Respublikalyq әdebiyet, mәdeniyet jәne óner gazeti «Ýsh qonyrda» «Synshynyng óz ólenderin de syngha salayyq» (№35, 12 qazan 2011 jyl) degen andatpa jazyp, әdebiyettanushy, synshy, aqyn J-N.Somjýrekting «Qara ólenning qalqyghan bal qaymaghyn» («Múqaghaly – 80»), «Kýn kósem» oryn berdi kýn aqyngha» («Shyghys shynary – 2011»), «Qasym aqyn jyr ústymy» («Qasym – 100») qatarly ólenderin jariyalapty.

Redaksiya andatpasyndaghy: «Ózi synshy bolghannan keyin mýshayragha jibergen ólenderining bәige alyp jatqan ólenderden artyq bolmasa kem emes ekenin bilse kerek, sol jyrlaryn oqyrmandar sarabyna saludy úsynyp otyr. Bәige alghan jyrlarmen salystyryp bayqayyq. Sóitip, synshynyng óz ólenderin de syngha salyp kórudi úighardyq. Pikir bildiruge shaqyramyz» degen joldardy oqyp, kóp oqyrmannyng biri retinde óz pikirimdi bildirudi jón sanadym.

«Janylmaytyn jaq, sýrinbeytin túyaq joq» degendey, patsha kónildi oqyrman qauymnyng mening de búl maqalamdy aqyl tarazysyna salyp kóruine bolady. Onda kettik...

Aqyn J-N.Somjýrek alghashqy ólenin:

«Sóz tastayyn ortana, jalpy halyq,
Arqagha muza jýgin artyp alyp,
Qay aqyn balqaymaq-jyr aghyzghan kil,
Qara ólennin qaymaghyn qalqyp alyp?» – dep  bastapty. Búl kәdimgi ortanqol aitys aqyndardyng júrtqa sәlemdesip, sonynan әriptesine súraq tastaytyn qarapayym tәsili me dep qaldym. Sezimdi selt etkizer әserli til, kórkem obraz joq.

«Qara ólenning qaynatyp jay qaymaghyn,
Qorytqan til ýiirer balqaymaghyn.
Balqaymaq jyr ainalyp әuezdi ýnge,
Sazgerler kóterip jýr әn bayraghyn» – deydi.

Aqyn «jay qaymaq» pen «balqaymaqtan» basqa teneu tappaghanday. Óitkeni óziniz oqyp otyrghan osy eki shumaqtyng ózinde «qaymaq» 5 ret qaytalanady. «Bal qaymaq», «jay qaymaq» ólenning ajaryn ashyp, mazmúnyn bayytyp túrghan joq.

Qaymaqty qaynatpaydy, qaynatsa ne bolatynyn bir Qúday biledi... Búdan qanday suret, qanday obrazdy oy bayqaugha bolady?

Al «Balqaymaq jyr ainalyp әuezdi ýnge, Sazgerler kóterip jýr әn bayraghyn» degen joldardy әnsheyin úiqas ýshin ala salghan sekildi. Ásili aqyn J-N.Somjýrek Mýqaghalidyng barlyq óleni әn bop shyrqalyp jýrgenin poeziya tilimen jetkizbekshi bolghan. Biraq әuezdi ýnge ainalghan balqaymaq jyrdyng «әn bayraghyn» sazger men әnshi birge kóterui kerek. Óitkeni әnning baghyn ashatyn әnshi, әnshining baghyn ashatyn jaqsy әn.  Demek, aqyn, sazger jәne әnshi oshaqtyng ýsh bútynday bir shenberge baylanuy kerek. Bireui aqsap jatsa, onda әnning bayraghy jelbiremeytini anyq.

«Ol – Múqan, Múqaghaly ghajap aqyn!
Bәigege qosqan muza – qazan atyn...», – deydi. Múnysyn jón delik. Biraq, «Bәigege qosqan muza – qazan atyn» degeninizge jol bolsyn. Siz aitqanday Múqang ólendi bәigege qosu ýshin jazsa, onda ol kóp aqynnyng biri bolyp qalar edi. Ol tek poeziyagha ghashyq jýrekpen, adam sezimin selt etkize alatyn siqyrly suretkerligimen qara ýzip ozyp keldi. Sizding múndaghy «muzanyz» Q.Amanjolovtyng Mayakovsky qazasyna arnaghan «Aqyn» ólenindegi:

«Neghylamyz shynynda muzany biz,
Kóp aqynnan qalghan ol bir kәri qyz.
Muza jazyp bermeydi bizge ólen,
Óleng toqyr ózimiz fabyrikamyz...» – degen óleng joldaryn eske salady. Qazaq ólenning tóresi dep osyndaydy aitady. Al J-N.Somjýrek «muzany» birese ózi arqalaydy, birese Múqana bәige qostyrtyp «muzagha» maza bermeydi.

«Qara ólenge qarap ol ghashyq kózben,
Qúbyltyp pernelerin basyp kórgen.
Tozdy dep jýrgende
qara ólennin,
Ekinshi tynysyn keng ashyp bergen.

Qazaqtyng qara óleni – qara jorgha,
Taypalghan su tógilmes dara jorgha
Asa zor is atqaryp ketken Múqan,
Qara ólendi
týsirip qara jolgha?!.

Qara ólende bary ras
syr ghalamat,
Sony izdegen oigha da
qyrgha qarap.
Qara ólenning tynysyn tynday-tynday,
Bitirgen talmay úshar
jyrgha qanat», – deydi aqyn.

Búl ólenning jalpy túlghasyna kóz jýgirtseniz kórkemdik mәner izdep dal bolghan aqyndy bayqaysyn. Poeziya – oy terendigi, tosyn qoyylghan pikir ózgesheligi, kórkem beyneler arqyly sóz qúdyretin sezindiru bolsa, al myna shumaqtar oghan úqsap túrghan joq. Búl ólenning syrtqy kórkemdigi men  ishki sezim súlulyghy qatar órilmegen. Úiqaspen jazylghan qara sóz siyaqty. Al, «ghashyq kózben», «pernesin basyp kórgen», «tynysyn keng ashyp bergen», «qara jorgha», «dara jorgha», «syr ghalamat», «qyrgha qarap», «jyrgha qanat», «qarasyna», «jarasyna», «qara shyngha» degen sekildi kóp aqyn qoldanyp jauyr bolyp ketken jattandy úiqastar ólenning kórkemdigin tómendetip jibergen. Onyng ýstine Múqaghalidy «qara ólenge» baylap, matap qoy dúrys emes. Múqaghaly qara ólenning «birde tynysyn ashamyn» dep, birde «qara shyngha qondyram» dep әbden әure sarsangha týsedi. Sonda Maghjan men Qasym, keshe ómirden ozghan Qadyr men Túmanbaylar aigha qarap júldyz sanap jýrdi me eken dep qalasyn?

Múqaghalidyng jyryn oqyp әrkim әrtýrli tamsanatyny ras. Biraq onyng aqyndyq qúpiyasyn, syiqyrly syryn әli eshkim tanyp, qúpiyasyn asha alghan joq. Sondyqtan «Men HHI ghasyr úrpaghynyng qúrdasymyn, Bәlkim odan әridegi úrpaqtardyng tuysymyn» – degen Múqannyng júmbaghyn sheshugeý qúpiyasyn ashugha kýsh salatyn kez keledi. Al:

«Zymyrap uaqyt – zaman dóngeledi,
Jana kýn kelerine sengen edi.
Týnde týste, al kýndiz kóz aldynda,
Qara jer qara óleng bolyp dóngeledi», – degen shumaqtan da erekshe janalyq  bayqap túrghan joqpyn. Búl Q. Amanjalovtyn:

«...Dýnie býkil dóngelep,
Kózimning keldi aldyna..
Ýstine shyqtym órmelep,
Qaradym boylap arghygha!
Oy jeter jerge kóz jetti,
Arghysyn jәne sezemin...» («Sovettik mening óz elim»), – degen óleng joldaryn eske salady. Aqyn ólenning sonynda:

