Núrbek Týsiphan,
QazÚU-ding Qazaq әdebiyetining tarihy men teoriyasy kafedrasynyng oqytushysy

Núrbek Týsiphan,
QazÚU-ding Qazaq әdebiyetining tarihy men teoriyasy kafedrasynyng oqytushysy

Bizding qazaq әdebiyetining kәsiby aqyn-jazushylarynyng deni әdebiyetke synshy retinde ayaq basqan. Býgingi saqa jazushylardyng kóbi jas kezderinde talay mәrte syny aitys-tartystargha aralasyp, óz qarym-qabiletterin kórsetken. Biraq tәuelsizdik alghan song syn janry da kenjelep qalghan edi. Áriyne, syny maqalalar jaryq kórip jatty. Túraqty týrde synshylyqpen ainalysqan, ainalysyp jýrgen agha-әpkelerimiz de joq emes. Men múnda synnyng jazylmauynan búryn onyng eskerilmeuin aitqym kelip otyr. Ádeby shygharma ómirge kelgen sәtten bastap, onyng egizindey talasa tuatyn әdeby syn da keyingi jyldary oqylmaytyn bop ketti. Onyng ornyn kerisinshe, maqtau resenziyalar basyp aldy. Ádeby aitys-tartystar arqyly shynyqqan aghalarymyz kóp jaghdayda ýnsiz qaludy әdetke ainaldyrdy. Ne arasha týspeydi, ne janashyrlyq tanytpaydy. Óner atauly ýshin ýnsizdikten qatal jaza joq ekenin bile túra, jaq ashpay otyryp alady. Nemqúraydylyq basym. Tipti, keybir agha buyn aqyn-jazushylar jastardyng shygharmalaryn oqymaydy. Ádeby qúbylysty jiti qadaghalap otyratyn qalamgerler sausaqpen sanarlyq. Onda da kóbi qyzmet babymen. Al, әldebir túlghanyng pәlen jasy, týgen syilyghy degen sәtte әr gazetten mereytoy iyesin maqtaghan maqalalar janbyrdan songhy sanyrauqúlaqtay qaptaydy. Búl ne sonda? Qazaq әdebiyeti qayda bara jatyr? Árkim ózinshe tolghanady, ózinshe baylam jasaydy. Bәri de ishtey shiryghady. Syrtqa shygharugha jýreksinedi ne uaqyty jetpeytinin syltauratady...
Mysal ýshin, jas jazushylar Almas Nýsip pen Álibek Bayboldyng kitaptary shyqqaly eki jyldyng jýzi boldy. Jóndi, túshymdy syn aitqan eshkim joq. Talaptarynyng beker bolghany ma sonda? Talanttarynyng qajeti joq pa әlde? Al, jiyrma beske tolmaghan jas jigit Arman Álmenbetting roman jazghany da eshkimdi eleng etkize almaghan-au, sirә!.. Nege? Qoyshybek Mýbәrәk, Beybit Sarybay, Maqsat Mәlik, Ómirjan Ábdihalyq, Núrlan Qabday, Miras Múqash syndy azamattar gazet-jurnaldarda kópten beri әngime, povesterin bastyryp jýr. Kóbining kitaptary bar. Almaz Myrzahmet, Qalamger Azamat, Saltanat Minәihan syndy jas jigitterding jazbalaryn da ara-túra kórip qalamyz. Kórgenimiz, oqyghanymyz ýshin biz quanamyz, jaryqqa shyqqany ýshin avtorlar da marqayady. Dese de, avtorlardyng әrbirimen sóilese qalsanyz bәri de agha buynnan әdeby syn, tolymdy pikir kýtedi. Qaralau emes, asyra maqtau emes. Kәdimgi kәsiby syndy ansaydy. Búghan bóget qanday? Eshkimning kóniline qaramay, biraq jeke basyna tiyispey, shynayy әdeby syn jaza alatyn adam az ba qazaq әdebiyetinde? Az emes! Tek, den qoyyp, kónil audaru kerek.
«Jalyn» jurnalynda 1972 jyly «Turaby tribunasy» dep atalatyn arnayy әdeby syn aidary ashylghan eken. Qarap túrsanyz aidardyng aty da әdemi aitylghan. Ásirese, syn janryn sorlatatyn әreket – jaltaqtyq ekenin eskerip, tap basyp qoyylghan atau. Býgingi әdeby ortada dәl osynday «Turaby tribunasy» bolsa jәne «Tughandyby Imansyzovtardyn» jasyryn, jymysqy әreketterin әshkereleytin arnayy «Turaby Tughansyzovtar» júmys istese. Qazirgi kezde әdeby shygharmagha shynayy sýisinip emes, arnayy tapsyryspen syn, resenziya jazatyn jayttar az kezdespeydi. Búl әdebiyet ýshin – jegi qúrt. Bir qaraghanda avtor men shygharmanyng artyqshylyqtaryn aityp maqtap nemese kemshilikterin kórsetip synap jatqan syndy seziledi. Biraq tapsyrystyng aty – tapsyrys. Tapsyrys jýrgen jerde shynayy shabyt búgha týsedi. Aqyn men jazushy ýshin shabyt qanday dengeyde qajet bolatyn bolsa, synshy ýshin de shabyttyng sonshalyqty manyzdy ekeni anyq. Shynayy ónerdi ósiremiz desek – «syn shyn bolsyn!».
Myna sóilemderding avtory bir qaraghanda kóbinizge dýrse qoya bergendey kórineri haq. Biraq ishtegi qynjylys osynday. Kóbinizdi de osy saualdar tolghandyrady. Biz kәsiby synshy emespiz. Tipti, әdebiyetting tabaldyryghyn da attaghan joqpyz. Biraq talpynysymyzdyng da joq emes ekenin jasyrmaymyz. «Jalmauyz degen jaqsy at emes» degendey, synshyny da kóp jaghdayda shygharmashylyq túlghalary jaqtyra bermeydi. Óitkeni, synshy da adam, ol da shygharmashylyq iyesi. Qatty aitady, batyryp sóileydi, úrlyghyn tauyp qoyady, kerek bolsa keyde qatelesedi de. Múnday qarym-qatynas kýndelikti tirlikte de kezdesip jatady. Sonyng bәrin bile túra әdeby syngha ózimizdi arnaghymyz keledi. Tauyp aitsaq qoldau, qatelesip ton pishsek janashyrlyq týzetu kýtemiz.
Ádeby syn maqsatynda jazylghan alghashqy maqalamyzdy biz jas jazushylar Almas Nýsip, Álibek Baybol jәne Arman Álmenbet shygharmashylyghyna arnadyq. Maqalamyzdyng taqyrybyn «Ýsh talshybyq» dep qoydyq. Avtorlardy kemsitkenimiz emes. «Ýsh bәiterek» bolsyn degen niyetpen. Niyet pen tilekke jetkizetin әueli Qúday, ekinshi qajyrly enbek ekenin de bilemiz. Shybyqtargha nәr berip, dinin aqtaytyn oqyrman qauymnyng jýrekjardy lebizi bolmaq. Iske sәt!

I Almas Nýsiptin

«Barlau» jinaghyn oqyghanda

2011 jyldyng qysy. Magistraturada oqyp jýrgen shaq. Psihologiya pәnining dәrisin tariyh, jurnalistika, biologiya, filosofiya jәne filologiya fakulitetterining magistranttary birigip tyndaymyz. Men әdettegidey keng auditoriyanyng artqy jaghynda otyrgham. Kenet esikten asyghyp-ýsigip gruppalasym Almas Nýsip kirip keldi. Bәrine bir qarap, jyldam amandasty da túp-tura mening janyma kep jayghasty. Qolyndaghy A4 formatyndaghy bir buma qaghazdy aldyma tastay saldy da: «Núreke! Mynany oqyp, bir pikirindi aitshy. Aramyzdaghy azdap qara tanityn ózinsing ghoy», – dedi entige. Taqyryby – «Tay», janry – «hikayat» dep qoyylypty. 40 shaqty betti eki saghattyq dәriste oqy salu maghan әste qiyndyq tughyzghan joq. Sabaq ayaqtalghansha songhy betine shyqtym da, 15 minuttyq ýzilisti paydalanyp, bir-eki auyz sózben óz oiymdy aittym. Sondaghy Almastyng búl jazghanynan (avtordyng ózi keyin ony povesti dep jýr) eng basty degen eki qúndylyqty bayqadym. Birinshisi – hikayat basy artyq sujettermen bylghanbaghan, oqighalar men kórinister bir-birimen qabysyp, astarlasyp jatyr. Ekinshisi – jay sóilem qúrylysy. Tipti, kóp tústarynda atau septigi basym. Búghan deyin onyng jazushy Múhtar Maghauindi pir tútyp, erekshe yntygha oqitynyn angharyp jýretinmin. Endi ózining jazghanynan da agha jazushynyng sóz saptasy, sóilem qúrau tәsili anyq bayqaldy. Men osy túrghydan jana jazyp bastaghan jastyng ózine deyingilerge elikteui zandy qúbylys ekenin tilge tiyek etsem de, Almastyng Maghauinshe sóilem qúrastyruyna kelispeytinimdi ashyq aittym. Bar oiym – «besikten beli shyqpay jatyp, alyp bәiterekting kólenkesinde qalyp qoymasynshy» degen alandaushylyq qana edi. Biraq Almas pyshaq keskendey qylyp: «Men qaytalaugha úrynghan joqpyn jәne úrynbaymyn da. Meniki Múhtar Maghauinnen mýldem bólek», – dedi. Men Almas Nýsipting jazushylyq talabymen osylay tanysyp edim.
