«انا ءتىلى» گازەتى، 2014 جىل، 23-29 قاڭتارداعى № 3 سانى، «دۋلىعالى دالا پەرزەنتتەرى» ايدارىندا «قاپال باتىر» اتاۋلى كولەمدى ماقالا جاريالاندى. اۆتورلارى قازاقستان جازۋشىلار جانە جۋرناليستەر وداقتارىنىڭ مۇشەسى، اقىن-اۋدارماشى كوپبوسىن پانزابەكوۆ پەن حالىقارالىق جامبىل اتىنداعى جانە قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى ەسەنالى ەرالى. سوعان پىكىر بىلدىرەيىن.

ماقالادا: «ونىڭ (قاپال باتىر) تۋعان، وسكەن ورتاسى، بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، قاپال اۋدانى جەرىندەگى ەشكىولمەس، بايانجۇرەك تاۋلارىنىڭ ءوڭىرى»، - دەلىنگەن. اتالعان وڭىردە دۋلاتتار قونىستاعان دەگەن دەرەكتەر جوق. دۋلاتتار قۇلجا، قاشقاريادان شۋ، سىر، سامارقان وڭىرىنە حV عاسىردا ويىسقانى تاريحتا بار. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سايتىندا: «قاپال باتىر بiزدiڭ وبلىستاعى قازiرگi تولە بي اۋدانى اۋماعىندا تۋىلعان»، - دەلىنەدى. «جەتىسۋىم - جەتى قۇتىم، ىرىسىم» كىتابىندا: «قاپال باتىر وڭتۇستىك-قازاقستان وبلىسى، لەڭگىر اۋدانىندا ومىرگە كەلگەن»، - دەپ جازىلعان. ەندەشە، «قاپال باتىردىڭ تۋعان، وسكەن ورتاسى قاپال ءوڭىرى» دەۋلەرى شىندىققا جاتپايدى. ماقالادا: «بابانىڭ شوقانداي سۇڭعىلا ەتنوگراف-عالىمنىڭ نازارىنا ىلىگۋىنىڭ ءوزى كوپ جايدى اڭعارتسا كەرەك»، - دەيدى. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ءوز ەڭبەكتەرىندە قاپال باتىردى نازارىنا ىلگەنى كەزىكپەيدى. سوندا كوپ جاي قايدان اڭعارىلدى.

 «انا ءتىلى» گازەتى، 2014 جىل، 23-29 قاڭتارداعى № 3 سانى، «دۋلىعالى دالا پەرزەنتتەرى» ايدارىندا «قاپال باتىر» اتاۋلى كولەمدى ماقالا جاريالاندى. اۆتورلارى قازاقستان جازۋشىلار جانە جۋرناليستەر وداقتارىنىڭ مۇشەسى، اقىن-اۋدارماشى كوپبوسىن پانزابەكوۆ پەن حالىقارالىق جامبىل اتىنداعى جانە قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى ەسەنالى ەرالى. سوعان پىكىر بىلدىرەيىن.

ماقالادا: «ونىڭ (قاپال باتىر) تۋعان، وسكەن ورتاسى، بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، قاپال اۋدانى جەرىندەگى ەشكىولمەس، بايانجۇرەك تاۋلارىنىڭ ءوڭىرى»، - دەلىنگەن. اتالعان وڭىردە دۋلاتتار قونىستاعان دەگەن دەرەكتەر جوق. دۋلاتتار قۇلجا، قاشقاريادان شۋ، سىر، سامارقان وڭىرىنە حV عاسىردا ويىسقانى تاريحتا بار. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سايتىندا: «قاپال باتىر بiزدiڭ وبلىستاعى قازiرگi تولە بي اۋدانى اۋماعىندا تۋىلعان»، - دەلىنەدى. «جەتىسۋىم - جەتى قۇتىم، ىرىسىم» كىتابىندا: «قاپال باتىر وڭتۇستىك-قازاقستان وبلىسى، لەڭگىر اۋدانىندا ومىرگە كەلگەن»، - دەپ جازىلعان. ەندەشە، «قاپال باتىردىڭ تۋعان، وسكەن ورتاسى قاپال ءوڭىرى» دەۋلەرى شىندىققا جاتپايدى. ماقالادا: «بابانىڭ شوقانداي سۇڭعىلا ەتنوگراف-عالىمنىڭ نازارىنا ىلىگۋىنىڭ ءوزى كوپ جايدى اڭعارتسا كەرەك»، - دەيدى. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ءوز ەڭبەكتەرىندە قاپال باتىردى نازارىنا ىلگەنى كەزىكپەيدى. سوندا كوپ جاي قايدان اڭعارىلدى.

