Seysenbi, 29 Qazan 2024
Janalyqtar 3680 0 pikir 3 Aqpan, 2014 saghat 08:15

Erlan Bapanov. Qazaqstan DSÚ-gha kiruge dayyn emes

Elimizding DSÚ qúramyna  enu baghy­tyn­­da kelis­sóz­der jýrgizip kele jatqanyna 20 jylgha juyq­­­tap­­ty. 13-qantarda QR Pre­ziy­­den­­ti janyn­daghy Orta­lyq kommuniy­ka­­­siyalar qyz­metin­­de ótken briy­fing­­te QR ekonomiy­ka jәne bud­jet­­­tik josparlau viyse-miy­nistri Tiy­mur Jaqsylyqov: «Úiym­gha mý­she bolu ýshin tauar­lar, qyz­met kórsetu, auyl sharua­shy­lyq jәne jýie­lik mә­se­le­ler boyyn­sha eki­jaq­­ty kelissózder jýrgizu qaras­­tyryl­ghan. Búl tórt mәsele boyyn­­­sha kelissózder ayaqtalugha ja­­qyn. Tek eki mәsele – tariyf­tik ýilesimdilik jәne jergilikti ýles mәseleleri boyynsha kelis­sóz­­­der jýrgizu qaldy. Sol sebep­ti, osy jyly kelissózder tolyq ayaq­­ta­lyp, Qazaqstan DSÚ-gha mý­­she bolady dep kýtilude», – de­di.

Elimizding DSÚ qúramyna  enu baghy­tyn­­da kelis­sóz­der jýrgizip kele jatqanyna 20 jylgha juyq­­­tap­­ty. 13-qantarda QR Pre­ziy­­den­­ti janyn­daghy Orta­lyq kommuniy­ka­­­siyalar qyz­metin­­de ótken briy­fing­­te QR ekonomiy­ka jәne bud­jet­­­tik josparlau viyse-miy­nistri Tiy­mur Jaqsylyqov: «Úiym­gha mý­she bolu ýshin tauar­lar, qyz­met kórsetu, auyl sharua­shy­lyq jәne jýie­lik mә­se­le­ler boyyn­sha eki­jaq­­ty kelissózder jýrgizu qaras­­tyryl­ghan. Búl tórt mәsele boyyn­­­sha kelissózder ayaqtalugha ja­­qyn. Tek eki mәsele – tariyf­tik ýilesimdilik jәne jergilikti ýles mәseleleri boyynsha kelis­sóz­­­der jýrgizu qaldy. Sol sebep­ti, osy jyly kelissózder tolyq ayaq­­ta­lyp, Qazaqstan DSÚ-gha mý­­she bolady dep kýtilude», – de­di.

    Qazaqstan ekonomikasy DSÚ­-gha kirgen song qalay boluy mýmkin? Carapshylar DSÚ turaly sóz et­ken­­de, búl úiymgha enu ýshin, al­dy­­men, әlsiz tústarymyzdy myq­­tap aluymyz kerektigin al­gha tartady. Mәselen, biz qa­zir­­de jenil ónerkәsip jәne qú­ry­­lys sek­tory, sonday-aq agro­óner­­kә­­sip salalary boyyn­sha túty­nu­­­­shylardy to­lyq­tay ónim­­men qam­tamasyz ete almay otyr­­myz. «Al er­teng dýniye­jýzi­­lik naryq­ta al­dy­men osy salalary­myz bәseke­ge qabiletti boluy ke­rek» deydi mamandar. Tәuelsiz sa­rap­­shy­­lardyng pikirinshe, el­de jap­­pay ózgeruler oryn ala­dy. Sha­ghyn jәne orta biznes ókil­deri shyghyngha úshyraydy, óit­keni shet­el­dik óndirushiler tó­men ke­den­­dik baj salyghymen otan­dyq naryqqa erkin enip, olar­men bәsekede bizding óndirushiler jenil­­ui mýmkin.

   Sondyqtan «Jeti ret ól­shep, bir ret kesu kerek». Nauqan­shyl­dyqqa úrynyp, asyghystyqqa jol bersek, óz ekonomikamyzgha zalal  kel­ti­re­miz. Mәselen  kezinde Qyr­ghyz­­­stan, Moldova jәne Gýr­ji­­stan elderi úiymgha kiru ýr­di­sin baryn­sha jyldamdatty. Saliy­qa­ly saraptamalyq júmystar men taldaular jasaugha asa mәn ber­me­di.Sonyng saldarynan Qyrghyz­stan­­nyng agrarlyq salasy men óner­kә­si­bi ziyan shekti. Eldi iym­port jaulap aldy, qyrghyz óni­mi olarmen bagha jәne sapa boyyn­sha bәskelese almay qal­dy. Búl kәsiporyndar men fer­mer­lerding kýireuine, óndi­ris­­ter­ding qysqartyluy men joyy­luy­na, bud­jet­ke týsetin sa­lyq­tyng kýrt azangyna әkep soq­tyr­dy. Gýrjis­­tan shetel investiy­siya­sy­­nyng aghyluyna qaramastan eko­no­­miy­­kalyq basymdyqtargha ie bola almady. Moldovanyng auyl shar­ua­shylyghy, mashina ja­sau, te­me­ki óndiru jәne sharap ashy­tu industriyasyna kýireu qaupi tón­di.