«...Qara ólenge sinirgen qara terin,
Maqataev qarapayym Enbek eri»..
«...Qazaq jyry gharyshqa alyp úshqan,
Qara ólenning ol naghyz gharyshkeri» – dep týiindeydi. Eger Múqaghaly tiri bolyp osy joldardy oqysa: «Ey, Júma-Nazar Somjýrek inim, búnyng ne, meni әbden masqaralapsyng  ghoy?» dep ishek-silesi qatqansha kýlmesine kim kepil?!

Al aqynnyng «Kýn kósem» oryn berdi kýn aqyngha» degen ekinshi óleni de alghashqy ólenining o jaq-bú jaghynda. Ólenning birinshi bóliminde:

«Qalyng eling qazaghyng janghyruda,
Óneri órlep әlemdi tang qyluda.
Ózinde kórip bәrin, túrsyng tyndap,
Almatyda Abaydyng danghylynda», – dep, aqyn qiyalymen Qazaq elining gýldenip-kórkeyip janghyruy men qazaq ónerining әlemdi tanghaldyrghanyn armandaghanyn jón delik. Al «ózinde kórip bәrin, túrsyng tyndap, Almatyda Abaydyng danghylynda» degeninizdi qalay týsinemiz.

Al Astanadaghy, Mәskeudegi Abay mýsini sonda neni kórip, neni tyndap jýr eken? Árne, әdebiyetting jansyzgha jan, tilsizge til bitiretin qasiyetin biz joqqa shyghara almaymyz. Biraq dәl osy jerde aqyn onyng búl qasiyettin oryndy qoldanyp túrghan joq. Mýmkin Abaydyng aruaghymen syrlassa nanymdy bolar ma edi? Eng bolmaghanda ózi syngha alghan aqyn Y.Dәbeyding «qayran aqyn Maygýl qyzyn saghynyp, Temir jolgha әli qarap túrghanday...» (Múqaghaly kóshesi. Sayabaq» degen sekildi әdistermen keltirgende kórim bolyp shyghar ma edi?!

Ólenning ekinshi bóliminde:

«Shyn aitsaq qazaq әli oyanbay jýr,
Qanaghat joq, dýniyege toya almay jýr.
Jallang jattap alghanymen jyrlaryndy,
Mәnin úghyp, danalyq oy almay jýr.

«Bes asyl isin» qanat jaya almay túr,
Erinshek jalqaulyqty qoya almay jýr.
«Oynap bosqa kýlumen» kýn ótkizip,
Jýgensizdik qylyqty joya almay jýr».

Búl óleng osylay Abaydyng ólenining jelisimen ary qaray jalghasa beredi. Óleng jaqsy, biraq aqyn Abay búryn aityp qoyghan oi-pikirdi Abaydyng aqyndyq ýlgisimen qaytalap bergen. Búny ólendegi janalyq dep aitugha kelmes? Áriyne, aqyn qoghamdaghy әdiletsizdikti әshkerilep, ómirden mýlde týnlip sóileuge haqyly. Biraq aqyngha jenilding ýstimen, auyrdyng astymen jelip ótu jaqsy әdet emes. Múnday amal-ayla aqyngha obyroy әpermeydi.

Bir ólenning ishinde bir-birine qayshy pikirding boluy ólenning logikalyq qisynyn әlsiretip jibergen.

«Joghary bilimge qol jetkenmen,
Gharyshtap ghylym algha ketkenimen»
Qazaqtan kóp qasiyet qashyp qazir,
Baylanys ýzilude ótkenmenen»,– degenin qalay týsinemiz. Óitkeni aqyn aitqanday «joghary ghylymgha qol jetti» degeninizge mening kýmәnim bar, al «gharyshtap ghylym algha ketti» deu de ómir shyndyghyna sәikes emes. Ony moyyndauynyz kerek. Al «qazaqtan kóp qasiyet qashyp qazir, baylanys ýzilude ótkenmenen» degeninizben kelisuge bolady. Biraq, «bitke ókpelep tondy otqa tastaugha» bolmas.

