Abay әnderi – qazaq muzyka tarihynda erekshe oryn alatyn aqynnyng jana baghytta jazghan tuyndylary, bagha jetpes miras. Qazaq әnderi men kýilerin jetik bilgen danyshpan eshkimge úqsamaytyn әuen tudyryp, muzyka tarihynda óz qoltanbasymen biyikten kóringen kompozitor.

Halyq әnderin tyndap ósken kemenger Abay óz ainalasyndaghy halyqtan shyqqan ónerpazdardy, qazaqtyng ataqty әnshilerin, kýishilerin kórgen, tyndaghan. Ana sýtimen daryghan halyq әuenderine tereng boylap, onyng artyqshylyghyn týsine túra eshkimge úqsamaytyn óz әnderin jaryqqa shygharghan. Orys romanstaryn estip, ony Europa mәdeniyetimen ýilestire otyryp shygharghan kompozitordyng jana әueni halyqtyng qúlaghyna óte jaghymdy boldy. Ghúlama aqyn dala halqyna jana әuen, jana yrghaq, jana әn әkeldi. Ghashyqtyq lirikasy el ishinde anyzgha ainalghan. Sol sebepti de Abaydyng әnderi sonau XIX ghasyrdyng songhy jyldarynan bastap halyq ishine keninen taray bastaghan.

Halyq auyz әdebiyeti, shyghys shayyrlary men orys jәne europanyng úly aqyndaryn ýlgi tútqan aqyn muzyka salasynda ózindik jeke dara jolgha týsken. Ár ólenin, qara sózderin hatqa týsirip jetkizgen oishyldyng óz әnderin baz qalpynda halyqqa jetkizuge asa mýmkinshiligi bolmaghan. Onyng bir sebebi – nota jazbasyn dala halqy kesh iygerdi. Sondyqtan da Abaydyng әnderi el ishinde keng taralghanymen, olardy yjdahattylyqpen qaghaz betine týsiru júmystary ólenderine qaraghanda sәl keshirek, XX ghasyrdyng bas kezinen bastap notagha týsirile bastaghan.

Abay әnderining oryndaushylary, jetkizushileri, nasihattaushylary әlemge tanymal qazaqtyng ghúlama ghalymdary, aqyndary, kompozitorlary, jazushylary men aldynghy qatar oishyldary edi. Olardyng qatarynda kýmis kómey әnshiler de kóp bolghan. Aqynnyng muzykalyq múrasynyng teren, oily shygharmalary aldynghy qatarly әnshilerdi beyjay qaldyrmaghany anyq. «Ándi sýisen, menshe sýidin» syry osynda jatqanday. Ánshilik ónerdegi qaytalanbas túlghalardyng biri, Abaydyng kózin kórgen úly әnshi Qaly Bayjanov «Qaranghy týnde tau qalghyp», «Segiz ayaq» әnderin shyrqaghan. 1925-27 jyldary Fransiya men Germaniyanyng sahnalarynda әn salghan, keyin qudalaugha úshyraghan úly әnshi Ámire Qashaubaev Abay әnderin oryndap qana qoymay, ony bizding zamanymyzgha jetkizushilerding biri bolghan. Ámire basyna is týsken qiyn-qystau zamanda óz úsynysymen kompozitor E.G.Brusilovskiyge 1934 jyly Abaydyng «Bireuden bireu artylsa» jәne «Qor boldy janym» әnderin jazdyrghan. Abaydyng shәkirti Álmaghanbetten ýirenip, qazaq әn ónerinde ózindik mektep qalyptastyrghan dýldýl әnshi Jýsipbek Elebekovting oryndauyndaghy әnder týpnúsqa bolyp qaldy. Tuma talant, qadirli әnshi Jәnibek Kәrmenov pen zamanymyzdyng zanghar әnshisi Qayrat Baybosynov ekeui Abay әnderin óz naqyshyna jetkize shyrqaghan. Akademik Múhtar Áuezovten bastap, onyng sonynan ergen ghúlamalardy aitpaghanda, Abay әnderining ómirshil boluyna aiyryqsha enbek sinirgen kópshilikke tanymal dala daryndarynan negizgi oryndaushylar osylar bolghany anyq.

