Búl maqalany jazu oiymda joq edi. Japondyq turkolog Nakata Okonyng qazaqqa qatysty pikiri mening osy maqalany jazuyma týrtki boldy.

Ol kisi bylay degen eken: «Áriyne, biz sizderge bagha bere almaymyz. Bir tilde sóileysizder me, әlde eki tildi birdey tandaysyzdar ma – ony ózderiniz sheshesizder. Eki tildi birdey bilgen jaman emes. Bilingvizm әlemning kóp elinde bar. Tarihshy retinde aitatyn bolsam, maghan qazaqtar ózining últtyq ereksheligin, tilin joghaltyp alghan halyq sekildi bolyp kórinedi. Sizder – adasqan jolynan janylyp qalghan halyqsyzdar, meninshe. Halyqty әdeyi ne tarihy jadynan aiyryp tastaghan siyaqty. Áytpese, esi dúrys adam ana tilinen góri  oryssha bilgen dúrys pa dep súray ma? Búl – absurd! Tamyrynan ajyrap qalghan, ne isterin bilmey alasúryp jýrgen halyqtar ghana osynday súraq qoyady negizi. Til mәselesin bir jolata sheshu ýshin – halyqqa tarihyn oqytyp, halyqty, últty soghan yntalandyru kerek.» Bayqap qaraghan jangha japon ghalymynyng qazaq halqynyng qazirgi ruhaniy-mәdeny bolmysynyng diagnozyn dәl qoyghanyna  kóz jetkizedi. Ókinishtisi, biz ózimiz osyny әli kýnge dúrys bayqay almay jýrmiz. Eng bastysy qazaq halqynyng basyn biriktirip, tarih sahnasyna shygharghan ruhaniy-mәdeny negiz qaysy degen súraqqa әli tarihshylarymyz jauap bergen joq. Olardyng biletini «qazaq kóshpendi bolghan, sol kóshpendiler órkeniyetining ókili. Qazaqtyng mәdeniyeti de, salt-dәstýri de, bar bolmysy osy osy kóshpendilikting yqpalymen payda bolghan» degen ústanymgha qatyp qalghan. Al, sonda qazaq dalasynda taryday shashyrap jatqan qalalardy kim salghan degen súraq tuady. Oghan ne dep jauap beremiz? Ontýstik pen Syr boyy qalalaryn sarttar salghan degen ghylymy tújyrymdy bizding ghalymdar әlde qashan berip qoyghan. Olay bolsa, qazaqqa ne qalady? Osy mәselege oilanyp kórdik pe? Bizding búl kóshpendiler órkeniyetining ókilderimiz degen tújyrymymyz bizding keybir kórshilerimizding sayasy talabyna say kelip túr.   2000 jyldar basynda týrkimen aghayyndar Manghystau jerin týrkimender jeri ekendigin dәleldegen kitap jariyalady. Al, 1993-1994 jyldary marqúm Ózbekstan preziydenti Islam Karimov tarapynan aitylghan myna bir sóz esimde qalypty. «Ámir Temir atynyng túyaghy jetken jerlerge biz aqylmen jetuimiz kerek» degen sózin Ózbekstan telearnasynan esitip, ózbek aghayyndardyng maqsaty úzaqty kózdep otyr eken-au degen oy qalyptasyp edi. Sol oy býgin materialdanyp kele jatqan siyaqty. Olay deuimizge keshegi Astanada ótken «Ortalyq Aziya memleketterining tarihshylarynyng birinshi forumynda» ózbekstandyq keybir tarihshylardyng tarapynan Qazaq handyghy degen memleket bolmaghan, Ózbek handyghy bolghan degen siyaqty mәseleler aitylghandyghy turaly habar vatsap jelisi arqyly keldi. Búl pikir qalalardyng ózbek aghayyndardyng salghandyghy turaly ghana emes, býkil qazaq halqynyn, qazaq memlekettigining tarihta bolghanydyghyna kýmәn keltirip otyrghan ózbek tarihshylarynyng búl pikiri