Aragha birneshe ay salyp «Tay» ataqty «Júldyz» jurnalyna basyldy. Taghy birer әngimeleri de ghalamtorgha ilinip, gazetterge shyqty. Bir jarym jylday ótken song Almas «Barlau» dep atalatyn jinaq ta qúrastyryp ýlgerdi. Ózge júrtty bilmeymin, birge oqyghan kurstastary, dostary airyqsha shattandyq. Ózinen qoltanba súrap, kitabyn aldyq. Dosymyzdyng jazghanyn oqymay, kezdese qalghanda qara bet bolmayyq dep, birneshe kýnde týgel paraqtadyq. Maghan әserli kóringeni – avtordyng elden estigen shaghyn әri qyzyqty oqighasyn jazushylyq oi-qiyalymen damyta týsip, týpki mәn-mazmúnyn saqtap, ózge kórinistermen bite qaynastyryp jiberetin eptiligi. Sonday-aq, key әngimelerindegi keyipkerleri de tanys. Ózim kýnde kórip jýrgen jigitter. Mysal ýshin, «Satqyn» әngimesindegi futbol jankýierleri, «aqyryn jýrip, anyq basatyn» Múrat, tipti, anau jalgha alghan pәter de bóten emes. Al «Dýmshedegi» din men dil talasy sonau Ontýstik Koreyada bolghan qyp-qyzyl daudyng nәtiyjesinen tuyndaghan shygharma ekenin «әsire dinshil keyipkerdin» ózinen estigem. Sondyqtan «Barlaudyn» ishindegi key jaghdaylardy, biraz keyipkerlerdi týgel bolmasa da jarym-jartylay biletin em. Alayda, maghan ayan osy jayttar jas jazushynyng qalamynan qalay órbigeni, qanday óng alyp, qanday renge boyalghany jәne kórkemdik shyndyq qay óreden kóringeni manyzdy edi. Jinaqqa osy sebepten de syny túrghyda kóz saldym.
«Satqynda» aitylghan әngimening negizgi ózegi – býgingi úrpaqtyng «últsyzdanu» deytin jegi qúrtqa jem bolyp jatqany jayyndaghy uayym. Biraq avtor uayymdy, qasiretti jenil sózben, oinaqy sujetpen alyp shyqqan. «Euro-2012»-ni tamashalap otyrghan jigitter qazaq futbolynyng bolashaghyn sóz etedi. Ángime arasynda Múrat bir aghasynyng búdan birneshe jyl búryn «Angliya-Qazaqstan» oiynynan song ózining jaqyn dosyn úryp tastaghanyn aityp qalady. Eleng etise qalghan jigitter әlgi «futbol jankýierin» kózben kóruge yntyghady. Aqyry ýiine de izdep barady. Oqigha auylda bolghan eken. Kópten kórispegen dostar azdap qyzyp alady da, futbol kóruge otyrady. Qazaq ayaqdopshylary әdettegidey útylyp jatady. Osy kezde «Qazaqstan futbolynan әbden kónili qalghan bireu boluy kerek» Angliyagha jaqtasypty. Onda da aghylshyndardy jaqsy kórgennen emes, dengeyi tómen futbolshylardan útylyp qalyp, úyatqa qalmasa eken deytin ózinshe pәlsapagha sýiengen. Búghan shyday almaghan Sarjan jan dosyn tepkige alypty. Bar bolghany sol ghana. Ángimening negizgi tiregi de osy oqigha. Bir qaraghanda auyl jigitterining «araqqa qyzyp alghan song itshe yryldasyp, júlysyp qalatyn bayaghy bir әdeti» degenge sayady. Alayda, tili de, týri de qazaq azamattarynyng keyingi kezderi últtyq týsinikten ajyrap, ishtey bolsa da óz últyn shynayy sýy, shynayy jaqsy kóru syndy qarapayym úghymdardy úmyta bastaghanyn bayandaghan әngime.
Dәl osy últtyq tanymnan, últtyq tamyrdan qol ýzip bara jatqanyn «ózderi de bayqamay jýrgen jandar» turaly shygharma – «Dýmshe» әngimesi. Shynayy ómirde namazgha den qoyghan kóptegen jastardyng ata-babadan kele jatqan keybir salt-dәstýrge qyrghiday tiyip, yrym-tyiymdaryn joqqa shygharyp jýrgenderi jasyryn emes. «Dýmshedegi» namazhan da ózge halyqtyng oi-pikirin óz elining bayyrghy tanymynan artyq qoyghan azamat. Biraq múny keyipker moyyndamaydy jәne «qazaq emespin, qazaq bop tughanyma ókinem» deytindey essiz emes. Tek namazgha jyghylghanyna kóp ótpese de qazaqtyng key әdet-ghúrpyna óz-ózinen qalay qarsy shyghyp qalghanyn angharmaghan. Al onyng búl qylyghyn syrt kóz bayqap otyr. Sóilese kele key pikirlerine týzetu engizbek bolady. Alayda, diny týsinigin últtyq ústanymnan artyq qoyatyn namazhan joldastaryna boy bermeydi. Kerisinshe, jigitterding ózderin «imangha keltirmek». Sol ýshin azdap renjisip qalady. Janjal Ábekening auylynda salynghaly jatqan su jana meshitten bastalady. «Bir auylgha bir meshit te jetedi ghoy. Onyng ornyna mektep, balabaqsha salghan dúrys emes pe», – degen bir jigitting sózine ashulanyp ketken Ábeke kópke deyin kópirip sóilep keledi de, aqyry búrynghy ata-babalaryn «adasqandar» qatarynan bir-aq shygharady. Baghanadan «Allanyng aty aitylyp jatqan son» ýndemey, sabyr saqtap otyrghan Bekeng búdan keyin mýldem terisine syimay, qarsy jauap qatady. Úzaq eregesting aqyry birge oqityn jigitterding arasyna syzat týsirip, ýnsiz eki jaqqa taraumen ghana ayaqtalady. «Mynalardy Alla tura jolgha bastasyn» dep namazhan shyghyp ketse, «biz tura joldamyz jәne ata-babalarymyz adasqandar emes» dep ózge dostar qalyp qoyady. Ángimeni oqyp otyrghan adamnyng dәl osynday oqighany ózi de bastan әldeneshe ret keshirgeni ótirik emes. Ásirese, songhy on jyldyng kólemi tipten kóbeyip ketti. Qayda barsaq ta, qay ortagha týssek te din men dil taqyryby órship túr. Bir kezderi «әsire dinshil» atanugha shaq qalghan ózimiz de keyin «jónge» keldik. Demek, әngime shynayy ómirden ózimiz kózben kórip, kýndelikti kuә bolyp jýrgen qarapayym jayttardan túrady. Múny – jazushynyng oqyrmanmen jaqyndasu tәsili dep úqsaq ta, týp tamyry – keyingi qazaq jastarynyng diny fanatizmge oilanbay-aq bas súghyp ketkenin ashyna otyryp suretteu. Degenmen, әngimening «asyghys әri tolyq iyleui qanbay túryp» jazylghany jәne taghy bir oy eleginen ótpey jatyp basylyp qoyghany angha­rylady. Bizding payymdauymyzsha – búl daugha avtordyng ózi de aralasqan. Tipti, «Ábekene tikeley qarsy túrghan Beken» avtordyng ózi de boluy mýmkin nemese sonyng dәl janynda otyryp, sózin sóilegen kóp dostarynyng biri dep topshylaugha bolady. Sondyqtan әngime pikir-talastyng qyzuy basylmay, ashuy tarqamay túryp jazylghanyn baghamdau asa auyr sharua emes. Osy sebepten de, keybir diny úghymdardyng qalay tәpsirlenetinin avtor da, anau namazhan da ashyp kórsete almaghanday. Mysal ýshin, namazhan daulasushy jigitterding biri qoyghan: «Qyzdardyng erlermen «Assalaumaghaleykým» dep amandas­qany dúrys pa», – degen súraghyna jóndi jauap qaytara almaydy jәne daulasushy Bekeng de amandasudyng búl týrine ýzildi-kesildi qarsy shyghyp, birden: «Joq! Dúrys emes», – dep tyiym salady. Biraq er men әieldin, qyz ben jigitting bir-birine «Assalaumaghaleykým» degeninen ýrkuding qajeti shamaly. «Allanyng sәlemi bolsyn!» degen ataly sózdi «Qúran tilinde» aitqannyng esh aiyby joq. Tek, qyz ben jigit «tós qaghystyryp, qúshaqtasyp jatpasa» bolghany. (Mening jýzden asqan әjem de bala kezimde auyl aqsaqaldaryna «Assalaumaghaleykým» dep, keudesine qolyn qoyyp, iyile amandasqanyn san mәrte kórgem). Múndaghy negizgi pikir qayshylyq – «Ábekeng men Bekennin» qyz ben jigitting qúshaq aiqastyryp amandasuyna baylanysty tuyndauy kerek edi. Alayda, avtor «Assalaumaghaleykým» sózine basa mәn beru әserinen oqyrman da ekiúshty kýige týsip qalatyn syndy.