 ماقالادا: «ونىڭ (ش.ءۋاليحانوۆ) «جوڭعار وچەركتەرى» جازبالارىنداعى «قاپال ستانساسى قاپال باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالعان» دەگەن ءبىراۋىز پىكىرى قاپال باتىردىڭ قابىرىن تاۋىپ، انىقتاۋعا تۇرتكى بولدى»، - دەلىنەدى. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «جوڭعار وچەركتەرى» جازباسى ەمەس، «شىعىس تۇركىستان، ساياحات كۇندەلىگى» بار. وندا قاپال باتىر تۋرالى ەشتەڭە جازىلماعان. «ىلە ولكەسىنىڭ گەوگرافيلىق وچەركى» اتتى شىعارماسىندا ش.ءۋاليحانوۆ: «1853 جىلى ورىس وتريادىنىڭ ىلەنىڭ ارعى جاعىندا وتكىزگەن ءبىرىنشى قىسى وتە قاتال بولدى. مۇندايدى قازاق اقساقالدارى بۇرىن سوندى كورىپ بىلمەگەن ەدى. ولار قاپالدىڭ ىرگەسى قالانعاننان بەرى، قىسى قاتتىراق، ال قارى قالىڭىراق بولا ءتۇستى»، - دەپ جازعان. بۇل قاپال ۆەرنىيعا تاياۋ سالىنعان ستانتسيا. ستانتسيا ەمەس. الماتى قالاسىنداعى قازىرگى ءسۇيىنباي اتىنداعى كوشە بەرتىنگە دەيىن قاپال دەپ اتالىپ كەلدى. قازىر الماتىدا «قاپال-14» دەگەن شاعىن كوشە بار. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن «قاپال قالاسى قاپال باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالعان» دەپ جازعان پىكىرىن شاممەن  ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ونداي پىكىرى بولماعان سوڭ، «قاپال باتىردىڭ قابىرىن انىقتاپ، تابۋعا تۇرتكى بولدى» دەۋ فالساپالىق. قاسيەتتى «تامشىبۇلاقتى» ورىستار «كاپەلكا» دەپ اتاعان. قاپال بەكىنىسىنىڭ اتاۋى وسى تامشىبۇلاقتىڭ ورىسشا اتاۋىنان شىققان. ءۇش قوپالى اتالۋىنان بۇرىن قاپال ءوڭىرى «جيكە الابى» دەپ اتالعان.  بارلىبەك سىرتتانوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «قاپال» اتاۋى ورىستىڭ «كاپات» دەگەن سوزىنەن شىققان»، - دەيدى. «جەتىسۋ ولكەسىن ورىستىڭ الۋى» دەگەن تاريحىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ: «قاپال» ءسوزى ورىستىڭ «كاپال» دەگەن سوزىنەن شىققان»، - دەپ جازادى. قولجازبالارىندا م.ەرمەكتاسوۆ، ب.جيدەباەۆ، ب.قۇسمولدين اتالار: «تامشىبۇلاقتىڭ سۇلۋ كوركىنە قىزىققان ورىستار «كاپەلكا كاك سلەزى كاپاەت»، «كاپەلكا چاستو-چاستو كاپالا» دەگەن سوزدەردەن، ورىستاردىڭ «كاپال» دەپ ايتقان ءسوزى بەكىنىستىڭ «كاپال» دەپ اتالۋىنا نەگىز بولدى. قازاقتار ول اتاۋدى ءوز تىلىنە ورامداپ «قاپال» دەپ ايتقان»، - دەپ جازادى. اعىلشىن ساياحاتشىسى توماس اتكينسون ءبىر بالاسىنىڭ ەسىمىن «الاتاۋ-تامشىبۇلاق» دەپ اتاعان. ياعني، قاپال بەكىنىسىنىڭ اتاۋى قاپال باتىر ەسىمىنە بايلانىستى بولماعان.

 «شوقان قاپال بەكىنىسىنە 1854 جىلى قاشقاريا ساپارى قارسانىندا كەلگەن» دەپ جازعاندارى دا تاريحي دەرەككە ساي كەلمەيدى. ش.ءۋاليحانوۆ العاش رەت قاپالدا ءىس ساپارمەن 1855 جىلى گاسفورتتىڭ اديۋتانتى بولىپ جۇرگەندە بولعان. «قارامولا – قاپال باتىر جەرلەنگەن جەر» دەپ شوقان ايتتى دەگەن ءسوز بەكەر. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ جازبا ەڭبەگىندە «قارامولا - جالپاق قوڭىر ءۇستىرت» دەپ قانا ايتىلعان. قوڭىرداعى زيرات ءتورتسارى، بۇقاباي قارامولدانىكى. جەر اتاۋى ونىڭ مولاسىنا بايلانىستى قارامولا دەپ ايتىلعان. قازىر قوڭىر ەردىڭ ەسىمىمەن اتالادى. قارامولادان شوقان 1858 جىلى 28 مايدا قاشقارياعا باراتىن ساپار كەرۋەنىنە قوسىلعان. «قازاق مولالارى مەن جالپى كونە ەسكەرتكىشتەرى جونىندە» دەگەن زەرتتەۋىندە ش.ءۋاليحانوۆ: «اياگوزدەگى قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ زيراتىنىڭ توڭىرەگىندە قيرالعان تەك توپىراقتان ءۇيىلىپ، ۇستىڭگى جاعىنا ۇساق تاس سالىنعان مولالار كوپ جاتىر. ولاردىڭ قاتارىندا قاپال دەگەن باتىردىڭ دا زيراتى بار»، - دەپ جازعان. تەگىن ايتىپ تۇستەمەگەن. ماقالادا: «تولە ءبيدىڭ بايبىشەسى قارامولاداعى قاپال جاتقان قورىمعا جەرلەنگەن. تولە بي قارامولاعا قامقورلىق جاساعان»، - دەلىنەدى. قارامولانىڭ جالعىز مولا ەكەنى اتاۋىنان اڭعارىلادى. قاپتاعاي ءتورتسارى ەلى قايتىس بولعان اتالارىن قارامولا ماڭىنا جەرلەگەنشە، ول مولا جالعىز تۇرعان. اتالارى قوجامبەردى، قۇدايبەردى، اكەسى الىبەك، تولە ءبيدىڭ ءوزى شۋ، سىر، شىرشىق، تاشكەنت، جيدەلى-بايسىندا ءومىر كەشسە، قالاي قارامولاداعى قورىمعا بايبىشەسىن جەرلەپ، مولاعا قامقورلىق جاسايدى. قارامولا تولە ءبيدىڭ قونىسى بولدى دەگەندەرىنە سەنۋ قيىن. بۇلاق راس ءالى بار. بۇلاق سۋىنىڭ جينالعان جەرى ەجەلدەن قوعا-قوپالى كەلەدى. ونىڭ ءاۋ باستا قالاي اتالعانى ۇمىتىلعان.

 ماقالادا: «ەل اۋزى دەرەگىمەن قاپال باتىر 1513 جىلى تۋىلىپ، 1606 جىلى 93 جاسىندا دۇنيە سالعان. تاۋەكەل (1583-1598 ج.ج) مەن ەسىم (1598-1628 ج.ج.) حانداردىڭ تۇسىندا قولباسشى بولعان»، - دەپ جازادى. قاپال باتىر قولباسشى بولسا تاريحتا ايتىلسا كەرەك ەدى. ءومىر سۇرگەن جىلدارىنا سۇيەنسەك، 85 جاستاعى قاپال باتىر ەسىم حان تۇسىندا قولباسشى بولۋى نەعايبىل. دانا اقتايلاق ءبيدىڭ: «سەكسەن جاس اۋزىمداعى ءتىسىمدى الدى،

ءبىر-بىرلەپ بويىمداعى كۇشىمدى الدى»، - نەمەسە شال اقىننىڭ: «بۇل سەكسەن قويدى-اۋ مەنى قالجىراتىپ»، بۇقار جىراۋدىڭ:

توقسان دەگەن تور ەكەن،

توڭىرەگى قازىپ قويعان ور ەكەن»، - دەپ ايتقاندارىن ەسكەرسەك جانە تاريحتا تاۋەكەل مەن ەسىم حاندار ءداۋىرى ۇزاق ءومىر سۇرەتىن تىنىش زامان بولماعانىن ويلاساق. ەسىم حاننىڭ قولباسشىسى سامارقاندى بيلەگەن ءجالاڭتوس ءباھادۇر بولعانى تاريحتا ايتىلعان.

 ماقالادا: «قاپال قالاسىنىڭ ىرگەسى 1843 جىلدان باستاپ قالانا باستاعانى بۇل ولكەگە ورىس وتارشىلارىنىڭ كەلۋىمەن بايلانىستى ەكەنىن تاريح راستايدى»، - دەلىنەدى. ەڭ العاش 500 جاۋىنگەردەن جاساقتالعان ءسىبىر كازاك وتريادى التى زەڭبىرەك جانە پۋلەمەتتەرمەن قارۋلانعان، ەساۋل م.اباكۋموۆ، گەنەرال-مايور ۆيشنەۆسكي باسقارعان، ءالي، سۇيىك، بولەن سۇلتاندار، قىرعىز قاراق ماناپ قوستاعان، ولار 600 ساربازبەن، 1846 جىلى 14 تامىزدا ءۇش قوپالى ءوڭىرىن وتارلاپ كەلگەن. سول جىلى ءۇش قوپالى وڭىرىندە ورىس وتريادى جەر تولەلەر قازىپ، قىستاپ شىعادى. سودان بەرى ولار  قىستاعان جەر «سولدات سايى» دەپ اتالعان. «سولدات سايىنان» تومەن 4 شاقىرىم جەردەن قالا ەمەس، قاپال بەكىنىسىنىڭ ىرگەسى 1847 جىلى سالىنادى. ەساۋل اباكۋموۆتىڭ وتىنۋىمەن بەكىنىس سالاتىن ورىندى جەر بىلگىرى، 1846 جىلدان ءۇش ماتاي ەلىنىڭ ءبىرىنشى بولىسى بولىپ سايلانىپ كەلگەن دوسەتۇلى تانەكە (نۇرالى) باتىر كورسەتىپ بەرەدى. بەكىنىس اعاش شارباقپەن قورشالعاندىقتان، قازاقتار ەڭ باسىندا «شارباقتى» دەپ اتايدى. سوندىقتان «قاپالدىڭ ىرگەسى 1843 جىلدان قالانا باستادى» دەگەندەرى اعاتتىق.

 «قاپال قىتايمەن قىزۋ ساۋدا جاسايتىن ورتالىق بولىپ قالىپتاسقانى 1847 جىلى تاريحقا ەنگەن» دەۋلەرى دە قاتەلىك. قاپال قىتايمەن ساۋدا جاسايتىن ورتالىق بولماعان. قاپال 1850 جىلدان ىلە-الاتاۋىنا جىبەرىلەتىن اسكەري ەكسپەديتسيالاردىڭ ورتالىعىنا اينالعان. 1850 جىلى قاپالدا باس شتابتىڭ كاپيتانى گۋتكوۆسكي وترياد جاساقتاعان. 1851 جىلى پودپولكوۆنيك كاربىشەۆ جاڭادان وترياد قۇرعان. سول جىلى گەنەرال-اديۋتانت اننەنكوۆ قاپالعا كەلىپ، ىلە بويىنا وترياد اتتاندىرعان. 1853 جىلى قاپالدان ىلە ايماعىنا پەرەمىشلەنسكي  وترياد شىعارعان. 1854 جىلى سەمەي وبلىسى قۇرىلىپ، قاپال وكرۋگتىك قالا بولعان. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ قاپالدى قالا دەپ جازاتىنى سول. 1855 جىلعى شىلدەدە الاتاۋ وكرۋگىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى قاپالدان ۆەرنىيعا كوشىرىلگەن. جەتىسۋ وبلىسى قۇرىلعاندا قاپال قوپالى ۋەزىنىڭ ورتالىعى بولعان. ال قىتايمەن ساۋدا جولى قۇلجا مەن شاۋەشەك قالالارى بولعان. اردا جۋرناليست نۇرعالي ومارقۇلوۆ «قاپال باتىر تۋرالى زەرتتەپ، كەلبەتىن اشۋعا كومەكتەستى» دەگەندەرىمەن، نە زەرتتەۋ مەن كەلبەت اشقانىن كەلتىرمەپتى.

 ماناش قوزىباەۆتىڭ قاپال باتىر تۋرالى سارابىن كەلتىرىپ، سارابىنا «جەر» دەگەن ءسوزدى وزدەرى قوسقان. م.قوزىباەۆتىڭ سارابىندا تەك «ەل اتاۋى» دەپ ايتىلعان. «جەر» دەپ ايتىلماعان.

 ماقالادا: «شوقان باستاعان ۇلى ميسسيانى ىندەتە زەرتتەپ، ونى بابالار ۇرپاقتارىنا اماناتتاپ كەتكەن تاريحشى مارات الىباەۆ قاپال قالاسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى بولعان»، - دەپ جازادى. كەڭەس داۋىرىندە قاپال قالا ەمەس، «سەلو» دەلىنگەن ەدى. مارقۇم ماراتتىڭ سويى الىباەۆ ەمەس، الىباەۆ. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «قازاق مولالارى مەن جالپى كونە ەسكەرتكىشتەر جونىندە» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن ورىسشادان قازاقشاعا تارجىمەلەگەن اۆتور ق.الداجۇمانوۆ «قاپال اتاۋى كىشكەنە وزەن مەن بەكىنىسكە بەرىلگەن» دەپ قوسىپ جىبەرگەندىكتەن م.الىباەۆ  شاتاسۋى مۇمكىن. تۇپنۇسقادا ونداي سوزدەر كەزدەسپەيدى.

 قوپالى وزەنىنىڭ بويىنداعى قاپال ەلدى مەكەنى ورنىققان جەردەن تاۋعا قاراي ءبىر ەسكى زيرات ورنى بەرىگە دەيىن بولدى. مۇمكىن ىزدەسە ءالى تابىلار. ونى بۇرىندار وتكەن بىلىكتى قۇيماقۇلاق كاريالار قاپال باتىر زيراتى دەيتىن. جازبالارىندا باياندى قۇسمولدين: «قاپال قالاشىعىنىڭ تۇسىندا قوڭىرات قاپال دەگەن باتىردىڭ زيراتى بار. بىراق، ول تۋرالى ەشكىم انىعىن بىلمەيدى»، - دەپ جازعان. قاپالدىڭ تۇسىنداعى زيراتتى بارلىبەك سىرتتانوۆ تا قوڭىرات قاپال باتىردىكى دەگەن. بۇل قاي قوڭىرات، ەلتادان تاراعان نايمان-قوڭىرات پا، جوق ورتا ءجۇز قوڭىرات پا، ول جاعى ازىرگە بەيمالىم.

Abai.kz