qazaqtyng halyq retindegi ruhaniy-mәdeny bolmysyna berilgen auyr soqqy ekenin týsine aldyq pa? Ózbek tarihshylarynyng búlay mәlimdeui qazaq halqyna degen olardyng kózqarasynyng qay dengeyde ekendiginen habar beredi. Búl bir emes, songhy bir-eki aidyng ishinde osy Ontýstik Qazaqstan jerinde qalalardyng payda boluyna qatysty qazaqstandyq ózbek aighayyndar tarapynan Ontýstiktegi barlyq qalalardy ózbekterding salghandyghy turaly pikiri FB betinde jariyalandy. Sol viydeogha Ómir Shynybek atty bauyrymyzdyng «búghan qazaq tarihshylary ne uәj aitady eken» degen replikasy da bar edi. Áriyne, Ómirbek bauyrymyzdyng búl replikasyna eshkim jauap bergen joq. Elimizding Ontýstigindegi qalalardyng payda boluy turaly qalyptasqan búl pikirler neni bildiredi? Demek, qazirgi qazaq tarihy qazaq halqynyng halyq retinde tarih sahnasyna shyghuy, ony halyq retinde qalyptastyrghan ruhany iydeologiya  týgil onyng qúramyndaghy qala mәdeniyetining payda boluy turaly әli kýnge tiyanaqty tújyrym qalyptaspaghandyghynyng dәleli.  Búl qazirgi elimizdegi tarih ghylymynda últtyq tarihty zertteu metodologiyasynyng joqtyghyn, qazirgi qoldanystaghy metodologiyanyng qazaqtyng shynayy tarihyn jazugha qauqarsyzdyghyn kórsetedi. Eng bastysy qazaq halqyn úiystyryp túrghan ruhany ózekti әli kýnge tany almay otyrghandyghyn aighaqtaydy. Biz ony osy «Abay.kz» saytynda jariyalanghan «Qazaqtyng Altyn Orda memleketine qazaqtyng qatysy bar ma?» atty maqalada kórsetken bolatynbyz. Ol maqalada Joshy úlysyn Altyn Orda dengeyine kótergen Ózbek hannyng jýrgizgen diniy-sayasy reformasy bolghanyn, Yasauy jolyn memlekettik iydeologiya dengeyine kótergenin, qazaq halqynyng rulyq, taypalyq  jýieleri men jýzdik qúrylymdarynyng osy reforma nәtiyjesinde dýniyege kelgenin, ol jýielerding memleketti basqaru jýiesindegi roli turaly taldap kórsetilgen bolatyn. Eng bastysy evrosentristik kózqaras pen tarihty materialistik túrghydan tanu metodologiyasy negizinde qazaq tarihyn jazu mýmkin emestigi turaly mәseleler kóterilgen edi. Ókinishke oray, búghan qúlaq asyp, ýn qosqan, qarsy shyghyp, qateligimdi kórsetken eshkim bolmady. Búl bizdegi tarih ghylymynyng qazaq halqynyng tarihyna da, tarihy taghdyryna da nemqúraydy qaraytynyn kórsetse kerek. Egerde biz osy nemqúraydylyqtan qútylmay, qazirgi tuyndap otyrghan súraqtargha útymdy jauap bere almasaq, onda ertengi kýni barmaq shaynap qalarymyz anyq. Eng bastysy qazirgi qazaq tarihy ghylymynyng basty ústanymyna ainalghan kóshpendiler órkeniyeti men evrosentrizm, tarihty materialistik túrghydan týsinu metodologiyasynan bas tartpay, әzirge qazaqtyng tәuelsiz tarihyn jazyp shyghu mýmkin emes. Eng ókinishtisi, qazirgi janadan dayyndalyp jatqan qazaq tarihynyng jeti tomdyghy da qazaqtyng tәuelsiz tarihy tanymyn qalyptastyra almaydy. Qazaqtyng tәuelsiz tarihyn jazyp shyghu ýshin aldymen tarihty zertteu metodologiyasyn ózgertu kerek. Ol ýshin aldymen qazaq bolmysyndaghy basty qúndylyqty