Endi J-N.Somjýrekting ýshinshi óleni «Qasym aqyn – jyr ústymy» degen óleni:

«Jyryng Qasym quatty dauyldan da,
Shabuylgha shaqyrghan dabyldan da.
Aqyndargha sharapat em bolghanday,
Óleng derti asqynyp auyrghanda.

Jylynghanbyz jyrynnyng jalynyna,
Shomylghanbyz aq nóser jauynyna.
Sharapatyng tiymegen bir aqyn joq,
Jýrgen býgin aqyndar auylynda.

Ot jýrekti dauylpaz, Qasym aqyn!
Jyr maydanda ekpini basym aqyn.
Ólendering – atyndy aspandatyp,
Ghasyrlardan ghasyrgha asyratyn.

Jalyndap janyp ótken Qasym aqyn!
Jarq etken nayzaghayday jasyn aqyn.
Biri menmin jastanyp tomdaryndy,
Bas asau talantyna bas úratyn»,– dep kete beredi. Ólende lepiru bar, biraq oqyrmandy ózine bauyray alatyn tosyn oilar, sony teneuler men tyng kórkem suretter bayqalmaydy. Qasym aqyn «Órtke tiygen dauylday ólenimdi» dese, al J-N.Somjýrek «Jyryng Qasym quatty dauyldan da» deydi. Shynymen de «quatty dauyl» qanday bolady? Ony kóz aldygha elestetuding ózi qiyn. Al kýshti dauyl túrghanda, «shabuylgha shaqyrghan dabyldyn» estilmey qalatyny sózsiz, sonda búl jerde «dabyldyn» qajeti shamaly. Aqyn úiqas ýshin ala salghan. Al «aqyndargha sharapat em bolghanday, óleng derti asqynyp auyrghanda» degen joldar «Qara ólenning qalqyp alghan balqaymaghyn» degen Maqataevqa arnaghan ólenning jetinshi shumaghyndaghy «balap jyrdy kózining qarasyna, em etip basqan jýrek jarasyna» degen jolymen úqsap ketkendey. Birinshisi ýshinshi jaqpen jazylsa, ekinshisi birinshi jaqpen jazylghan. Múny oy qaytalau dep aitady. Al «...kók ózendey kýrkirep ór dauysy, atylyp zenbirektey zirkildegen», «...avtomattan atylyp jau jayratqan, jyr joldary – qúighan oq qorghasynday», «dauyl tektes – dauylpaz qaysar aqyn» degen joldarda qanday kórem suret, әserli obraz bar? Ony qoyshy ólendegi «jylynghanbyz jyrynnyng jalynyna», «shomylghanbyz aq nóser jauynyna», «ot jýrekti, dauylpaz Qasym aqyn», «jalyndap janyp ótken qasym aqyn», «jarq etken nayzaghayday jasyn aqyn» degen teneuler men tirkester ólenning boyauyn battastyryp jibergen. Áriyne, múnday teneuler ólenge birtýrli jan bitiretini ras. Biraq Qasymgha óleng arnadym dep eski joldy shiyrlay beruding zamany ótkeni qashan. Poziyanyng órisi keng ghoy, basqalay jazugha bolmas pa edi?

«Oypyrmay!
Netken aqyn, netken jýrek!.
Jerden emes, jyr alghan kókten kýrep.
Ólenning ot-jalyny órtey-órtey,
Bomba bolyp jarylyp ketken jýrek!».

Aqyn jyrdy jerden alsa da, kókten alsa da ony nanymdy, әserli, obrazdy etip oqyrmanyna jetkize biluinde. Sol ýshin aqyngha jyrdy «jerden emes, kókten kýrep alu» mindet emes shyghar. Onyng ýstine búl jol «Kýn kósem» oryn berdi kýn aqyngha» degen ólenindegi «naqylynnan alsaq-au aqyl kýrep» degenning basqasha qaytalauy ghana. Al «ólenning ot-jalyny órtegen jýrek» degeninizdi  týsinu óte qiyn. Qasym aqynnyng óleni óz jýregin órtedi me, joq basqanyng jýregin órtedi me? Qalay bolghanda da «ólenning órt-jalyny órtegen jýrektin» órtenip keteri sózsiz, biraq «órtengen jýrek» eshqashan bomba bolyp jaryla almaydy?!

«Bomba bolyp jarylyp ketken jýrek» deu qisynsyz, ólenge kýsh bermeydi. Kerisinshe jýrekten shyqqan óleng bomba bolyp jaryluy әmden mýmkin. Sondyqtan da aqyn T. Medetbektin:

«...Sening jyrlaryn
Jerdi titiretip,
Jeti qat kókke jarylysqanday», – dep ólendetuining sebebi de sodan bolar.

Ólenning sonynda aqyn:

«..Aqyn etip shygharghan tiyip maghan,
Jarylghan jýregining bir úshqyny» – deydi. Eshqashan jarylghan jýrekting úshqynynan adam aqyn bolyp shyqpaydy. Búl aqyn ýshin qasyret. Búdan qanday kórkem obraz sezine alasyz?! Mýmkin, Qasym aqynnyng «bomba bolyp jarylghan ólenining úshqyny» sizdi aqyn etip shygharghan bolar. Ókinishke oray, Q.Amanjolov ólenning úshqyny da búl aqyngha dúrys darymaghan siyaqty. Óitkeni  biz baghanadan sóz etken ýsh óleng múnyng aiqyn mysaly bolyp túr.

Men maqalamnyng sonyn Qazaq Sovet әdebiyeti synynyng tórinen oiyp oryn alghan úlaghatty synshy Esmaghanbet Ismayylovtyng myna pikirimen ayaqtaudy jón sanadym. Ol «Poeziyamyzdy sóz etkende» (1939 jyly) degen maqalasynda: «Aqyndyq, jazushylyq – ýlken óner. Sen óner iyesi ekensin, әrbir shygharmana jana órnek, jana tapqyrlyq kórinip túrsyn. Ózine deyin basqalar jasap, ómir bazaryna úsynyp qoyghan ónerdi qaytalasan, nemese júrt tozdyryp tastaghan nәrselerdi jamap-jasqap syrtyn boyap jyltyldatyp shygharsan, ol aqyndyq óner emes, qúrastyru synalau bolady, jana shygharmany jana óner isi dep týsinu kerek. Jana shygharmagha qoyylatyn basty shart dәl shygharma jazylghan uaqytqa deyin aitylmaghan jana pikir týiinderi, tereng oy tolqyndary, jana obrazdar, jana teneuler, eng aqyrynda tyng siijet qúrlystary berilgen bolsyn. Jarqyray shyqqan talant iyesi ekensin, sen dýniyege jana óner ayasyndaghy jana shygharmalarmen kórin. San ret aitylyp, san ret jazylyp, obrazdary jasalghan obekitilerdi, temeni, kórkemdegish sózderdi qaytalay bermey, poeziyada, әdebiyette tynnan jazyp jol salugha tyrys, soghan qúlash serme», – dep jazypty. Esmaghanbet Ismayylovtyng poziya turaly aitqan búl pikiri 70 jyl búryn jazylsa da dәl qazirgi aqyn-jazushylargha aityp otyrghanday. Sóz asyly, synshy qúdyreti degen osy. Sondyqtan býgingi tәuellsiz qazaq әdebiyetining aqyn-jazushylary men synshylary  E. Ismayylovtan ýlgi, ónege alugha mindetti.

Álimjan Áshimúly

Eskertu: maqalanyng taqyryby – J-N.Somjýrekting «Segiz qyrly seri óleng nemese óleng teoriyasyn bilemiz be?» degen maqalasynan alyndy.

Abai.kz