«Barlaugha» engen hikayattardyng taghy biri «Qazyq». Sýigenine der kezinde qosyla almay, ekeuara týsinbestikten keyin alghash kezdesken qyzgha ýilene salghan Janbolat Aygýlmen ajyrasyp, sonynda qayta ainalyp Banuyn tabady. Shygharmagha teng emes eki jastyng jóndi shanyraq kótere almauy, otbasynyng berekesin úiystyra bilmeui arqau bolady. Bir oqyp shyqqan adamgha qazirgi jastardyng otbasy qúndylyqtaryna jete mәn bermeuin talqylaghan hikayat siyaqty sezileri de dausyz. Tuyndynyng tili kórkem әri sóilemderi de qysqa, týsinikti. Janbolattyng dostary Qazybek pen Núrlan da óz qal-qaderlerinshe dostarynyng baqytty boluyn tileydi. Kerek kezinde janynan tabylyp, kómekterin de ayamaydy. Biraq shygharmada maghynalyq ta, sóz qoldanysynyng da kemshiligi kórinip qalady. Aldymen, hikayat «jalghyzdyq» turaly birneshe bettik bayandaudan bastalady. Árbir shygharmashylyq túlghasynyng týptin-týbinde jalghyz ekenin, ózin tolyq týsiner tek ózi ghana ekenin birshama sóz etedi. Biz әngimening búlay bastaluynan songhy kórkemdik sheshimmen әldebir baylanysy bar shyghar dep kýttik. Alayda, hikayat biz oilaghanday ayaqtalghan joq. Kerisinshe, Janbolat jýregi auyryp qúlaydy da auruhanada Banumen tabysady. Ózime-ózim senbey shygharmany taghy bir mәrte oqyp shyqtym. Sonda da basyndaghy jalghyzdyq turaly tolghanys pen Janbolat-Banu mahabbat hikayasyn tolyq qabystyra almadym. Ekinshi bir «әtten-ayym» – osy hikayatta qatar kelgen sóilemderde sóz qaytalanu, yaghny oqyrmannyng sezimine jaghymsyz әser etetin tústardy da kózim shaldy. Sonyng biri, Janbolat pen Aygýlding ajyrasar aldyndaghy úrys-kerisi. Sózbe sóz keltirsek...
«Kóp nәrseden habary joq, salystyrmaly týrde alghanda qúrbylary týgelge juyq bostan jýrgen jas kelinshek búl turaly oilanbapty. Bolmasa, isting sony dәl búlay nasyrgha shabady dep oilamaghan. Álgi telehikayadaghy erkekter sekildi ayaghyna oratylyp, jalynyp-jalpayyp, jatyp alady dep oilaghan» (217 bet.). Dәl osy bette taghy bir óreskel qatelik jýr. «Taspen jarghanatty úrsang da – jarghanat óledi, jarghanatpen tasty úrsang da – jarghanat óledi.» Biz búl mәteldi sonau ata-babalarymyzdan «jarghanat» emes «japalaq» dep kelgen siyaqty edik. Sirә, avtor atalghan mәtelge sәl «ózgeris» engizgendi jón sanaghan kórinedi. Al, Aygýl men Janbolattyng alghashqy qúshaq aiqastyrghan týnin avtor býgingi túrpayy tilmen aityp salady. Taghy da dәlel...
«Azdap qysylghany bolmasa qolyn qaqqan joq.
– Saghan seneyin be janym? – degen bar bolghany...
... Qyz eken...» Osy bir tústa eriksiz tiksinip qalasyz. Ásirese, songhy sóz auyzeki tilde aityla beretin bolsa da, әdeby shygharmada tym dóreki shyghatynyn angharu qiyn emes. Avtor osy bir jenil oily kórinetin tirkesterge endi qaytyp úryna bermese eken dep tileymiz.
Almas Nýsipting eng sәtti shyqqan әngimelerining biri – «Kandidat». Qazaqtyng әieli úl tapqan kýni ýiindegi qonaghynyng qúrmetine sәby esimin baylanystyra qoya salatyn әdeti kórkem shygharmanyng negizgi ózegine ainalghan. «Kandidat» dep sol kýni ýiinde týnegen ghylym kandidatynyng atyn esinen shygharyp alyp, ataq-dәrejesin yrym etip atay saluy da әngime keyipkerining Qojanasyrlyq qylyghy. Avtor dәl osy qarapayym, bәrimizge de tanys oqighany basy bar, ayaghy bar, shiyelenisui men sharyqtau shegi bar, tútas kompozisiyalyq kórkem tuyndy etip shygharghan. Oqisyz. Kózinizden jas aqqansha, aiyzynyz qanyp túryp kýlip alasyz. Tili satiragha kelmese de, mazmúnynda satiralyq sarynnyng bar ekenin joqqa shyghara almaysyz. Al, «Týtining óshpesin» әngimesindegi әke jolyn «berik ústanghan» balanyng ishki tolghanysy tipten de jarasymdy. Ákesining kýnde keshke bir tal ghana shylym shegip baryp jatatynyn bayqaghan bala әkesi o dýniyelik bolghan son, әke әdetin ózine dәstýr retinde moynyna alady. «Almatynyng qaq ortasynda, kóp qabatty ýilerding birining besinshi qabatynda noqat qyzyl shoq jyltyraydy. Tәulik auysar tús. Úrpaq jalghasyp jatyr. Ákelerding jaqqan oty óshpek emes. Babalar amanaty da – sol!» – deydi avtor. Búl da jazushynyng ózindik sheberligi. Áke amanatyn oryndau, úrpaq sabaqtastyghy, әulet otyn óshirmeu syndy úly qasiyetterdi «qarapayym temeki tartu» әdetimen qatar qoyyp, paralleldik jeli ústap otyru jas qalamger ýshin aitarlyqtay auyrlyq tudyratyny da sózsiz. Eng bastysy, әngimeni mýdirmey, kidirmey, әldebir oy orasholaqtyghyna kezdespey, tamsana otyryp, bir demmen oqisyz. Demek, «Týtining óshpesin» maqsatyna jetken әngime deuge әbden bolady.
Endi... Eng bir auyr әri azaptanyp otyryp oqityn әngime – «Keshirim» der edim. Múnda men әngimening kórkemdik shyrayy әrsiz nemese tili jútang dep otyrghanym joq. Tipti de olay emes. Onyng ornyna «Keshirim» avtordyng eng bir shabyttanyp jazghan shygharmasy dep senimdi týrde aitugha keledi. Ásirese, әngimening basy eriksiz eleng etkizedi. Alghashqy sóileminen-aq ary qaray oqugha asygha týsesiz. Qúrylymdyq ereksheligi eng bir әserli shyqqan tuyndy deuge tolyq negiz bar. Biraq ondaghy Saghymnyng auyr taghdyry, onyng kәri apasynyng mún-zary, Kýnsúludyng shaypaulyghy janynyzdy auyrtady, onsyz da sezimtal jýreginizdi eze týsedi. Ángimening ayaghyna jetken song da әiel zatynyng keyde aqylsyzdyghyna, er-azamattardyng keyde úsaqtalyp ketetinine taghy bir mәrte qanynyz qaynaydy. Adamdar óz ómirlerin ózderi qiyndatyp, sheshimi ózgelerge anyq kórinip túratyn onay sharualardy minez qyrsyqtyghyna jendirip, artynan bәrin taghdyrgha jaba salatyn oisyzdyghyna oy jýgirtesiz. Keshirim súraytyn kim jәne keshirim beretin kim deytin qarapayym súraqtargha jauap tappaytyn, tipti, ony izdegisi de kelmeytin sәtter adam balasynda az kezdespeydi. Sondayda, kisilik kelbetti ústap qalu, adamdyq aqyl-oydan ajyramaudyng әdis-tәsili tym júpyny, onay, qarabayyr ekenin esten shygharyp, ózimiz oilap tapqan әldebir pәlsapalyq payymdargha kónip qalatynymyz da búltartpas shyndyq. Ángimening taqyryby men songhy sheshimine Kýnsúludyng Saghymdy keshirgeni, avtordyng ishtey qynjylysy, ony týsinbegen ózge júrttyng pysh-pysh ósegi negiz etip alynghan. Alayda, negizgi mazmún iydeyasy – әr adamnyng ómiri óz qolynda jәne ony qalay búrmalaudy, qay arnagha týsirudi de pende ózi tandaydy deytin úghymnyng ayasyna qaray jeteleydi. Bir sózben aitqanda – «Keshirim» de Almas әngimelerining ishindegi eng bir sәttisi әri salmaqtysy ekeni dausyz.