   Al qazaqstandyq ekonomiy­ka­­­ny qazirgi jaghdayda bәse­ke­­­­les­­tikke qabiletti dep atau qiyn. Dýniyejýzilik tәjiriy­be­­ge sәi­­kes, әr salagha kem de­gen­de 3,25% -dan artyq  eks­port kelse ghana bәse­ke­les­­­tik­­ke qa­­bi­­let­ti sanala­dy. Qazaqstannyng dýniyejýzilik sau­da­­daghy ýle­­si jayly aitatyn bol­­saq, 2011 jylghy boljamdar boyyn­sha, Aziya-Tynyq múhity ai­ma­ghyn­­­da (ATA) Qazaqstan ýlesine ta­­uar eksportyna – 1% keledi jәne qyzmet eksportyna – 0,4% ke­le­­di. 2011 jyldyng nәtiyjesi boyyn­­sha dýniyejýzilik saudada qazaqstandyq eksporttyng sal­ma­­ghy 0,39% asty. Endi jeke sala­lar boyynsha ait­saq, Qazaqstannyng otyn-energe­tiy­kalyq resurstar eksporty sala­syn­daghy ýlesi – 1,3%, temir men bolattyng ýlesi – 0,9% qú­ray­­dy. 2012 jyly da búl kór­set­­­­kish­ter ondy ózgeristerge úshy­­ray qoyghan joq.

  Endeshe,  Qazaqstan  nelik­ten DSÚ-gha kiruge asyghady? Biy­­lik­tegiler dýniyejýzilik ekono­miy­­kagha tereng yqpaldastyq ja­­sau arqyly IJÓ ósimining qar­­qy­ny jyldamdatylady dep esep­­tey­di. Sebebi, halyqaralyq sau­­da­nyng dýniyejýzilik eko­no­­­miy­­­­kagha qarqyn berui, son­day­-aq, ja­han­­danudyng bas­qa aspek­­ti­lerin ózi­men bir­ge ilgeri­le­t­ui osyn­day boljam­dar­gha iyterme­ley­­­di. Úiym­gha mýshe bolu DSÚ mem­le­­ket­terining aumaghyndaghy sau­da er­kin­­digi, tranzittik tasymal­dar­­gha qatysty aitarlyqtay jenil­dik­terge qol jetkizbek. Sony­men qatar, importtalatyn kó­lik­terge kedendik baj salyghy da tómendeydi. Qazirgi uaqytta jenil kólikterge importtyq sa­lym 30% kóleminde ekeni bel­gi­li. Alayda búl soma úiym­gha kirgen uaqyttan ýsh jyl­dan song ghana satyly týrde azay­tyl­­maq. Statistikalyq mәli­met­ter­­ge sýien­sek, songhy  50 jyl­da óndi­ris ónimderining dýniyejýzi­lik sau­da mólsheri 17 esege ósip, al dýniye­jýzi­lik óndiris mólsheri 6 ese­ge úlghayghan. Jәne de, songhy 10 jylda dýniyejýzilik saudanyng jyl sayynghy ósu qarqyny 6,5%. Sonymen qatar, Qazaqstan Euro­pa men Aziya arasyndaghy ghalam­dyq tranzittik deldal bolu­gha úmtyluda, al DSÚ-gha naq­ty mýsheliksiz búl úmtylys se­nim­siz kórinedi. Qarap otyr­saq, jaman kórsetkishter emes. Alay­da múnyng barlyghy jalpy­la­ma qortyndylar.