anyqtap alghanymyz abzal. Qazaq ýshin materialdyq dýnie basty qúndylyq bolyp tabylmaydy. Qazaq ýshin basty qúndylyq  - onyng ar-imany. Sondyqtan da qazaq «Malym janymnyng sadaghasy, janym arymnyng sadaghasy» dep, ar-iman ýshin baryn qúrbandyqqa shalghan. Qazaq tarihyn zertteude qazaqtyng osy ústanymy negizge alynbaytyn bolsa, onda ol tarih tarihy oqighalardyng tek hronologiyalyq tizbegi dengeyinde qalady. Ókinishke oray, osy mәseleni tarihshylargha aityp týsindire almay kelemin. Búl jerde qazaq ýshin nelikten ar-imannyng bәrinen joghary túruynyng sebebi ne? – degen zandy súraq tuyndaydy. Sebebi, kezinde Qoja Ahmet Yasauy islam dinining toqyraugha týsip, Ruhany әlem men adam ruhy arasyndaghy baylanys ýzilgen kezende dýniyege keldi. Adamnyng fizikalyq bolmysynyng qajetin ghana óteytin sharighat ilimimen adamzattyng ary qaray damuyn qamtamasyz ete almaytynyna kózi jetkennen keyin islam dinin jana satygha, tariqat dengeyine kóterdi. Adam bolmysyndaghy Allanyng bergen amanaty Ruhty belsendi kýshke ainaldyryp, onyng ólmeytin mәngilik sipatyna halyqtyng kózin jetkize bildi. Ruhany әlem men adam ruhy arasyndaghy baylanys qayta ornady. Yasauy Ruhany әlem men adam ruhy arasyndaghy baylanysty ózi ghana ornatyp qoymay, sol baylanysty ýzbey jalghastyryp túratyn әuliyeler mektebin qalyptastyrdy. Búl halyqtyng dýniyege degen kózqarasyn týbegeyli ózgertti. Adam bolmysynyng bólshegi Ruhtyng mәnigi ómir sýru ýshin jaratylghan jaratylys ekenin týsindi. Fәny men baqidyng arajigin ajyrata alatyn dengeyge kóterildi. Adam Ruhynyng Allanyng adamgha bergen amanaty ekendigin, fәny jalghannan ótkennen keyin baqigha (mәngilik ómirge) jalghanatynyn sezindi. Baqigha jalghanudyng negizgi sharty Allany sýimek, adamdy sýimek, adaldyq pen әdildik ekendigine kóz jetkizdi. Abay atamyzdyn

«Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sende sýy ol Allany jannan tәtti,

Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep,

Jәne Haq jol osy dep әdiletti,- óleng joldarynyng negizinde Qúrandaghy «Asr» sýresi men Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng osy ústanymdary jatty. Uaqytsha ómir ýshin, onyng qyzyldy-jasyldy qyzyghy ýshin mәngiligin auystyrugha túrmaytynyn sezine bilgen tekti, maqsaty mәngilik ómirge úlasu bolghan, adaldyq pen әdilet jolyn tu etken halyq dýniyege keldi. Ózderine mәngilik ómirge barar jolyn kórsetken Áuliyesine halyq jýregining tórinen oryn berdi. Ázireti Súltan dep tóbesine kóterdi. Osylay týrkining ruhaniy-mәdeny bolmysynyng bolashaghyn aiqyndaghan Yasauy joly-Yasauy mәdeniyeti atty Qasiyetti de Kiyeli jol dýniyege keldi.  