Almas kitaby turaly aitar birer sózimizding sonynda mynaday eskertudi de úmytpayyq... «Barlaudyn» ishinde әrip qateleri órip jýr. Erekshe kónil tolqynymen oqyp kele jatqan adam osynday tústarda amalsyz kidire beredi. Ár kidirgen sayyn әr týrli oigha da berilip ketip, oqudyng lәzzatyn búzady. Sirә, búl avtordyng aiyby emes. Jauapty redaktorlardyng óz júmystaryna degen enjarlyghy dep týidik.

II Álibek Bayboldyn

«Temirjol vokzalyna» ayaldaghanda

Bizding qolymyzgha týsken kitaptardyng taghy biri jas jazushy Álibek Bayboldyng «Temirjol vokzaly» deytin әngimeler jinaghy. Kitaptyng týgeldey bolmasa da basym bóligi avtordyng óz ómirbayanyna arnalghan syndy. Sonday-aq, әleumettik-túrmystyq taqyryp, qarapayym adamdar ómiri, eleusiz jandardyng ishki jan syry, mún-nalasy Álibek әngimelerining negizgi arqauy. Kez kelgen әngimesinen býgingi kýnning kórinisterin kóresiz. Álibek әngimelerining kóbinde keyipkerdi jaghymdy-jaghymsyz etip bólu joq. Kerisinshe, әrbir adamdy ózine tәn kemshiligimen de, artyqshylyghymen de dәl sol qalpynda, әsirelemey, asqaqtatpay, tym sýmireytpey suretteydi. Jalpy, kitapty bastan-ayaq tolyq qarap shyqqan adam eng al­dymen, Álibekting býgingi ómirdi ainytpay әn­gimeleytinine kelisedi. Sol siyaqty Álibek sha­byttyn, sezimning adamy. Árbir әser alghan oqighasyn birden qaghazgha týsiruge asyghatynyn angharu da qiyn emes. Osy tústa jazushy jigit azdap shalaghaylyqqa, asyghystyqqa jol berip qoyatyn sekildi. Sondyqtan eng aldymen, jas jazushynyng tilin synau lәzim.
Ádette, qazaq aqyn-jazushylary Ghabit Mý­sirepovting әr sóilem men sózdi jonyp, óte sarang әri tiyisti ornyn tauyp qoldanatynyna tanday qaghady. Sol Ghabeng bir kezderi jas qalam­gerlerge aitqan synynda: «Sóz sózge ja­ryghyn da týsirip túrady, kólenkesin de týsirip túrady. Birine-biri jaryghyn týsirip túrghan sózderden qúralghan sóilem aitayyn degen oiyndy oqushygha dәl jetkizedi. Búl arada erekshe eskeretin bir nәrse – әr sózding oy men sezimge birdey dóp tiyip jatuy, eng ýlken arman osynda. Birine-biri kólenkesin týsirip túratyn sózder óz maghynasyn dәl baspay, eki oqty bolyp auytqyp shyghady», – degen eken. Biz Álibek Bayboldyng key әngimelerinde sóz ben sóilemning orynsyz, retsiz kelgenin bayqadyq. Mysal ýshin, «Qarq-qarq kýlgen dauystar synyp­tyng tús-túsynan qúlaqqa úrghan tanaday estilip jatty» («Temirjol vokzaly», 11-bet.).
«Ýsh ay boyy tandyry tartylyp, alty eki kók­temde tambay túryp alyp edi, janbyr degeniniz shýmektep bir qúiyp berdi. El de qaryq, jer de qaryq boldy...» («Jolaushy» әngimesi.).
«Kesirtkeni («jylandy» edi dúrysy – N. T.) ýsh kertse de, kesirtkelik qauqary bar». («Or­mandaghy jiyn»). Kitaptyng ón boyynda «ózgeriske úshyraghan» dәl osynday maqal-mәtelderding sany birshama. Avtordyng jazu mәnerin «kórkem suretti til» deuge kelmeydi. Kýndelikti siz ben bizding sóilenisimiz samsap túr. Ádeby shygharmagha tәn til tazalyghy saqtalghan dey almaysyz.
Shynyn aitu lәzim – Álibekting tereng bi­lim­darlyghyna, әlem әdebiyetin zerdelep, tý­si­nip oqyghanyna tang qalasyz. Tipti, ózinizding osy bir kitapta aitylghan key avtorlardy tanymay, bilmey qalatyn kezderinizde úyattan órtene jazdaysyz. Qazirgi uaqytynyzdyng qarbalastyghyna, studenttik shaqtyng kóp bóligi qyzyq quumen ótkenine nalisyz. Biraq Álibek әngimelerining kóbinde osy bir bilimdarlyqtyn, kóp oqyghandyqtyng orynsyz әri shekten tys kóp qoldanylghanyn angharu qiyn emes. Eng al­dy­men, әngimening tili men sujeti qatar órilui ke­rek. Ekeui teng týsse shygharmanyng sәtti shyq­qany. Al birinen-biri qalynqy, birining ýdesinen biri shyqpay jatsa, sózsiz tuyndy qayta qaraudy, taghy da tolyqtyrudy qajetsinedi. Mysaly, «Saghynysh» atty әdemi әngimesining kór­kem sujettik jelisin burbondardyng premier-ministri Siesting oqighasy búzyp túr­ghan­day. Ásirese, Napoleonnyng taqqa kelui men Sies­ting bas saughalauy sessiya tayap, emtihan bas­tal­ghanda suret salyp, payda tabudy oilaghan Marat­tyng oiyna qabyspay túrghanday. Mún­day mysaldardy Álibek kitabynan kóptep kez­des­tiremiz.
«Jolaushy» әngimesinde poyyzdan qalyp qoyghan Biybigýl esimdi keyipkerding temirjol beketinde sauda jasaytyn Nazgýl atty jesir ke­lin­shekting ýiinde ýsh kýn týneydi. Basynda az-maz jatyrqaghan bala Asqar keyin qonaqpen emin-erkin әngimelesip, tughan tәtesindey jaqsy kórip ketedi. Bir jyldan song Qyzylordagha qonaq bolyp, baryp ta qaytady. Ángimening bar auany osy ghana. Tilining kórkemdigi keremet deuge kelmeydi. Biraq orynsyz qoldanylghan sóz joq. Biybigýlding poyyz jolserikterine aqsha berip aldanuy, kýn kóris qamymen sonau alysta Almatygha kelui, Nazgýlding auyr túrmysy, bәri-bәri de qarapayym adamdardyng ómiri. Keyipkerler kýndelikti ózimiz kórip jýrgen saudager әielder jәne әngime kompozisiyasy da osy әielderding ishki mún-nalasyn qozghaghan. Biraq qonaqtyng keshigip qalyp qongy, ony Nazgýlding óz ýiine shaqyruy, ýsh kýnde Asqardyng Biybigýlge bauyr basuy alda әldebir erekshe oqighanyng bolarynan habar beretindey әser etip edi. Búlay dep kýtkenimiz beker boldy. Ángime qarapayym týrde, eshqanday da tosyn oqighasyz ayaqtala saldy. Qalay degenmen de, «Jolaushy» әngimesin Álibek «erekshe shabyt ýstinde» jazdy deuge kelmeytin siyaqty. Al «Sadikonyng sandyraghyn» mýldem úgha almadyq. Basynda «Vasiliyding úly Ivan Sadiko jaqsy kisi. Biraq qazaqtyng otyn ottap, asyn iship, ayaghyna tyshyp (negizi «týkirip» boluy kerek edi – N.T.) otyrghan kisi. ...Biraq jaqsy kisi. Biraq jýrgen onbaghan. Biraq... Biraq...», – degen sóilemdi oqyghanda-aq oiynyz ongha, sananyz sangha bólinedi. Degenmen, әngimeni dәl osylay bastaudyng әldebir sebebi bar shyghar dep shydadyq. Alayda, bar-joghy birneshe bettik shygharmadan әlgi Sadikonyng «onbaghandyghyn» ghana kórdik te «jaqsy kisi» ekenin bayqay almadyq. Onymen ústasatyn Serik qart ta, onyng dosy Maqsat shal da Sadikony «ondyrghan» joq. «Ne bop ketti» dep biz qaldyq...