   Sonymen qatar, erkin sau­da­­nyng paydasy men basym­­dyq­­­tary DSÚ-nyng jana mý­she­­si­ne avtomatty týr­de úsy­ny­­la sal­maydy. Kóp nәr­se Qazaq­stan­nyng ekonomiy­ka­lyq әleueti­ning den­­geyi­ne, óndirushi­lerining mýd­­­de­­sin qatang týrde qorghay aluy­­­na baylanysty. Sonday-aq  el­­de­­gi demokratiyalyq   ýr­dis­ti  meylinshe damytyp, kor­­rup­­siya­­­­­­lyq kýshterding qysymyn tómende­tui­miz ke­­rek. Búl mәseleler biz­de kýn ót­­ken sayyn keri ketu­de. Onyng ýs­ti­ne AQSh jәne EO óz fer­mer­­lerin subsiy­diya­lay oty­ryp, damu­shy el­der­ge qol­dam­­paz­dyq (proteksioniys­tik) saya­sat ús­tana­dy. Múnda bәse­ke­­ning kýsh­ti­­ligi sonshalyq, damu­shy el­­der men damyghan el­der ara­syn­­da­ghy qyzmet pen ta­uar qú­nyn alshaqtatyp, tipti, damu­shy el­ding ekonomikalyq әleuetin túnshyq­tyr­uy da mýmkin. Qa­zir­­gi tanda Qazaqstannyng eks­por­­tyn­da basty oryndy múnay, qara jәne týsti metall t.b ala­dy. Býgingi tanda Qazaqstan kó­bine shiykizatty ekonomikasy damy­ghan elderge eksporttaydy, aiyr­bas­qa qayta óndeletin sala­nyng ónimderin ýsteme qosylghan qúny­men alady. Mәsele – ón­deu­­shi ónerkәsip salasynda tuyn­­day­dy. Eng bastysy – osy sala­­nyng jәne kәsiporynnyng bәse­ke­­ge qabilettigining tómendigi bo­lyp otyr emes pe. Eng aldymen halyq­ty tolghandyratyn basty mәse­le − azyq-týlik baghasy, al onyng ózgerui barsha elderge tәn qú­by­lys. Elimiz et pen sýt­te de iym­port­qa asa tәueldi. Osy túr­ghy­­dan alsaq, Qazaqstan azyq­-tý­­lik qauipsizdigi boyynsha qauip­­­ti aimaqta túr. Bizding bas­ty eks­­port­shymyz − Qytay. DSÚ­-gha mýshe búl el ýshin Qazaq­stan naryghynyng keng ashyluy tiyim­di. Sebebi, bir jaghynan, Keden odaghy qúrylghaly  Qy­tay kәsipkerlerine elimizde jú­­mys isteu qiyndap ketse, ekin­­shi jaghynan, otandyq ta­uar óndirushiler eshqashan Qy­tay­­­men bәsekege týse almay­dy. DSÚ­-nyng mindetteri otan­dyq ón­diris­ting jәne jergi­lik­­ti biyz­nes­­ting damuyna bel­gi­li bir shek­­teu qoyady. Budjet­pen qar­jy­landyrylyp otyr­ghan auyl sharua­­shylyq baghdarla­ma­­­lary, sha­­ghyn biznes baghdar­la­ma­lary memlekettik subsiy­diya­­dan aiyry­­­lady. Búl on­syz da shat­qayaq­­­tap túrghan auylsharua­shy­­ly­­­ghy salasyn qúrdymgha ji­bere­di. Sebebi onyng damuy memle­ket­­tik jyl sayynghy subsidiya­lar­­gha da qaramactan tómen bo­lyp otyr.

   Elimizde tәuelsizdik alghaly beri әli birde-bir múnay óndeu zauy­ty salynbapty. Tek sovet ókime­ti kezinde boy kótergen  ýsh za­uyt bar. Onyng ózi, Pavlodar mú­nay óndeu zauyty Batys Sibir múnayy­na, al Shymkent múnay óndeu zauyty 25-30 payyzgha Re­sey múnayyna tәueldi eken. Son­dyq­tan Qazaqstan ózining mú­nay óndeu zauyttaryn ja­nart­payyn­sha jәne janadan birne­sheuin salmayynsha, janar-ja­ghar­­­­may baghasy arzandaydy dep ýmit­­tenu­ge bolmaydy. Jana za­uyt­­tar salynyp, olar óz shiyki­zaty­­myz­dy óndeui tiyis.

   Birqatar nysandardy kó­gil­dir otyn paydalanugha kóshi­ru ýshin elimizge gaz ón­dey­tin zauyt­tar salu qajet. Jal­py, Shiy­ki­zat óndirisimen ghana otyr­ghan Qazaqstangha tútynu­shy­lar koloniyasyna ainalyp ketu qau­­­pi bar. DSÚ qandayda bir ta­­uar shy­gharatyn elder ýshin tiyim­­­di ekenin eskersek, әzir­ge bizding mem­­­leketting mýd­de­si ýshin tiyim­siz ekenin es­ten shy­ghar­­­­­mauy­­myz kerek. Keden­dik odaq­tyng aya­syn­daghy ortaq ke­li­­­­sim­­­der jasau­da kórshi Re­sey ta­ra­­pynan ekonomikalyq kemsi­tu­­­shi­­lik­­terge úshyrap otyrghany­myz az­day, endi taghy bir úiym­gha úm­ty­­lyp eki qayyqtyng qúiry­ghyn ús­­ta­ghannyng kebin kiymekpiz be?  Qysqasy,  saudanyng «ortaq qazanyn­da» әlemning 150-den as­tam elimen alys-beris jasasu­gha Qa­zaq­stannyng ishki naryghy әli dayyn emes.

Abai.kz

0 pikir