«Ana tili» gazeti, 2014 jyl, 23-29 qantardaghy № 3 sany, «Dulyghaly dala perzentteri» aidarynda «Qapal batyr» atauly kólemdi maqala jariyalandy. Avtorlary Qazaqstan Jazushylar jәne Jurnalister odaqtarynyng mýshesi, aqyn-audarmashy Kópbosyn Panzabekov pen Halyqaralyq Jambyl atyndaghy jәne Qazaqstan Jurnalister odaghy syilyqtarynyng laureaty Esenәli Eraly. Soghan pikir bildireyin.

Maqalada: «Onyng (Qapal batyr) tughan, ósken ortasy, búrynghy Taldyqorghan oblysy, Qapal audany jerindegi Eshkiólmes, Bayanjýrek taularynyng óniri», - delingen. Atalghan ónirde dulattar qonystaghan degen derekter joq. Dulattar Qúlja, Qashqariyadan Shu, Syr, Samarqan ónirine HV ghasyrda oiysqany tarihta bar. Ontýstik Qazaqstan oblysy saytynda: «Qapal batyr bizding oblystaghy qazirgi Tóle by audany aumaghynda tuylghan», - delinedi. «Jetisuym - jeti qútym, yrysym» kitabynda: «Qapal batyr Ontýstik-Qazaqstan oblysy, Lengir audanynda ómirge kelgen», - dep jazylghan. Endeshe, «Qapal batyrdyng tughan, ósken ortasy Qapal óniri» deuleri shyndyqqa jatpaydy. Maqalada: «Babanyng Shoqanday súnghyla etnograf-ghalymnyng nazaryna iliguining ózi kóp jaydy anghartsa kerek», - deydi. Sh.Uәlihanovtyng óz enbekterinde Qapal batyrdy nazaryna ilgeni kezikpeydi. Sonda kóp jay qaydan angharyldy.

 «Ana tili» gazeti, 2014 jyl, 23-29 qantardaghy № 3 sany, «Dulyghaly dala perzentteri» aidarynda «Qapal batyr» atauly kólemdi maqala jariyalandy. Avtorlary Qazaqstan Jazushylar jәne Jurnalister odaqtarynyng mýshesi, aqyn-audarmashy Kópbosyn Panzabekov pen Halyqaralyq Jambyl atyndaghy jәne Qazaqstan Jurnalister odaghy syilyqtarynyng laureaty Esenәli Eraly. Soghan pikir bildireyin.

Maqalada: «Onyng (Qapal batyr) tughan, ósken ortasy, búrynghy Taldyqorghan oblysy, Qapal audany jerindegi Eshkiólmes, Bayanjýrek taularynyng óniri», - delingen. Atalghan ónirde dulattar qonystaghan degen derekter joq. Dulattar Qúlja, Qashqariyadan Shu, Syr, Samarqan ónirine HV ghasyrda oiysqany tarihta bar. Ontýstik Qazaqstan oblysy saytynda: «Qapal batyr bizding oblystaghy qazirgi Tóle by audany aumaghynda tuylghan», - delinedi. «Jetisuym - jeti qútym, yrysym» kitabynda: «Qapal batyr Ontýstik-Qazaqstan oblysy, Lengir audanynda ómirge kelgen», - dep jazylghan. Endeshe, «Qapal batyrdyng tughan, ósken ortasy Qapal óniri» deuleri shyndyqqa jatpaydy. Maqalada: «Babanyng Shoqanday súnghyla etnograf-ghalymnyng nazaryna iliguining ózi kóp jaydy anghartsa kerek», - deydi. Sh.Uәlihanovtyng óz enbekterinde Qapal batyrdy nazaryna ilgeni kezikpeydi. Sonda kóp jay qaydan angharyldy.

 Maqalada: «Onyng (Sh.Uәlihanov) «Jonghar ocherkteri» jazbalaryndaghy «Qapal stansasy Qapal batyrdyng esimimen atalghan» degen birauyz pikiri Qapal batyrdyng qabirin tauyp, anyqtaugha týrtki boldy», - delinedi. Sh.Uәlihanovtyng «Jonghar ocherkteri» jazbasy emes, «Shyghys Týrkistan, sayahat kýndeligi» bar. Onda Qapal batyr turaly eshtene jazylmaghan. «Ile ólkesining geografilyq ocherki» atty shygharmasynda Sh.Uәlihanov: «1853 jyly orys otryadynyng Ilening arghy jaghynda ótkizgen birinshi qysy óte qatal boldy. Múndaydy qazaq aqsaqaldary búryn sondy kórip bilmegen edi. Olar Qapaldyng irgesi qalanghannan beri, qysy qattyraq, al qary qalynyraq bola týsti», - dep jazghan. Búl Qapal Vernyigha tayau salynghan stansiya. Stansiya emes. Almaty qalasyndaghy qazirgi Sýiinbay atyndaghy kóshe bertinge deyin Qapal dep atalyp keldi. Qazir Almatyda «Qapal-14» degen shaghyn kóshe bar. Sh.Uәlihanovtyng enbekterinen «Qapal qalasy Qapal batyrdyng esimimen atalghan» dep jazghan pikirin shammen  izdeseng de tappaysyn. Sh.Uәlihanovtyng onday pikiri bolmaghan son, «Qapal batyrdyng qabirin anyqtap, tabugha týrtki boldy» deu fәlsapalyq. Qasiyetti «Tamshybúlaqty» orystar «Kapelika» dep ataghan. Qapal bekinisining atauy osy Tamshybúlaqtyng oryssha atauynan shyqqan. Ýsh Qopaly ataluynan búryn Qapal óniri «Jiyke alaby» dep atalghan.  Barlybek Syrttanov ózining esteliginde: «Qapal» atauy orystyng «kapati» degen sózinen shyqqan», - deydi. «Jetisu ólkesin orystyng aluy» degen tarihynda Iliyas Jansýgirov: «Qapal» sózi orystyng «kapal» degen sózinen shyqqan», - dep jazady. Qoljazbalarynda M.Ermektasov, B.Jiydebaev, B.Qúsmoldin atalar: «Tamshybúlaqtyng súlu kórkine qyzyqqan orystar «kapelika kak slezy kapaet», «kapelika chasto-chasto kapala» degen sózderden, orystardyng «kapal» dep aitqan sózi bekinisting «Kapal» dep ataluyna negiz boldy. Qazaqtar ol ataudy óz tiline oramdap «Qapal» dep aitqan», - dep jazady. Aghylshyn sayahatshysy Tomas Atkinson bir balasynyng esimin «Alatau-Tamshybúlaq» dep ataghan. Yaghni, Qapal bekinisining atauy Qapal batyr esimine baylanysty bolmaghan.

 «Shoqan Qapal bekinisine 1854 jyly Qashqariya sapary qarsanynda kelgen» dep jazghandary da tarihy derekke say kelmeydi. Sh.Uәlihanov alghash ret Qapalda is saparmen 1855 jyly Gasforttyng adiutanty bolyp jýrgende bolghan. «Qaramola – Qapal batyr jerlengen jer» dep Shoqan aitty degen sóz beker. Sh.Uәlihanovtyng jazba enbeginde «Qaramola - jalpaq qonyr ýstirt» dep qana aitylghan. Qonyrdaghy zirat tórtsary, búqabay Qaramoldaniki. Jer atauy onyng molasyna baylanysty Qaramola dep aitylghan. Qazir Qonyr erding esimimen atalady. Qaramoladan Shoqan 1858 jyly 28 mayda Qashqariyagha baratyn sapar keruenine qosylghan. «Qazaq molalary men jalpy kóne eskertkishteri jóninde» degen zertteuinde Sh.Uәlihanov: «Ayagózdegi Qozy Kórpesh-Bayan súlu ziratynyng tónireginde qiralghan tek topyraqtan ýiilip, ýstingi jaghyna úsaq tas salynghan molalar kóp jatyr. Olardyng qatarynda Qapal degen batyrdyng da ziraty bar», - dep jazghan. Tegin aityp týstemegen. Maqalada: «Tóle biyding bәibishesi Qaramoladaghy Qapal jatqan qorymgha jerlengen. Tóle by Qaramolagha qamqorlyq jasaghan», - delinedi. Qaramolanyng jalghyz mola ekeni atauynan angharylady. Qaptaghay tórtsary eli qaytys bolghan atalaryn Qaramola manyna jerlegenshe, ol mola jalghyz túrghan. Atalary Qojamberdi, Qúdayberdi, әkesi Álibek, Tóle biyding ózi Shu, Syr, Shyrshyq, Tashkent, Jiydeli-Baysynda ómir keshse, qalay Qaramoladaghy qorymgha bәibishesin jerlep, molagha qamqorlyq jasaydy. Qaramola Tóle biyding qonysy boldy degenderine senu qiyn. Búlaq ras әli bar. Búlaq suynyng jinalghan jeri ejelden qogha-qopaly keledi. Onyng әu basta qalay atalghany úmytylghan.

 Maqalada: «El auzy deregimen Qapal batyr 1513 jyly tuylyp, 1606 jyly 93 jasynda dýnie salghan. Tәuekel (1583-1598 j.j) men Esim (1598-1628 j.j.) handardyng túsynda qolbasshy bolghan», - dep jazady. Qapal batyr qolbasshy bolsa tarihta aitylsa kerek edi. Ómir sýrgen jyldaryna sýiensek, 85 jastaghy Qapal batyr Esim han túsynda qolbasshy boluy neghaybil. Dana Aqtaylaq biydin: «Seksen jas auzymdaghy tisimdi aldy,

Bir-birlep boyymdaghy kýshimdi aldy», - nemese Shal aqynnyn: «Búl seksen qoydy-au meni qaljyratyp», Búqar jyraudyn:

Toqsan degen tor eken,

Tóniregi qazyp qoyghan or eken», - dep aitqandaryn eskersek jәne tarihta Tәuekel men Esim handar dәuiri úzaq ómir sýretin tynysh zaman bolmaghanyn oilasaq. Esim hannyng qolbasshysy Samarqandy biylegen Jalantós bahadýr bolghany tarihta aitylghan.

