومانديرى فان باستاعان ءبىر مىڭ 800 دەن استام گومينداڭ وفيتسەرلەرى مەن اسكەرلەرى تىزە بۇكتى. قۇرال-جابدىق، ات-كولىكتەرى تۇگەلدەي ولجاعا الىندى. بۇلاردى 10-شى 11-شى قىركۇيەك كۇندەرى سارسۇمبەگە الىپ كەلدىك.

بۇل 1946 جىلى قاراشا ايىندا سارسۇمبەدە (قازىرگى التاي قالاسىندا) دالەلقان سۇگىرباەۆتىڭ ۇيىندە تۇسىرىلگەن سۋرەت. سۋرەتتە سولدان وڭعا قاراي الدىندا وتىرعاندار: داۋباي مازاقوۆ، دالەلقان سۇگىرباەۆ، ءيۇسىپجان. ارتتا تۇرعاندار: مانان شايزا، پاتىقان قاتارلىلار.

دالەلقان سۇگىرباەۆ پارتيزاندار مەن ۇلتتىق ارميا جاۋىنگەرلەرىنە تۇتقىن بولعان گومينداڭ قىزمەتكەرلەرى مەن وفيتسەر-جاۋىنگەرلەرىن جابىرلەپ كەلەمەجدەۋدى، ءتىپتى قاتالدىق ىستەمەۋدى قايتا-قايتا قاداعىلاپ تاپسىردى. ول كىسىنىڭ ورنالاستىرۋى بويىنشا گاۋ ءبايۇي، ۋاڭ ءليڭيۇن، فان قاتارلى جوعارى دارەجەلى وفيتسەرلەرىن اتقا مىنگىزىپ، جولدا جۇرە الماعان اۋرۋ-سىرقاۋلارى مەن شارشاپ-شالدىققاندارىن تۇيەگە مىنگىزىپ الدىق.

1945 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ اياق شەنىندە سول كەزدەگى التاي ايماعىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ تومەن، استىعىنىڭ تاپشى بولۋ احۋالىن ەسكە الا وتىرىپ، تىزە بۇككەن بارلىق گومينداڭ قىزمەتكەرلەرى مەن وفيتسەر، اسكەرلەرىن قۇلجاعا جوتكەپ جىبەردىك. وسىلايشا التاي ايماعىمىز گومينداڭ قولىنان ءبىرجولاتا ازات ەتىلدى.

اسحات مانكەيۇلى

اۆتور اسحات مانكەيۇلى التايداعى توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەت مۇشەسى بولعان ادام.

ماقالانىڭ ءوز تاقىرىبى «التاي توڭكەرىستىك ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى جانە گومينداڭ قالدىق كۇشتەرىنىڭ تىزە بۇگۋى» بولاتىن، ءبىز بۇل تاقىرىپتى ماقالانىڭ مازمۇنىنا سۇيەنە وتىرىپ  ءبىز «التاي ايماعىنىڭ گومينداڭنان ازات ەتىلۋ بارىسى» وزگەرتىپ قويدىق. تاريحي ماقالانىنىڭ مازمۇنىنا، ستيلىنە قۇرمەت ەتىپ، ءسوز-سويلەمىنە، ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن تيىسپەي جاريالاپ وتىرمىز.

«ىلە تاريحي ماتەريالدارى» (№7-سان، 1991 ج. 105-120-بەتتەر) جۋرنالى. توتە جازۋدان اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz