El men eldi, últ pen últty, adam men adamdy tenestiretin ol – bilim!

Múhtar Áuezov

IYә, bәsekege qabiletti 30 elding qataryna kiru aldaghy maqsat - preziydent   jýktegen mindet. Maqsatqa jeter jol últtyng sapasy, últ sapasyn kóteru, damyghan 30 elding ishine enuding birden-bir joly. Últ sapasynyng negizgi kórsetkishterining biri – bilim.

«Bilekti birdi jyghady, bilimdi myndy jyghady» dep bilimdige tórden oryn bergen daryndy, talay ghasyr talaylardy ózimen sanastyrghan, әlemning ekinshi ústazy әl-Farabiydey ghúlamalardy er jetkizgen qazaq últynyng býgingi úrpaghynyng bilim dengeyi nege әlem aldyna týsuge qauqarsyz...?

Ústaz degen atty ústanyp, mektep degen jauapkershiligi mol ortada últ úrpaghyn tәrbiyelep jýrgen son, osy ortaghy oghashtyqtardy týzetuge óz әlimizshe әser etuge tyrystyq, búghan deyinde oqu-aghartu isindegi talay olqylyqtardy syn tezinede alghan edik. Býgin jәne bir parasyn saraptap berudi maqsat túttyq.

Bilim salasyndaghy biznes

Bilim salasyn biznesting bir týrine ainaldyru әlemdik tәjiriybede bar dýniye, biraq bizdegi biznes pen ózgedegi biznesti salystyrugha kelmes, bizdegi bilim salasyna biznes jasap jýrgender: «qylshyghyn shygharam dep, bylshyghyn shygharyp alyp jýrgeni»-  әriyne ókinshti.

El men eldi, últ pen últty, adam men adamdy tenestiretin ol – bilim!

Múhtar Áuezov

IYә, bәsekege qabiletti 30 elding qataryna kiru aldaghy maqsat - preziydent   jýktegen mindet. Maqsatqa jeter jol últtyng sapasy, últ sapasyn kóteru, damyghan 30 elding ishine enuding birden-bir joly. Últ sapasynyng negizgi kórsetkishterining biri – bilim.

«Bilekti birdi jyghady, bilimdi myndy jyghady» dep bilimdige tórden oryn bergen daryndy, talay ghasyr talaylardy ózimen sanastyrghan, әlemning ekinshi ústazy әl-Farabiydey ghúlamalardy er jetkizgen qazaq últynyng býgingi úrpaghynyng bilim dengeyi nege әlem aldyna týsuge qauqarsyz...?

Ústaz degen atty ústanyp, mektep degen jauapkershiligi mol ortada últ úrpaghyn tәrbiyelep jýrgen son, osy ortaghy oghashtyqtardy týzetuge óz әlimizshe әser etuge tyrystyq, búghan deyinde oqu-aghartu isindegi talay olqylyqtardy syn tezinede alghan edik. Býgin jәne bir parasyn saraptap berudi maqsat túttyq.

Bilim salasyndaghy biznes

Bilim salasyn biznesting bir týrine ainaldyru әlemdik tәjiriybede bar dýniye, biraq bizdegi biznes pen ózgedegi biznesti salystyrugha kelmes, bizdegi bilim salasyna biznes jasap jýrgender: «qylshyghyn shygharam dep, bylshyghyn shygharyp alyp jýrgeni»-  әriyne ókinshti.

Qazaq qoghamynda býgin tender degendi bólip alyp, jender dep týsinetinder ózge salada qansha atoy salsada, meyli, bilim salasyna attap baspaghany jaqsy edi. Amal ne? Búl kýni әr salany óz qúlqynynyng qúly etkender bilim salasynyng da bylyqtyrghany da jasyryn әngime emes.

Bilim salasyndaghy iri biznes – ol bilim nysandaryn salu, kýrdeli jóndeu, oqulyq jazu, basu, baghdarlama jasau men jasaghan baghdarlamasyn engizu. Al sol ýshin tender degendi tenimen jútyp, baylanys tauyp bayyp jatqandardyng isi. Bayysa bayysyn-au, óngening aqshasyn týgendemek emespiz, tek sapaly ghimarat, baghdarlama ne oqulyq shyqpaytynyna kýiinesing de. (Basty mýdde qúlqyn bolsa, últyn qaydan oilasyn qular) Búl iri biyneske bolashaqta qayta sogharmyz, kelesige kósheyik.