 Maqalada: «Qapal qalasynyng irgesi 1843 jyldan bastap qalana bastaghany búl ólkege orys otarshylarynyng keluimen baylanysty ekenin tarih rastaydy», - delinedi. Eng alghash 500 jauyngerden jasaqtalghan Sibir kazak otryady alty zenbirek jәne pulemettermen qarulanghan, esaul M.Abakumov, general-mayor Vishnevskiy basqarghan, Áli, Sýiik, Bólen súltandar, qyrghyz Qaraq manap qostaghan, olar 600 sarbazben, 1846 jyly 14 tamyzda ýsh Qopaly ónirin otarlap kelgen. Sol jyly ýsh Qopaly ónirinde orys otryady jer tóleler qazyp, qystap shyghady. Sodan beri olar  qystaghan jer «Soldat sayy» dep atalghan. «Soldat sayynan» tómen 4 shaqyrym jerden qala emes, Qapal bekinisining irgesi 1847 jyly salynady. Esaul Abakumovtyng ótinuimen bekinis salatyn oryndy jer bilgiri, 1846 jyldan ýsh Matay elining birinshi bolysy bolyp saylanyp kelgen Dosetúly Tәneke (Núraly) batyr kórsetip beredi. Bekinis aghash sharbaqpen qorshalghandyqtan, qazaqtar eng basynda «Sharbaqty» dep ataydy. Sondyqtan «Qapaldyng irgesi 1843 jyldan qalana bastady» degenderi aghattyq.

 «Qapal qytaymen qyzu sauda jasaytyn ortalyq bolyp qalyptasqany 1847 jyly tariyhqa engen» deuleri de qatelik. Qapal Qytaymen sauda jasaytyn ortalyq bolmaghan. Qapal 1850 jyldan Ile-Alatauyna jiberiletin әskery ekspedisiyalardyng ortalyghyna ainalghan. 1850 jyly Qapalda bas shtabtyng kapitany Gutkovskiy otryad jasaqtaghan. 1851 jyly podpolkovnik Karbyshev janadan otryad qúrghan. Sol jyly general-adiutant Annenkov Qapalgha kelip, Ile boyyna otryad attandyrghan. 1853 jyly Qapaldan Ile aimaghyna Peremyshlenskiy  otryad shygharghan. 1854 jyly Semey oblysy qúrylyp, Qapal okrugtik qala bolghan. Sh.Uәlihanovtyng Qapaldy qala dep jazatyny sol. 1855 jylghy shildede Alatau okrugining әkimshilik ortalyghy Qapaldan Vernyigha kóshirilgen. Jetisu oblysy qúrylghanda Qapal Qopaly uezining ortalyghy bolghan. Al Qytaymen sauda joly Qúlja men Shәueshek qalalary bolghan. Arda jurnalist Núrghaly Omarqúlov «Qapal batyr turaly zerttep, kelbetin ashugha kómektesti» degenderimen, ne zertteu men kelbet ashqanyn keltirmepti.

 Manash Qozybaevtyng Qapal batyr turaly sarabyn keltirip, sarabyna «jer» degen sózdi ózderi qosqan. M.Qozybaevtyng sarabynda tek «el atauy» dep aitylghan. «Jer» dep aitylmaghan.

 Maqalada: «Shoqan bastaghan úly missiyany indete zerttep, ony babalar úrpaqtaryna amanattap ketken tarihshy Marat Álibaev Qapal qalasynyng búrynghy әkimi bolghan», - dep jazady. Kenes dәuirinde Qapal qala emes, «selo» delingen edi. Marqúm Marattyng soyy Álibaev emes, Alybaev. Sh.Uәlihanovtyng «Qazaq molalary men jalpy kóne eskertkishter jóninde» atty zertteu enbegin orysshadan qazaqshagha tәrjimelegen avtor Q.Aldajúmanov «Qapal atauy kishkene ózen men bekiniske berilgen» dep qosyp jibergendikten M.Alybaev  shatasuy mýmkin. Týpnúsqada onday sózder kezdespeydi.

 Qopaly ózenining boyyndaghy Qapal eldi mekeni ornyqqan jerden taugha qaray bir eski zirat orny berige deyin boldy. Mýmkin izdese әli tabylar. Ony búryndar ótken bilikti qúimaqúlaq kәriyalar Qapal batyr ziraty deytin. Jazbalarynda Bayandy Qúsmoldiyn: «Qapal qalashyghynyng túsynda qonyrat Qapal degen batyrdyng ziraty bar. Biraq, ol turaly eshkim anyghyn bilmeydi», - dep jazghan. Qapaldyng túsyndaghy ziratty Barlybek Syrttanov ta qonyrat Qapal batyrdiki degen. Búl qay qonyrat, Eltadan taraghan nayman-qonyrat pa, joq orta jýz qonyrat pa, ol jaghy әzirge beymәlim.

Abai.kz