Osy joldyng arqasynda arab-parsy mәdeniyetine jútylyp bara jatqan týrkiler qaytadan ózining tili men  mәdeniyetin qayta qalpyna keltiruge mýmkindik aldy. Kezinde arabtyng dәstýri men mәdeniyetin tolyq qabyldamasang músylman bola almaysyng degen qaghidadan bas tartqyzyp, týrkining tili men mәdeniyetin ústanyp ta músylman bolu mýmkin ekendigin, dindegi basty mәsele imanda ekendigin halyqtyng sanasyna qúya bildi. Yasauy jolynda әrbir halyq Allanyng ózi jaratqan ýmmeti. Olardyng әrqaysysynyng ómir sýrgen tabighatyna qaray ózindik ereksheligi bar. Tili, әdet-ghúryp, salt-dәstýri sol tabighatqa Jaratushy Qúdiretting Ózi tarapynan ylayyqtalyp berilgen. Ol  zandylyqty búzu Allanyng búiryghyna qarsy shyghu. Búl ústanymnyng barlyghy Qúran sýrelerinde aiqyn kórsetilgen. Ózinen búryn ótken Abu Hanifa men Imam Maturidy ilimderin negizge ala otyryp, týrkining ruhaniy-mәdeny bolmysyn tolyghymen qanaghattandyra alatyn sopylyq joldy qalyptastyrdy. Islamnan tek bes paryz alyndy. Olar: iman, namaz, oraza, zeket, haj. Qoghamdyq qatynastardy retteu tolyghymen kóneden kele jatqan týrkining әdet-ghúryp, salt-dәstýrine berildi. Sonymen birge, sopylyq tanym negizinde  qalyptasqan salt-dәstýrler boldy. Din tili týrki tilinde sóiledi. Qoja Ahmet Yasauiyden keyingi barlyq shygharmalar tek týrki tilinde jazyldy. Alayda, Yasauy zamanynda búl tariqat kóp qanat jayyp kete alghan joq. Týrkining qaytadan bas kótere bastaghanynan qoryqqan Horezmshah Múhammed bir jaghynan, qaraqytaylar bir jaghynan Yasauy jolyna qaray bet búrghan Qarahandyqtar memleketterin tolyghymen talqandap, handarynyng barlyghyn óltirdi. Tek, Shynghys hannyng kelui ghana Yasauy jolynyn-Yasauy mәdeniyetining Islam әlemine keninen taraluyna mýmkindik berdi. Shynghys han atynyng túyaghy tiygen jerge Yasauy ilimi de jetti. Yasauy babamyzdyng Múhammed Danyshmand Zarnuqy siyaqty shәkirtteri Shynghys hannyng bas kenesshilerining birine ainaldy. Jalpy Qoja Ahmed Yasauy men Shynghys hannyng dýniyege kelip, әlemdi jaulauynyng negizinde Jaratushy Qúdiretting Óz jospary jatqan siyaqty. Biri adamzattyng ary qaray ómir sýru jolyn kórsetip berse, ekinshisi sol ilimning keng qanat jayyp jalpy adamzattyq sipat aluyna qylyshymen jol ashty. Sondyqtan búl eki Úly túlghanyng әreketteri astarynda biz bilmeytin qúpiya syr jatqandyghyna mende kýmәn joq. Búl eki túlghanyng janqiyarlyq enbegi arqasynda jer betinen joyylyp bara jatqan týrki halyqtary qaytadan bas kóterip, әlemge ýkimin jýrgize alatyn halyqqa ainaldy. Sondyqtan qazirgi әlemdegi týrki halyqtary osy eki túlghanyng Qoja Ahmet Yasauy men Shynghys hannyng aldynda mәngilikke qaryzdar. Egerde qazirgi kýni kóptegen týrki halyqtarynyng tәuelsizdiginen ajyrap, ózgege otar bolghan bolsa, onda oghan sol Yasauy jolynan bas tartyp, basqa diny aghymgha bet búrghanymen tikeley baylanysty. Sebebi, Yasauy joly kiyeli jol. Ol joldan bas tartqandy Tәnir Taghala keshpeydi. Tәuelsizdigindi alyp, ózgege kiriptar etedi. Búl sol Altyn Orda memleketining kýirep, ydyrauynyng basty sebebi Yasauy jolynan sheginu bolghandyghyn әli kýnge týsingen adam joq. Kezinde Joshy úlysynda Ózbek han túsynda Yasauy joly ókilderi-Áuliyeler yasauiya tariqatyn memlekettik iydeologiya dengeyine kóterip, Jaratushynyng qalauyna say adamzat tarihyndaghy