Álibekting kitabyndaghy oqugha jenil әri qy­zyq­ty әngimelerining bir parasy óz tilimen aitqanda, «parodiyalary» der edim. «Jana jyl men jana kýn» nemese «Kózi tiri klassiktin» tili men iydeyasy egiz órilgen. Bir-birinen qalmaydy. Alghashqysynda «31 jetoqsandy dýnie shyr ainalatynday, mýldem basqa әlemge auysyp ketetindey» kóretin jandardyng jayy әjuagha negiz bolady. Al, «Kózi tiri klassiyk» tipti de, qyzyq. «Bar-joghy ýsh-aq bet әngime jazghan Al­mas deytin bir jas jazushy ózin klassik sezinip, ózine deyingi pәlen roman, týgen povesti jazghan aqsaqaldargha shekesinen qaraydy. Eshkimdi mensinbeydi. Memlekettik syilyq pen Nobelige de yntyzar emes. Biraq sonda da ózi­ning ne istep, ne qoyyp, ne oilap jýrgenin týsin­be­gen bireu. Sóitse týsi eken...». Búl býgingi keybir jazghyshtardyng pendelik әreketin synaghan tuyndy. «Boldym» men «toldymgha» erte mastanghan adamdardyng «ishki dertin» týsi arqyly syrtqa shygharyp otyr. Avtordyng tәsili sәtti ekenin moyyndau lәzim.
«Ormandaghy jiyndy» da atamay ótu әbestik bolar edi. «Barlyq ang atauly ormanda jinalys jasaydy. Taqyryby – әlemdegi damyghan 50 ormannyng qataryna kiru. Alayda, auyrghan Arystannyng orynbasary bolyp alghan Týlki orynta­ghyn paydalanyp ózge andargha zәbir kórsetedi. Auzyna kelgenin aityp, olardyng mún-múqtajyna qúlaq ta týrmeydi. Aqyry barlyq ang jinalyp kelip, Arystannyng ózinen Týlkini qudalau turaly ótinish aitady. Úzaq daulasyp kelip, ayaghynda Aidan onbay tayaq jegen Týlki janyn saughalap, әreng qútylady. Osy kezde ang aulaghan anshylar da kelip qap, barlyq andy qyryp tastaydy. Andardyng bir sәtte týgel qyryluyna basty sebep – olar­dyng ózara auyzbirligining bolmauynan eken». Álibekting búl әngimesimen maghynalas taghy bir shygharmasy – «Aydahar, Ay hәm Barys» әfsa­nasy. Oqyghan adam adaspaydy, birden týsinedi – әngime auany Qytay, Orys jәne Qazaq me­m­leketterining jayy. «Ortadaghy Barysqa talasqan Ay men Aydahar eng sonynda shynyrau týbine qúlap, qaza tabady». Avtor bәrimiz ai­typ jýrgendey, pessimistik oigha berilmeydi. Eki alyp bir-birin alyp tynsa, ayaghy ózimizge jaq­sy bolatynyn aityp otyrghanday. Biraq búl tuyn­dydan avtordyng «sayasy qyraghylyghy» týgel kórine qoydy dey almaysyz. Kóbine balandyq qiyalgha úrynady. Tek onyn: «Barys eshkimge soqtyqpaytyn minezimen útady», – deytin teziy­si janymyzgha jaqyn, múratymyzdyng ózegi. Osy әngimemen ózektes, jazylu stiyli ýndes әngimelerding taghy ekeuin oqydyq. «Ormandaghy jiyn» sayasatty qamtysa, «Jiyn» jәne «Qajyr men qayrat» әngimeleri әdebiyet tóniregindegi aghymdar tartysy, әdebiyetting bolashaghy turaly dau-damaydy sóz etedi. «Jiynda» barlyq әdeby aghymdar bir jerge jinalyp, kenes qúrady. Kýn tәrtibinde – aghymdardyng ózara tatulyghy. Sózdi birinshi bop bastaghan Sosialistik rea­liy­zm­di kәri shalgha tenegen avtor mistika, post­modernizmderdi keudelerine nan pisken, pan, eshkimdi mensine bermeytin jas jigitterge úqsatady. Olar SR-nyng sózin tyndamaydy. Kerisinshe, «odan da ýiinde tynysh jatpaysyng ba» dep sógedi. Absurd, fantastika, futurizm syndy aghymdardyng da attary atalyp, bir-bir auyz pikir bildiredi. Ángime «Auyzbirshilikting joqtyghynan jiyn da sholaq qayyryldy» dep ayaqtalady. Negizi, «sholaq qayyrylmaghany» dúrys bolar ma edi. Áriyne, avtorgha qalay jazudy ýiretetin biz emes. Degenmen, «Jiyndy» әli de soza týsip, taqyryp ayasyn jan-jaqty tolyqtyryp, әrbir aghymnyng oi-pikirlerin barynsha molynan aittyryp kórse, tipten de sәtti shygharma bolar ma edi... Búl bizding pikirimiz ghana. Áytpese, әngimedegi aghymdardyng keypin adam­dargha, jazushylargha ainaldyra salsaq, bý­gingi tandaghy keybir әdeby jiyndargha úqsap ketetini dausyz. Onda da talay kekse, aqsaqal jazushylardyng sózin bólip, shygharmalaryn joqqa shygharugha asyghyp túratyn jastardy, eki jaqqa da qúlay berile salmay, tyn-tyndap, «bir oqpen eki qoyandy atugha» dayyn túratyn jylpostardy da jazbay tanisyz.
Álibek oiynda jýrgen ózekti taqyrybyn oqyrmangha jetkizu ýshin kóp izdenedi, әr týrli formagha salyp bayqaydy. Sózimizge dәlel bolsyn, dәl osynday әdeby aitysty «Qajyr men qayrat» әngimesinde de sóz qylady. Bi­raq múnda bir jerde júmys isteytin jas jazu­­shy-jurnalist jigitterding bir-birining shy­gharmalaryn taldaulary, birine-biri syn aitu tәsili bayandalady. Negizgi әngime – qazaq әdebiyetining erteni, janasha jazu, әdebiyettegi aghalyq aqyl, demeu, elikteushilik, syilyq alu, ózara syndy týsinu siyaqty taqyryptar tóni­re­ginde órbiydi. Ángime taqyryptyq túrghydan alghanda maqsatyna jetken.
«Zamanaqyrdy» da oqydyq. Áste, ýlkender­ding ózderinen keyingilerge razy bolmaytyn, otyrghan jerlerinde jastardy aiypty etip shygharatyn әdeti sóz bolghan әngimening ayaghy mýldem basqa arnagha auysyp ketedi. Dәulet deytin jigit issapargha ketkende artynda qalghan әieli onyng kózine shóp salady. Keyin ekeui ajyrasyp tynady. Eng sonynda avtor barlyq oqyrmandaryna eskertu retinde: «Mýmkindiginshe jarlarynyzdy jalghyz qaldyr­manyz­dar!!!», – dep, qatarynan ýsh lep belgisin qoyady. Ne ýshin? Elding bәri «Dәuletting әieli» emes qoy... Sol siyaqty, әngimening basyndaghy aq­sa­qal men jas jigitting ózara daulasuy, za­man jayynda aitylghan pikirtalasy qayda ketkenin úqpay qalasyz. Dәl sol siyaqty, eki bettik «Perzent» әngimesining de basy tәuir bas­talady da, ayaghy týk bolmaghanday bite sala­dy. Perzenthananyng bir palatasynda jat­qan ýsh kelinshekting ekeui balalaryn «kýlge au­nap» tapqanyn surettey kele, ýshinshi әiel Jadyranyng bosanu jayyn sóz etedi. Áleumettik mәseleni qozghap bastalghan shygharma sәlden song «jýrisinen janylyp», izinen adasyp ketkendey әser qaldyrady. «Mening dosym» da tartymdy deuge kelmeydi. Áldeqaydan payda bolghan bógde planetalyq shygharma keyipkerimen birden til tabysyp ketui, tanyspay jatyp «jalghyz do­sym» dep quanuy, ekeuining әr týrli taqyrypta әn­gimelesui, ghalamdyq, últtyq mәselelerdi sóz qyluy kәdimgi әngimeden góri Tazsha balanyng «Qyryq ótirigine» jaqyndau. Biraq Tazshanyng ótirigindey nanymdy, oigha qonymdy shyqpaghan. Ásili, múnday janrda, dәl osynday sujetke negizdelgen әngimede keyipkerding boyynda tanyr­qau, jana bir dýniyege qyzygha qarau syndy sezimder payda boluy kerek edi. Múnda kerisinshe, kýnde kezdesip jýrgen jandarday jay­baraqattyq basym. Al «Bazar jәne aqsha» әngimesi әserli bastalady. «Almatynyng «Kók bazary» atanghan sauda ornynda qayyr súrap otyrghan búrynghy tanysyn kórgen Maghjan onyng (qayyrshynyn) auylda jýrgende tepse temir ýzetindey qayratty, myqty jigit bolghanyn, keyin Almatygha kelip, reketterge qosylyp ketkenin esine alady». Dәl osy túsqa deyin әngimede aitar­lyqtay kemshilik, artyq-auys joq. Kenet shygharma ortasynda Samal degen saudager әiel «payda bolady» da, janaghy qayyrshy jigit qalyp qoyady. Samaldyng da kýn kórisi sauda, jalghyz qyzy Qalamqasy ýshin baryn salyp, enbektenip jýr. Ángimening songhy jaghy da qarabayyr – qara­payym bazar ómiri, aldau, arbau, ótirik aitu, saudanyng yrym-tyiymdary. Kýndelikti kórip jýrgen jayttardy tizbektep shyqqan. Alayda, «Ádebiyet – ómir shyndyghynan túrady» deytin týsinikke bas iysek te «Bazar jәne aqsha» әngimesindegi qarapayym tizbekteulerge ilana qoymadyq. Jelisi ýzildi-kesildi, ózegi ózgermeli shygharmadan úqqanymyz shamaly.