Bilim salasyndaghy orta biznes – ol bilim mekemelerindegi (mektep, uniyversiytet, bala-baqsha) ashana jәne basqa aqsha tabugha bolatyn nysandardy baylanyspen alyp, óz biznesin dóngeletip jatqandar. Búlarda da sharuamyz bolmas edi, eger bergen astary alghandaryna túrsa. Áytpese as mәzirin jasaytyndardyng últtyq taghamdanu men tagham tanudyng mәni men maghynasyna jýginse dep kýiinesin. Búlardy esirtken de sol tender, tenderdi útyp alyp, bilim úiymdaryna baghynbay, óz әlinshe esiretinine qarap, ózinde úrpaq joqpa dep kýiinesin. Búl da bir emes birneshe maqalagha jýk, әriyne, búghanda qayta ainalyp sogharmyz.

Bilim salasyndaghy shaghyn biznes – búl eshkimnen tender útpaytyndar, týieni týgimen jútpaytyndar, biraq, jeke kәsipker degen kuәlik alyp, jeke oqu ortalyghyn ashyp alghandar. Búl oqu ortalyqtarynyng basty maqsaty, әriyne, kәsipkerlikti jalpy maqsatymen birdey – aqsha tabu.

Sózimizdi kishkenesinen osy shaghyn biznesting qyry men syryna, paydasy men ziyanyna ýnilip kórgenbiz, siz tyndanyz, sonynan pikirinizdi aitarsyz, әriyne, oiynyz bolsa.

Jalghan kórsetkishting kólenkesindegi dert

On jyl oisyz - múnsyz jyl, songhy jyl arpalysty shaq - búl qazirgi bizding mektepterdegi kýi. Armannyng asqaryna shyghu ýshin jalghan bagha emes, bilimning kerektigin tek songhy jylda úghatyn talay oqushy talapker atanghanda ghana, ah úryp atqa minetini de aqiqat. Salystyrmaly ýsh baghamen baghalanyp, bәsekeli dәuirde ómir sýrsede, bәsekesiz ortagha týsken oqushylar, on jyl jalghan kórsetkishting dertine shaldyqqanyn, songhy jyl sezeri anyq. Atam qazaq múndayda auruyn jasyrghanmen óliming әshkere demeushi ma edi...?

Sol әshkere bop, beske oqyghany eshke ketpes ýshin, býgingi talapkerler on birinshi synypqa ayaq basqan kýnnen bastap, ortalyqtyng esigin jaghalaytyn kýige týsti. Nege deysiz ghoy, sebebin taldap kórelik:

Birinshi: oqushynyng jeke mýddesi. IYә, búl mýdde әr oqushynyng bolashaq aldyna kýtip túrghan basqyshtan óz biyigin baghyndyru ýshin. Qúptarlyghy da bar, әriyne, biraq, aldynghy on jyl ne oqyghanyn bilmey nólden bastaytynyna qarap qynjylasyn. Biraq, keybirining kesh te bolsa da, oilanghanyna quanasyn.

Ekinshi: ata-ana mýddesi. «Qargha balasyn appaghym, kirpi balasyn júmsaghym»,- deydi, biraq, on jyl balasynyng oquyna jýrdim - bardym qaraytyn, talay ata-ananyng balasynyng mektep bitiretin jasqa kelip qalghanyn, Últtyq birynghay testting iyisi sezilgende, sezetinine tanghalasyn, sonymen, balasyn san repiytetr jaldap, talay ortalyqtardyng esigin jaghalatatynyna qarap nalisyn. On jyl salghyrt qaramay, it tirlikting sonynda bolsa da, balasyna bir qarap qoysa deging keledi.

Ýshinshi: mektep mýddesi. Búl bir auyr mýdde, kóbinde mektepterding reytiniygi osy mektep bitirushilerding kórsetkishi, naqtyraq aitqanda, búl Últtyq birynghay testting baly. Mektepting dәrejesi týspeu kerek, eki degen baghany eshkimnen kýtpeu kerek – búl kәdimgi búl kýngi mektepterding úrany. Mektepte talay jyl, talay oqushyny qoldan ekpindi jasap, toqsandyq baghany topyrlata qoyyp, payyz toltyryp, kelgen talaylar songhy jylda, ayaq astynan, óz talapkerlerin qysady. Talay ortalyqpen kelisim shartqa otyryp, óz oqushylaryn dayyndatady.

Jaraydy, kim topqa qosqan bәigesining sonynda qalghanyn qalasyn, sol ýshin janyn salghany da. Biraq, on bir jyl tәrbiyelegen ústazdarynyng jauapkershiligi qayda? Nege ózderi dayyndamaydy sol synaqqa? Nege, jan shyghardaghy jantalasqa salady , óz shәkirtterin dep,- kýiinesing sol jandargha. Bir kýn sabaq berseng de, óz shәkirtindi óz biliminmen dayyndap, óz qolynmen tәrbiyeley almasan, ústaz degen attan sadagha. (men ústaz degen attan sadagha degen sózdi, ózim ústaz bolghan sonda, qoryqpay aityp túrmyn, qúrmetti әriptester, qorlanbasang bolghany).

Búl mýddeden jәne bir jaysyzdyqtyng iyisi seziledi. Ol jemqorlyqtyng iyisi. Qalay deysiz be, tyndanyz, ortalyqpen kelisimge kelgende, talay diyrektorlar ózine ýles almaydy degenge, jemenqor degen sózge, qúlaghy ýirengen búl júrt, senede qoymas. Men, mynansha oqushy jiberem, aptasyna mynansha saghat oqidy, mynansha aqsha tóleydi dep, kelisim shartqa otyrghanda, mynanshasy mening ýlesime degendi aitpaytyn jan, óz múghalimderine -aq dayyndataryna sene beriniz.

Tórtinshi: ortalyqtardyng mýddesi, búl týsinikti mýdde, búl mýddening maqsaty - aqsha tabu, sol ýshin janyn salyp, mektep aralap, jarnamasyn jasaydy-aq. Bәrine topyraq shashudan aulaqpyz, biraq, «aydaghany bes eshki, ysqyryghy jer jarghan», ortalyqtardyng kóptigi kýidiredi.

Osy maqalany jazardan búryn, bir az ortalyqtardy júmys izdegen bop aralap, qanday mektepting oqushylary kóp keletinin bilgen edik. Biraq, qaladaghy ýzdik, aldynghy bestikte túrghan birde-bir mektepting oqushysyn tappadyq, tek sol reytinikting sonyn týiindeytin mektepterding oqushylarynyng jaghalap jýrgenin kórdik. Múnyng ózi, bir az shyndyqtyng betin ashsa kerek.

Izdegenge súraghan

Býgingi kýni ortalyqtardyn, janbyrdan keyingi, sanyrau qúlaqtay qaptauynyng basty sebebining astary da mol.

Birinshi: talaptyng artuy, sol talapqa mektepterding jauap bere almauy. Yaghni, mektepterdegi bilim sapasynyng nasharlyghy. «Qolymda serke bolsa, eshki soyyp nem bar edi» depti,- bayaghyda bir kedey bayqús, sol aitpaqshy, mekteptegi bilimi qanaghattandyryp túrsa, sentr izdep, sergeldenge týsip nesi bar. Oghan kelip, oqu materialdarynyng sapasyzdyghyn, zaman talabynyng artqanyn qosynyz. Sol ýshin de ortalyq býgingi kýni izdegenge súraghanday kelip túr.

Ekinshi:  jogharydaghy san mýddening sonyndaghy arpalys. Bәseke, qysym, payda. Birizdilenbegen, baqylanbaghan, onay aqsha tabudyn, jolyna ainalu sebebi.

Ýshinshi: basqa maqsattaghy ortalyqtardyng bar ekeni de jasyryn emes, tek Alla jastarymyzdy, basqa arnagha búryp ketetin jat pighyldaghylardan saqtasyn.

Paydasy hәam ziyany

Bizge búl san týrli atpen (ÚBT-gha dayyndyq ortalyghy, Repiytetrlik ortalyq, ÚBT, grant, 125 bal t.b.) payda bolghan oqu ortalyqtarynyng qanshalyqty paydasy ne ziyany bar? «Atyna, zaty say ma edi»,- degen súraq, kimdi bolsyn mazalaydy.

«Jaqsy sóz - jarym yrys» demeushi ma edi, atam qazaq paydasyn saralayyq:

Birinshi: bәsekege qabiletti túlgha tәrbiyeleu ýshin, últtyng bilimin kóteru jolyndaghy adal bәseke bolsa, últ ýshin úly iygilik. Úrpaq boyyna úlaghatty bilim berse bolghany da. Bilimdi úrpaq qalyptastyrudyng ol da - bir joly.

Ekinshi: ghalamdyq ýrdiste: jeke menshik, ýzdik oqu oryndary da bastapqy satysyn ortalyqtan bastaghan. Bәlkim, bizdiki de bәsekege qabiletti mektepterding alghashqy satysy bolsa degen, arman ghoy.

Endi batpan ziyanyn baghamdap kórelik:

Birinshi: ortalyqtardyng eshqaysysy memleket baqylauynda emes, eshqaysysy da ministrlikke baghynbaydy. Sol ýshin de olardyng múghalim sapasy qanshalyq, tipti, múghalimderining kim ekeni de týsiniksiz. Sondyqtan әr ata-ana saq bolsa degimiz keledi. «Saqtyqta qorlyq joq» demeushi ma edi,- atam qazaq.

Ekinshi: ústanghan baghytyn, qyzmet jasaularynyng ishki syry belgisiz. (búl tek repiytetrlik ortalyqtar ýshin emes, әr týrli til ýiretemiz degen syltaumen ashylyp alghan sheteldik oqu ortalyqtaryna da qatysty). Sol ýshin de, syry men qyry týsiniksiz ortalyqtargha jastarymyzdy esh alansyz jiberip qonymyz, qorqynshty jayt bolsa kerek.

Ýshinshi: búl bilim zanyndaghy әr oqu jasyndaghy úrpaq tegin, sapaly bilimmen qamtamasyz etilui kerek degen zangha qayshy. Sebebi: óz erkimen emes, kýshtep, ortalyqtargha jazdyruda bar ekenin jogharyda eskerttik. Onyng ýstine aqshalynyng balasynyng qoly jetip, qarapayym otbasynyng balalaryna ekonomikalyq qyspaq, tipti keybirine qoly jetpes arman.

Tórtinshi: býgingi mektepterde qaghaz bastylyqtan jalyqqan ústazdar súranysy mol, saghatyna qymbat aqsha tóleytin (mekteptegi saghatqa tólenetin aqshadan bes-alty ese joghary) ortalyqtargha kete bastady. Tipti qazir mektepterde ókimet jalaqysymen sapaly ústaz ústau mýmkin bolmay barady, bәri de jalaqysy joghary, qaghazy joq, qúlaghy tynysh ortalyqtardy ansap jýr. Ketip jatqandary, kýn sanap, kóbeyip jatqany da jasyryn emes. Búl jayt, mektepterdegi oqu sapasyn odan arman nasharlatatyny, tipti ústaz sapasyn kýiretetini aqiqat. Búghan búryn da «últ bolam desen, ústazynnyng halin bil» dep, dabyl qaqqan edik.

Oylanayyq...

Ortalyqtardyng oqu sapamyzgha paydasyn emes, kesirin tiygizbes ýshin, oilanatyn kez jetti.

Sol ýshin eng әueli: oqu ortalyqtarynyng júmysyn, arnayy tirkeuden ótkizip, baqylap otyratyn, bir organgha baghynatyn jýiege keltiru kerek. Óz bilgenin istetip, tayrandauyna jol bermeu kerek.

Odan son, әr mektepting oqushylaryn ústazdardyng ózi dayyndau kerek degen, normany da úmytpaghan jón sekildi.

Bәrin ait ta birin ait, búnyng sheshushi faktory ol mektepterding sapasyn kóteru. Últ ústazy Ahmet Baytúrsynúly: «Mektepting jany – múghalim» - degen edi, mektepting sapasyn, múghalimning sapasy belgileydi. Sol ýshin ústaz sapasyn kóteru ýshin, júmys jasau - kezek kýttirmeytin sharua.
Ol ýshin:

1. Ústazdyng bedelin arttyru kerek, keshegi dәuirde ústazdar bir qoghamnyng zyalysy edi, sol dengeyge qogham bolyp júmylyp, el bolyp at salysu kerek, «júldyzdardy júldyz jasaghansha» ýzdik ústazdardan júldyz jasasa, keyingi úrpaq, ústazdyqqa amal joqtyqtan emes, armandap barsa degen arman ghoy.

2. Ústazdyng jalaqysy. Últtyng sapasyna tikeley júmys jasaytyndar, qoghamnyng eng tómengi jalaqysyn aluy, ayanyshty da kýlkili jaghday negizi.

3. El bop oilanayyq, әriyne, aita bersek sóz kóp... Mәngilik el bolam degen bizder ýshin.

Abai.kz