eng әdiletti memleketti dýniyege keltirgen bolatyn. Ol memlekette absoluttik biylik ne handa, ne biyde, ne qarada bolghan joq. Absoluttik biylik tek – sharighatta, zanda boldy. Ol memleket az ghana uaqyt ishinde әlemdegi eng ozyq, ghylymy men mәdeniyeti damyghan memleket dengeyine kóterildi. Osyghan baylanysty búl memleket Altyn Orda dep atala bastady. Ókinishke oray búl memleketting ómiri úzaq bolmady. Absoluttik biylikke úmtylghan Joshy úrpaqtary qalayda Yasauy jolynan qútyludyq jolyn qarastyrdy. 1342 jyly Ózbek hannyng kenetten qaytys boluy, Altyn Orda taghyna Jәnibek hannyng keluine mýmkindik berdi. Taq múrageri Tynybek pen inisi Hyzyrbekti óltirip, biylikti óz qolyna aldy.  Yasauy jolynan bas tartyp, shafighy mazhabyn memlekettik iydeologiya dәrejesine kóterdi. Asan Qayghy bastaghan Yasauy joly ókilderining memleketti saqtap qalu jolyndaghy әreketi sәtsiz ayaqtaldy. Mine, sodan beri Evraziya kenistiginde Ruhany biylik pen sayasy biylik arasyndaghy tike-tires Qazaq handyghy dýniyeden ketkenshe toqtaghan joq. Tәuke hannyng Yasauy jolyn memlekttik iydeologiya dәrejesinen aiyruynyng sony memleketting kýireuine әkelgen basty sebep boldy. Abylay hannyng Yasauy jolyn qaytadan memlekettik iydeologiya dәrejesine kótermek bolghan әreketi sәtsiz ayaqtalyp, ózi sol jolda qúrban boldy. Tәuke hannyng kezinen qolyna biylikti qolgha alghan jýz, ru-taypa basshylary memleketting tútastyghynan góri qolyndaghy biylikti artyq kórdi. Qaz dauysty Qazybekting úly Bekbolattyng Abylay hangha qarsy әreketi shekten asty, Handy qorlap, Ordasynyng ýstine basyp kirmek boldy. Atyghay, qarauyl rulary bolmaghanda Bekbolattyng handy sol Kókshetau jerinde mert etu mýmkindigi bar edi. Alayda, han odan aman qaldy. Ondaghy halyqtyng oiynyng búzylghanyna kózi jetken Abylay han, halyqqa ókpelep, Týrkistangha kóshuge mәjbýr boldy. Múnyng bәri Mәshhýr Jýsip atamyz qaldyrghan «Abylay aspas Sary bel» atty anyzdar jinaghynda jýr. Múnyng sony Abylay hannyng Samarqantqa baruy, sol jerde týs kórip, týsinde Arystannyng jolbarysqa ainaluy, jolbarystyng qasqyrgha ainaluy, qasqyrdyng azyp, týlkige ainaluy, týlkining azyp baqa-shayangha ainaluyn kórip, shoshynghany, ol týsin piri Jalanayaq qojagha aitqanda, (Keybir derekterde Búhar jyrau) ol kisi men de sol týsti kórdim, osymen bizding memlekettigimiz kýiredi. Endi aman-esen elge jeteyik dep, keri qaray jolgha shyghady. Jolda kele jatyp ózi az ghana nókerimen Tashkentte qalyp, sol jerdi biylep otyrghan Jýnis qojanyng ýiinde bolady. Qaytar jolda qazirgi Shymkent qasyndaghy Hanqorghangha jetkende Sayramnyng sarttary 3000 әskermen qorshap, qyspaqqa alady. Osy qorlyqqa shydamaghan Abylay han qúsalyqtan sol jerde kóz júmady. Eng jamany sol jerde ainala otyrghan dulat pen qonyrat biyleri qol úshyn beruge jaramaydy.  Qazaq memlekettigining kýirep, ózgege bodan boluy osy oqighadan bastalghan bolatyn. Ókinishke oray, búl tarihtan halyqtyng kópshiligi habarsyz.