Dәl osylay Álibek әngimelerining basynan-ayaghyna deyin tizip, qazbalay bersek, talay kem­shilikke kezdesetinimiz dausyz. Baghasyn oqyr­man beredi. Synshynyng sózin qanshalyqty qúp alatynyn kóziqaraqty kópshilik ózi sheshedi. Biraq synshy mindeti – avtorgha orynsyz aiyp taghu nemese tyrnaq astynan kir izdeu emes ekenin jas jazushylar da, ózge oqyrmandar da eskergeni abzal. Avtordyng «Qajyr men qayrat» әngimesinde Erjan atty keyipkerdin: «Bizding buynda til joq dep aiyp taghady ýlkender. Oy bar. Biraq til men qazaqylyq jetpey túr­ghan joq pa?! Prozamyzdyng tili auyzeki, publisiys­tikanyng dengeyine týsip ketti ghoy. Asyghys-ýsi­gis jazamyz. Qayta qaraghymyz kelmeydi», – dey­ti­ni bar. Avtordyng osy sózi – sóz! Ózining de, ózi qatarly jas jazushylardyng da basty kem­shili­gin kórip túr, tap basyp tanyp otyr. Endigi mindet – jana beleske kóterilu, bir orynda túryp qalmau!

III Arman Álmenbetting

«Rejisserding týsteri» kitabyn aqtarghanda

Osydan eki jarym, ýsh aiday búryn fa­ce­book.com әleumettik jelisinen ózimiz qa­tarly bir jigitting «Arman Álmenbetting «Re­jiys­­serding týsi» deytin kitaby shyghayyn dep ja­tyr» degen jazbasyn oqydyq. Jas jigitting roman jazyp jatqany jayly ósek-ayandy al­dyn-ala estip alghan biz «әlgi atyshuly shy­­ghar­ma osy boldy ghoy onda» dep týidik. Joq. Qatelesippiz. «Rejisserding týsi» emes «týs­­teri» eken jәne ol roman emes shaghyn әngime bop shyqty. Al, romannyng aty mýldem bólek. «Mimyrt». Taqyrybyna qarap «Qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan tәuelsizdik jyldary turaly jazylghan birdene bolar» dep topshylaghanymyzdy nesine jasyrayyq. Sóitsek, taghy da qatelesippiz.
Birinshi bólim «Bәs» dep atalypty. Morjdyng ishudi qoyyp, Gulyanyng nazaryn ózine audaru ýshin istegen «ishki bәsi». Bir kezderi Almatyda, ataqty konservatoriyada oqyghan jigitting shyn atyn eshkim aitpaydy jәne búl jaqqa qalay kelip qalghanynan da «birinshi bólim auyz ash­pay­dy». Eng ózektisi sol – kýnde iship alyp qoy jay­dan ózgeni oilamaytyn Morj Gulya kelgeli ózgerip sala beredi. Shashyn kýzeydi, betining kýiip ne ýsip ketken daqtaryn ketiredi. Araq ishu­den tyiylyp, ózine-ózi qaraudy bastaydy. Múny janyndaghylar da, tipti aidaladaghy qoja­lyghyna júmysynyng kóptiginen jóndi nazar audara almaytyn qojayyn Kýresbek te bayqap qoyady.
Birinshi bólimning eng bir qyzyqty túsy – «Mor­j­dyng tughan kýn keshi». Búl keshting qanday syry baryn, astarynda ne jatqanyn tek Morj­­dyng ózi men qyraghy Nayahan ghana biledi. Búryn da iship alyp әn aitatyn jigitting sap-sau otyryp shyrqaghan әnderi tipten de jandana týsip, otyrghandardyng bәrin de tanqaldyrady. Qazaqsha, oryssha, qyrghyzsha salghan әnge jyl­­q­yshylar da, Nayahan, Ziyadalarmen qatar, Gulyanyng ózi de elitip ketken. Al, kesh sonynan Gulyany shygharyp salghan Morjdyng әr sózi, әr­bir qimyly súlu әielge shynayy ghashyq bop qalghanyn týgel kórsetedi. Kýresbekting jo­­­ghyn paydalanyp, ishtegi syryn aqtarmaq bol­ghan Morjdy Gulyanyng ózi bógeydi. Qojayyn bilip qoysa ekeuin de ondyrmaytynyn aityp, qosh aitysady. Birer kýnnen song Kýresbek te keledi qaladan. Morj oghan Almatygha baryp, boyyn týzep, joldastarymen jolyghyp, eng ayaghy tis salghyzyp qaytu niyeti baryn aitqanda, qayyrymsyz qojayyn qoyshyny ondyrmay júdyryqtaydy. Búl oqighadan song ile-shala Morj qaza tabady. Anyghynda Morjdyng ólgenine de birinshi bólimde kóz jetkize almaysyz. Tek jýgirip kele jatqan jigitting әldebir shyng etken dybyspen qatar auyr soqqy alyp, qúlap týskenin oqyp, «óldi me, ne boldy?» deytin súrauly kýide otyryp qalasyz.
Ekinshi bólimge avtor «Uәde» dep taqyryp qoyypty. Oqyp shyqqan son, biz Ádilhan men Baljannyng «bir-birin endi eshqashan tastamaugha bergen uәdeleri» dep týidik. Negizgi jeli osy úghymgha kelip tirelse kerek. Áytpese, Ádil­han­nyng óz sezimderin jenu barysyndaghy ishki ar­pa­lystaryn da (yaghny Baljandy endi qaytip mazalamau, oghan habarlaspau syndy) «uәde» týsinigimen baylanystyrugha bolady. Biraq búl kórinister bólimning týp qazyghy bolugha jara­maydy. Sondyqtan alghashqy payym dúrys dep oilaymyz.
«Morjdyng shalqasynan qúlap týsuimen» ayaq­tala­tyn birinshi bólimning jelisi ekinshi bólimde tipti de sóz bolmaydy. Kerek deseniz, mýldem bas­qa shygharma, ózge әngime oqyp ketesiz. Ba­syn­da «әskeri nesi», «Ádilhan qaydan shyqty» dep biraz alabúrtsanyz da birer paraqtan song múny oilaudy qoyasyz. Óitkeni, shygharma sujeti, oqighasy men әngimeleu tәsili oqyrmandy bir sәtke de qaldyrmay, jetelep otyrady. Óziniz de әr sózi, sóilemin qalt jibermey qa­da­­ghalauynyzgha tura keledi. Armannyng búl ro­ma­nynda basy artyq sóilemder joq. Kózben jay ghana sydyrtyp, maghynasyna ýnilmey ótetin abzas­tar tipten de kezdespeydi. Ár sóilemdi jiti baqylap, mәnin týsinip otyrmasanyz birer paraq­tan song oy jelisinen adasyp qaluynyz mýmkin. Búl – avtordyng әngimeleu tәsilining sheber ekenine aighaq.
Romannyng eng sheshushi sәti – ýshinshi bólimi, «Shimay». Sirә, polkovnik Ábishev pen leytenant Alpysbaevtyng jabylyp qalghan isti qayta qarap, oilamaghan tústan basqa sýrleuge tap bolghan jayyn avtor «shimay» dep baghalasa kerek. Bi­rin­shi bólimdegi ýzilip qalghan jeli romannyng sonynda qayta jalghasady. Morj ólipti jәne ony әldebireuding tu syrtynan atqany anyq eken. Endi, tek búl isti kim jasady degen súraqqa jauap izdeysiz. Avtor búl tústa shygharmashylyq adamy retinde taghy da eptilik tanytady. Oqushysyn shiyrlay týsken sujetterimen ertip otyryp, sonynda eshkim oilamaghan jaytqa aparyp bir-aq tireydi. Oqushysyn tanghaldyrady. Demek, av­tordyng oilaghany jýzege asqany. Basqa qalay deuge bolady? Bir jaghynan dedektivti shygharma. Oilamaghan, eshkim angharmaghan tústan júmbaqtyng sheshimi tabylady. Endi bir qyrynan qaraghanda ózinizdi kәdimgi «skanvord» sheship otyrghan adamgha úqsatasyz. Qayta-qayta ishtey «ne bop ketti, búl qalay qaray bastap barady?» deytin súraqtarmen mazanyz ketedi. Avtordyng taghy bir maqsaty oryndalghanyn kóremiz – oqyrman bey-jay qalmaydy. Alayda, «shygharmanyng júm­baghy Morjdyng ólimi ghana» dep ayasyn taryltu­dyng qajeti joq. Múndaghy tirshilik ýshin jýrip jatqan kýndelikti, kózge kórine bermeytin kýresterding ózi talay syrdy anghartady. Bireuge jal­da­nyp kýn kóretin Morj, Nayahan, Ziyada, Jasú­landar men solargha aspannan qojayyn bop salbyrap týse qalghanday keude keretin Kýresbek, Syrymdar bәrimizge de tanys jandar. Tipti, dәl qazirgi kýnning ózinde keybirimiz Morj­dardyn, Nayahandardyn, keybirimiz Kýresbekterding rólinde ekenimiz de ótirik emes. Eng ókinishtisi – ezgige etimiz ýirengenine nemese ezgileuge qúmartyp túratynymyzdy ózimiz moyyndamaymyz.
Jalpy, Arman Álmenbet romannyng atyn «Mimyrt», ishki bólimderin «Bәs», «Uәde», «Shimay» dep ataghanda da әr oqighany oy eleginen ekshep, jan-jaqty tarazylay alghan. Jas jigitting sóz­ding orny men tәrtibin dúrys qoldanyp, dәl búlay qyraghylyq kórsetui – rasyn aitqanda kó­p­shi­lik oqyrmandy erekshe tәnti etedi. Bir qaraghanda kәdimgi tirshilik. Soghys, dýrbeleng za­ma­ny emes. Mimyrt tirshilik. Biraq dәl osy jay­ba­ra­qat ómirding ózi ýlken kýresten, qym-quyt oqighalardan qúralatynyna kóbimiz jay kýnderi asa mәn bere bermeymiz.
Endi, azdap shygharmanyng ón boyyndaghy keybir suretteuler men avtorlyq payymdargha toqtalsaq. Mysaly, roman bastala salghandaghy Morjdyng qoy baghyp jýrip araq ishetin sәtin: «Araqty әrirek qoya túrdy. Ózining әdeti, orazasyn ashpayynsha ne temekini, ne araqty auzyna al­may­dy. Onysy densaulyghyn oilaghany ma, әlde araq pen temekige qyrsyqqany ma, ony esh­kim bilmeydi», – deydi. Jazushy Morjdyng búl qylyghy arqyly qazaqtyng qanyna bitken shy­dam­dylyqty, jaghymsyz qylyqqa qansha jerden beyim bolsa da «Tәnirlik tәrtipti» saqtay biletin ishki quatyn eskertip ótedi. Sol siyaqty, keshke qoydy aidap kele jatqandaghy at ýstindegi qylyghy tipti de әserli: « –Jas edim ómirge erkin boylamaghan...
Tisi joq bolghan son, key әripterine tili kel­mey, sózi týsiniksizdeu shyqty. Biraq oghan mәn be­rip jatqan joq.
– Kýni erteng ne bolaryn oilamaghan... Áy, chiyk, әi! Ýi, әkendi...».
Osy tústa eriksiz myrs etesiz. «Áke turaly» әn aityp kele jatyp, «Ýi, әkendi...» dep boqtap jiberu taghy da sol tabighy minezge tәn. Avtor keyip­kerining ishki jan-dýniyesining shynayylyghy talas tudyrmasa kerek-ti. Al, polkovnik Ábishev ishki ister salasynyng tis qaqqan qyzmetkeri, tәjiriybeli poliysey ekenin Arman leytenant Alpysbaevtyng myna bir ishki oiymen kórkem týrde keyiptey alghan: «Mereymen tanysqannan bergi eki kýnning ishinde polkovnik san qúbyldy. Jinalysta ózin resmy týrde ústady, artyq bir auyz sóz aitqan joq. Odan song onasha kez­des­kende sazaryp túryp aldy, artynan qap-qara bop, tistenip ashulandy, biraq onysyn sez­dirmeuge tyrysty. Al, tanerteng nemeresimen dýniyedegi eng meyirimdi adam sekildi sóilesti. Odan keyin jymyn-jymyng etip, gipnozy bar adam qúsap berekeni qashyrdy. Endi pút qúsap qasqayyp otyr. Jýzinen bir nәrse angharu qiyn».
Múnday sәtti shyqqan suretteuler men oi­­-­oram­dardy kóptep keltiruge bolady. Alay­­da, shaghyn maqalamyz tek bir avtorgha ghana arnalmaghan song búl oiymyzdy keyinge ysyrdyq.
«Mimyrt» turaly aitar sózimizding sonynda Arman romanyndaghy kishkentay bir kemshilikke toqtay ketken jón. «Mimyrttyn» birneshe je­rinde oqyrmangha aqyl aitu syndy emeurin bay­qalyp qalady. Mәselen, Ádilhannyng óz ata-anasyna degen renishi shygharmany sezim biy­lep otyryp oqyghan adamgha, әriyne, oryndy sekildi kórinetini dausyz. Biraq әleumettik-túr­mystyq jaghdayy jaqsy, onyng ýstine jar de­gende jalghyz úly bar ata-ana basqa ne istey alsyn? Balasynyng qateleskenin, ot basqanyn kim qalasyn? Osy súraqtar tónireginde oilanghan adam Ádilhannyng ata-anasyna kinә artuyn tolyq maqúlday qoymasy anyq. Al, myna bir tústa avtor, tipti úrsyp ta alady: «Jalpy bar ghoy, qazirgi ýlken kisiler jas kezderinde diskotekagha baryp, dýrildetip jýrgen adamdar ghoy. Sol kezdegi kónilderi әli kýnge qalyp qoyghan. Joq, men sening ata-anandy aityp otyrghan joqpyn. Jalpy. Kenes ýkimetinde tuyp-ósken, qazir otyz bes pen alpystyng arasynda jýrgen adamdardyng barlyghy derlik bozbala sekildi. Er adamdardy aityp otyrm. Ishedi, әielderge barady, bastary qosyla qalsa, yrban-yrbang etedi. Adam qúsap әngime aitudy da bilmeydi. Bala kezde adam ýlken kisilershe sóileuge úyalatyn uaqyt bolady ghoy? Búlar әli solay, ózderining әldeqashan eseyip ketkenderin týsinbeydi. Óitkeni, tәrbie degen nәrse qalmaghan. Qazaqtyng bәri kommunist bop ketken. Súmdyq jaqsy kóredi ghoy ol kisi­ler sol zamandy. Saghynady әli kýnge deyin. Olar­dy qoyshy, bizding ózimiz sol uaqyttyng kino­laryn jaqsy kóremiz ghoy». Saghdattyng sózi. Bәlkim, mening búl pikirimmen keybir oqyrman kelise qoymas. Alayda, jazushynyng әli jas әri kemeline kele qoymaghan shaghy ekenin eskersek, songhy eskertpem oryndy dep oilaymyn.
Kitap betterindegi rettik sany boyynsha birin­shi túrghan әngime «Erli-zayypty» dep atalypty. Qys­tyng tayghaq jolynda mingen kólikteri au­da­rylyp ketip, bir ólimnen aman qalghan erli-zayypty jandardyng ishki tebirenisteri suret­telgen. Jol oqighasynan aman shyqqan Mayra eki-ýsh kýn esin jinay almay jýredi. Bala-shagha­syn oilap mazasy qashady. Otbasyndaghy ózining keybir kelensiz jayttaryn esine alyp, myna jagh­daymen salystyrghanda onyng bәri týkke túrmaytyn dýniyeler ekenine kózin jetkizedi. Kýieuine qarap tiri qalghandaryna shýkirlik etedi. Al, Serәli sol qalpy. Ózgerissiz siyaqty kó­rinedi әngime barysynda. Tek, songhy jaghynda ghana júmysta otyrghan Mayragha syilyq alyp kelgen Serәlining de dәl әieli siyaqty ishtey te­reng oilargha berilgenin, jany kýizeliske týskenin úghamyz... Qarap túrsaq qarapayym ghana bir jol oqighasy. Apat deuge de kelmeydi. Biraq osy jayttyng ózi baryn baghalamay jýr­gen­derge erekshe oy salghanyn jas jazushy óte әserli jazghan. Manyzdysy – oidy oimen qualap, sýrleuinen janylmaydy. Al, bastapqyda tónkerilip jatqan mashina birer sóilemnen song qalay ghana qyrynan jantayyp qalghanyn, kim jantaytqanyn týsine almadyq. Olqy túsy osy ghana...