Endigi kezekte sol Tashkent, Sayram, Týrkistan, Taraz ónirlerindegi ózbekter qaydan payda boldy degen saualgha jauap bereyik. Búl jerlerge syrttan kelgen eshkim joq. Barlyghy keshegi ýsh jýzding balasy. Ortaghasyrlarda arab-parsy mәdeniyeti negizinde dýniyege kelgen naqshbandiya tariqatynyng maqsaty týrki biyligin ishten iritip, joiy bolatyn. Sol tariqattyng ókili Tashkentte tuylyp, Samarqantta biylik qúrghan Hoja Ahrar óz zamanynda «Shynghys han Yasasynyng kýlin kókke úshyramyn» dep jar salghan bolatyn. Shyndyghyna kelgende onyng kýlin kókke úshyrmaq bolghany Yasauy joly bolatyn. Onyng búl ústanymy absolttik biylikke úmtylghan Qazaq handyghynyng biyleushilerining tilegine say kelip, Esim hannan bastap naqshbandiya tariqatyn qazaq arasyna jai memlekettik sayasat dengeyinde jýrgizildi. Olardyng búl sayasatynyng qarmaghyna aldymen qala halqy ilikti. Yasauy jolynan, týrkilik mәdeniyetten bas tartyp, arab-parsynyng salt-dәstýri men mәdeniyetin qabyldaugha mәjbýr boldy. Eng bastysy nekelik qatynastargha mәn berildi. Qazaq halqynda qalyptasqan jeti atagha deyin qyz alyspau turaly prinsip búzylyp, nemere aghayyndar arasyndaghy nekelik qatynas engizildi. Kimde-kim búl talapty oryndamaytyn bolsa, onda ol adam Payghambar (sAs) sýnnetine qarsy shyqqan bolyp esepteldi. Búl qazaq ru, taypalarynyng ydyrauyna yqpal etti. Memleketting irgetasy bolghan ru, taypalar ydyraghan song biyler instituty da ózdiginen joyylady. (Tәuke hangha deyin biyler instituty Yasauy joly ókilderi-qojalardyng qolynda bolghandy) Osylay qala men qystaq halyqtarynyng birtindep sarttana bastauyna yqpal etti. Qazirgi Ontýstik qalalaryndaghy ózbekterding payda boluy osy ýderispen baylanysty. Búl jerde eshqanday halyqtyng ómir saltynyng qatysy joq. Kóshpelising be, otyryqshysyng ba, bәribir. Biz osy qazaq ru, taypalarynyng ózbektenui osy Yasauy jolynan sheginip, naqshbandiya tariqatyn qabyldaumen baylanysty bolghanyn naqty ghylymy derektermen dәleldep bere alamyz. Men qazir Týrkistan men Shymkent, Sayramdaghy ózbekterding qay ru, qay taypadan ekendigin kórsetip bere alamyn. Mysaly, Týrkistandaghy ózbekterding kópshiligi arghyn, nayman, qanly taypalarynyng ókilderi. Al, Týrkistannyng janyndaghy búrynghy Keriz, qazirgi Birlik qystaghynyng túrghyndary 100 payyz Altay Arghyndar. Kezinde Tәuke hannyng atalyghy, әri bas uәziri bolghan Barqy atalyqtyng úrpaqtary. Onyng ar jaghyndaghy Qarashyq aulynyng túrghyndarynyng 70 payyzy Kók Múryn qypshaqtar jәne azdaghan qanly men qonyrat bar. Onyng ar jaghynda otyrghan Shipan atty auyl bar.  100 payyz naymannyng baltaly, baghanaly atalarynyng úrpaqtary. Al Qarnaq kentinde ýsh jýzding balasy týgelimen otyr. Kezinde qazaq handarynyng negizgi ortalyghy bolghan búl jerden Ózbekstannyng qanshama ghalymdary men jazushylary shyqty. Sovet ókimeti zamanynyng ózinde 9 akademik shyqqan bolatyn. Týrkistannan 10 shaqyrym jerde Teke degen auyl bar. Negizinen qanlylar túrady. Biraq halyq qazaq-ózbek bolyp ekige bólingen. Sebebi, qazaqtary Yasauy mәdeniyetinde, ózbekteri naqshbandiya tariqatyn qabyl etken. Al, Sayramdaghy Qaramúrt, Qarabúlaq auyldarynyng túrghyndary da syrttan kelgen eshkim joq. Barlyghy dulat, sirgeli taypalarynyng rularynan qúralghan. Mysaly, Qaramúrtta 100 payyz janystar túrady dep aitugha bolady. Biraq aralarynda qazaq joq. Sebebi,  búlardyng barlyghy sol naqshbandiya tariqatyn qabyldaghandar. Qarabúlaqta da sol.

Biz osy Ontýstiktegi qazaq-ózbek arasyndaghy araqatynasqa qatysty Qoja Ahmet Yasauy uniyversiyteti ayasynda «Temirqazyq» kluby úiymdastyruymen arnayy  dóngelek stol ótkizgen bolatynbyz. Oghan qazaq, ózbek aqsaqaldary shaqyrylyp, osy mәsele jan-jaqty talqylanghan bolatyn. Halyqtyng súrauy boyynsha osy shara búdan keyin eki ret ótkizildi. Birinde bizding tarapymyzdan, ekinshisi ózbek aghayyndar tarapynan ótkizildi. Osy ýsh bas qosudan týigenimiz bizding ústanghan baghytymyzdyng dúrystyghyna kóz jetkizdik. Egerde osy mәselege memleket tarapynan ong kózqaras bolsa, mәseleni yn-shynsyz sheshu mýmkindigi barlyghyna  kózimiz jetti. Búl mәseleni búdan keyin ilip әketken «El biriligi» qoghamdyq qory boldy. Sol qordyng basshysy Múhtar Múhammedjannyng belsendi әreketining arqasynda Qarabúlaq aulynan 750 otbasy «bizdi qaytadan qazaq halqy qúramyna qabyldandar. Biz keshegi qazaqpyz»- degen aryz týsti. Ózderining Sirgeli taypasy qúramyndaghy Qarabatyrlar ekendigin dәleldeytin «Dosymqúl Ata» shejiresi deytin shejirelerin de jiberdi. Osy kezde bizding biylik onday qadamgha bara almady. Ár qaysyng jeke-jeke ótinish jazyndar degen sýikey saldy jauap keldi. Kóp úzamay osy mәselege múryndyq bolyp, el birligin nyghaytu jolynda baryn salyp jýrgen Múhtar Múhammedjan bauyrymyzgha jazyqsyz jala jabylyp, sottalyp kete bardy. Bizding tarapymyzdan jasalynghan memleketting ishki birligin qalyptastyru baghytyndaghy әreketimiz osylay kedergige úshyrap, toqyrap qaldy. Egerde búl mәsele qaytadan qolgha alynyp, ong nәtiyjelerge qol jetkizilmese  sheshui qiyn týiinge ainalu yqtimaldyghy bar. Biz ony ontýstiktegi qalalargha qatysty  mәseleni qozghaghanda sóz etken bolatynbyz.

Qoryta aitqanda, osy maqala shenberinde biz qazaq halqynyng qalyptasuynda Yasauy jolynyn-Yasauy mәdeniyetining sheshushi roli bolghandyghyna jauap berdik qoy deymin. Egerde osy qazaq dalasyndaghy diniy-ruhany ýderister tarihy halyq sanasyna singende, qazaq degen halyqty tarih sahnasyna alyp shyqqan ruhany ózek-Yasauy mәdeniyeti ekendigin halyq sezingende ózge mәdeniyetting jeteginde ketpegen, ózimizding tilimizden, qazaqy bolmysymyzdan bas tartpaghan bolar edik. Ókinishke oray, qazir ata-babalarymyzdyng «Malym janymnyng sadaghasy, Janym arymnyng sadaghasy» degen ataly sózining maghynasyn týsinuden qaldyq. Bes kýn jalghannyng emes, mәngilikti múrat etken dana halyqtyng ruhany bolmysynyng jogharylyghynyng syry nede ekenin týsine almaytyn dengeyge tómendedik. Kezinde osy Yasauy jolynda bolghany ýshin búl halyqqa «qazaq» degen at berilip edi. Qazirgi bizding zamandastarymyzdyng sol atqa ylayyq bola almay, materialdyq dýniyening sonyna týsip azghyndap bara jatqany ishti auyrtady. Egerde osy jolgha qaytadan bet búryp, joghalghandy qaytadan qalpyna keltirudi niyet etsek, bizge ol onshalyqty qiyndyqqa soqpaydy. Biraq oghan eki kedergi kese-kóldeneng túryp alyp, mýmkindik beretin emes. Birinshisi, QMDB ústanyp otyrghan salafiylik baghyt bolsa, ekinshisi, tarih ghylymyndaghy osy kýnge deyin qoldanystan shyqpay, tarihty zertteudi shyrmap alghan kóshpendiler órkeniyeti degen konsepsiyasy men tariyhqa evrosentristik kózqaras pen tarihty materialistik túrghydan tanu degen metodologiyasy. Býgingi kýni qazaq osy eki ústanymnan qútylyp, ózining ruhany tәuelsizdigine bet búrady nemese halyq retinde joyylady. Ýshinshi jol joq.

Zikiriya Jandarbek

Abai.kz