Odan keyingi «Alghashqy qar» men «Anshy» әngimeleri tipten de tartymdy. Ásirese, anshy Ábdirәshting kórshisi Sәrsenghaligha yzalanyp, terisine syimay, aqyry onyng alabayyn atyp tastauy, kóbimizge tanys auyl adamdarynyng qy­lyghy. Oghan Sәrsenghaly da renjimepti. Bir jyl ótken song tazy satyp alghan Sәrsenghaligha, bәlkim, Ábdirash anshylyqtyng qyr-syryn ýiretip jýrgen boluy kerek. Áyteuir, ekeui tatu kórinedi. Bayyptap oqyghan adam qanghyp kelgen qaydaghy bir týlkige bola Ábdirashtyng dәl búlay býlinuin onsha qolday da qoymaydy. Shynymen ataqty anshy bolsa, qoragha tyghylghan týlkini emes, tauda jýrgen qasqyrgha nege myltyq ke­ze­meydi dep kelispeui de mýmkin. Biraq bir kezderi Arqada órip jýretin kiyikterding biri de qalmay Manghystau auyp ketkeni anshynyng ishki jan jarasy bolatyn. Osy sәtte qanghyghan týlki sol jaranyng auzyn ashyp jibergendey әser etip edi. Avtor osy bir oqighanyng shashauyn shygharmay, tigisin jatqyzyp, kórkem sózben kesteli týrde bayandap beripti.
«26000 tenge» әngimesi әleumettik-túrmystyq tapshylyqtyng zardaby jayynda sóz qozghaghan. Gýlden esimdi keyipkerge ol aqsha auaday qajet bolady. Qaydan tabaryn bilmey jýripti de aqyry qayynapasynan súrap alypty. Kýieui tauyp kel dep búiyrghan song kesh týskenine qaramay aqshany alyp, ýiine asyqqan. Jolda bireu múny tonap ketedi. Aqshadan airylyp, ýiine әzer jetken Gýl­den kóp oidyng ortasynda qalghyp otyryp ózin tonaghan adamnyng súlbasyn esine týsirip, tany alghanyna quanady, onyng ýiine de barady. Esik aldynda jasy otyzdargha jaqyndaghan, әdemishe kelgen bir әielge kezdesedi. Odan kýieuin súraydy da әlgi aqshanyng qajettiligi tu­raly aityp, kóz jasyn tógedi. Bir sózi bir sózine shalynyp, enkildey bergen jas qyzgha әlgi kelinshek oilanbastan kerek aqshasyn sa­nap beredi. Biraq onyng kýieui eki jyl búryn qaytys bolypty. Al, 26000 tenge Gýldenge ish­te­gi balasyn aldyrtyp tastau ýshin kerek eken. Onsyz da ayanyshty bastalghan әngimening finaly kim-kimdi de bey-jay qaldyrmaydy. Sharyqtap baryp kilt toqtaghan. Oqyrmannyng da kónil-kýii, Gýldenge degen ayaushylyq sezimi úlghayyp, asqynyp bara jatady da byt-shyty shyghady. Qayta qalpyna kelui mýmkin emes. Ángimeshining de kózdegeni osy. Oqyghan adam osy bir oqighadan sekem alsa eken deydi.
Búl әngimede bir ret irkilip qalghan túsym – Gýldenning tonaushydan tayaq jep, esin jighandaghy әlsiz jauynnyng sirkirep túrghan shaghy. Ádettegi әdeby tilde jauynnyng sirkireui qatty jauyp túrghanyn bildiretin. Mysal ýshin, dýrkirep, kýr­kirep, arqyrap, sarqyrap, jarqyrap, t.b. sóz­derding bәri de tabighy qúbylystardyng әlsiz­digin emes, kerisinshe, kýshtiligin, qattylyghyn, quat­tylyghyn bildiredi. Sirә, әlsiz jauyn sir­kirep emes, sebelep túrghany dúrys shyghar. Armannyng búlay jazuy jergilikti dialektining әseri dep týidik.
Býgingi tanda er adamdardyng azamat degen atqa layyq bolmay, erik-jigerin jasytyp, tym úsaqtalyp ketkeni de talay mәrte talqygha týsken, shipasy tabylmay túrghan dert. Osy ta­qyrypty ózekke ainaldyrghan «Baghdat» pen «124-avtobus kelgenge deyin» әngimelerin bir­­ne­she ret qaytalap oqydyq. Ýstirt qarap, alghashqy әserdi jaza salu da onay, әriyne. Al, maqalamyzdyng «syn» degen aty bar bolghan song qaytalap oqu, ýnilip, toqtap túryp qarau manyzdy ekeni aitpasa da týsinikti. Oqydyq ta jas jazushynyng talantyna, әngimeshildik tәsiline taghy da tәnti boldyq. Kezinde paluan, bilekti jigit retinde tanylghan Baghdat («Baghdat» әngimesi) pen tekti, arghy atalary mahabbat ýshin kesek minez kórsetip, qúsadan ólgenin maqtan etken, túrpatynan tektilikting keskini bayqalghan belgisiz adamnyng («124-avtobus kel­genshe» әngimesi) ózara úqsastyqtary da bar, aiyr­mashylyqtary da eleuli. Alghashqysy araqqa salynyp ketip, óz shanyraghyn ózi ortasyna týsirgen jigit, al, songhysy kóshede qysqa etekti yubka kiyip, sauda ýiining jarnamasyn jasap túrghan qyzgha aqyl aitatyn sәtin de, tәsilin de dú­rys tanday almaghan adam. Ishken adamnyng aityp túrghany qanshalyqty oryndy bolsa da kóp jaghdayda qúlaqqa kire bermeytini jasyryn emes. Eki shygharmada da araqtyng zardaby, ishkish adamnyng eshkimge jagha bermeytini aitylady. «Baghdat»-ta anyq, ashyq aitylsa, «124-avtobus kelgenshe»-de kómeski, emeurinmen jetkizilgen. Sonday-aq, songhysyndaghy belgisiz adamnyng arghy atalarynyng biri ózining aldanghanyna, sýie­gine tanba týskenine nalyp, 5 kýn boyy jat­qan ornynan da, qalybynan da tapjylmay, aqyry ana dýniyege attanyp ketui de әngimening shyrayyn kirgizip, ajaryn asha týsken. Avtordyng oqyrmangha aitpaghy da osy bolsa kerek. Al, ony jetkizuding formasyn tabu jәne jogharydaghy oqighany sol formagha qybyn bildirmey kiriktirip jiberu de sheberlik.
Armannyng ózge de әngimeleri әserli. Qy­zyghyp, qúnyghyp otyryp oqisyz. Túshymdy tústa­rynda jas jazushygha til-kóz tiymesin degen yrymmen «tifә-tifә!» dep qoyatynynyz da ras. «Eski ýidegi balalyq» nemese shalqymalary men tolghamdary da birsydyrghy. Oqugha túrarlyq jazbalar.
Armannyng kitabyndaghy әngimelerining kóbinde din mәselesi qayta-qayta qylang beredi. Áriyne, qazirgi qazaq jastarynyng imangha kelui, namaz oquy, adamgershilik qúndylyqtargha kónil bólui quantarlyq jayt. Biraq din men dogmany sha­tas­­tyratyn key jastar ýshin búl jinaqtyng av­tory әsire dinshil retinde kórinip qaluy da mým­kin. «Gruppalasymnyng jazghany» deytin tol­ghamyndaghy qyzdyng jazbasy din әlippesin endi ghana ashqan, órimdey jastyng ólim turaly tym sa­ryla, sarghaya oilanuy kóp jaghdayda qalypty qúbylys emes, qabyldana da bermeydi. Kóbine shalalyq, jastyqqa tәn qylyq. Osy bir qyrynan qaraghanda Arman Álmenbet әngimelerining key tústarynda oqyrmangha aqyl aitu saryny sezi­ledi. Degenmen, búl shygharmashylyq adamnyng óz erki ekenin eskersek, jazylghan әngimelerge pәlendey núqsan keltirip túrmaghanymen de kelisemiz.

"Qazaq әdebiyeti" gazeti