1935 jyly Semey qalasynda akademik M.Áuezovtyng bastamasymen Abaydyng muzykalyq múrasyn saqtap qalu ýshin alghash ret tolyq jinap, notagha týsiru qayta qolgha alynghan. Kompozitor L.Hamidy osy jyly Árham Ysqaqúlynan «Bireuden bireu artylsa», «Jelsiz týnde jaryq ai», «Ishim ólgen syrtym sau», «Segiz ayaq», «Qor boldy janym», «Sen meni ne etesin», «Ayttym sәlem, qalam qas», «Tatiyananyng Oneginge jazghan haty», «Tatiyana sózi», «Kózimning qarasy», «Súrghúlt túman dym býrkip», «Boyy búlghan», «Kónil qúsy qúiqyljyr shartarapqa», «Tәniri qosqan jar eding sen», «Qarashada ómir túr», «Ólsem ornym qara jer, syz bolmay ma», «Qaranghy týnde tau qalghyp» әnderin jazyp alghan. Búl әnder L.Hamidiyding Moskva konservatoriyasynyng janyndaghy Tatar opera studiyasyna oqugha ketuine baylanysty ol kezde jaryqqa shyqpay, kompozitordyng jeke arhiyvinde qalghan eken.

1939 jyly M.Áuezovtyng úsynysymen Almaty qalasynda Abay әnderin notagha týsiru qayta qolgha alynady. Onyng tapsyruymen L.Hamidy әnshi Jýsipbek Elebekovting oryndauynda «Qarashada ómir túr», «Kózimning qarasy», M.Áuezovten «Men kórdim úzyn qayyng qúlaghanyn» әnderining jana núsqalaryn jazyp alghan. Muzyka zertteushi, kompozitor Boris Erzakovichting ózi Quan Lekerov, Temirbolat Arghynbaev, Jýsipbek Elebekov jәne Múhtar Áuezovtyng aituynan  «Ayttym sәlem, qalam qas», «Segiz ayaq», «Men kórdim úzyn qayyng qúlaghanyn», «Ghashyqtyi tili – tilsiz til», «Ata-anagha kóz quanysh», «Boyy búlghan», «Tәniri qosqan jar eding sen» әnderin jazyp alyp, notagha týsirgen.

Abaydyng muzykalyq múrasyn jinaugha aqynnyng Túraghúldan tughan nemere qyzy Mәken Múhametjanova kóp ýles qosqan. 1939 jyly onyng oryndauyndaghy Abay әnderin kompozitorlar A.Júbanov pen A.Serikbaev  jazyp alghan. Biraq, sol әnderden Júbanov notagha týsirgen «Oneginning Tatiyanagha hatynan» basqasy saqtalmaghan.

1948 jyly B.Erzakovich Semey oblysy, Jarma audany «Oktyabriding 15 jyldyghy» kolhozynda túratyn aqyn Kósembek Bayghútdinovtan Abaydyng «Qargha men býrkit» әnin jazyp alghan.

1984 jyly QazSSR GhA-nyng Ádebiyet jine óner institutynyng ótinishimen Mәken Múhametjanova Abaydyng 17 әnin magnitofon taspasyna jazdyrghany turaly derektegi 11 әnning aqynnyng búryn belgili bolghan әnderining jana núsqasy da, altauy: «Oneginning Tatiyanagha jauaby», «Oneginning ólerdegi sózi», «Jarq etpes qara kónlim ne qylsa da», «Ábdirahmannyng әieli Maghyshtyng joqtauy», «Terekting syiy», «Esinde bar ma jas kýnin?» әnderi alghash ret notagha týsirilgen. Ánderdi muzyka zertteushi Q.Jýzbasov jazyp alghan. Biraq, múndaghy «Jarq etpes qara kónlim ne qylsa da» әni Abaydyng emes, S.Múhametjanovtyng tól tuyndysy, ózining avtorlyq әni ekenin aitu kerek.

Búdan keyingi uaqyttan beri qaray da Abaydyng jariyalanghan әnderining sany  kóbeymese, azayghan joq shyghar. Biraq, onyng ishinde Abay әnderining birneshe núsqalarymen berilgeni, Abay ólenderining halyq әnimen,  qazaqqa tanymal búrynghy әnshi-kompozitorlardyng әnderimen aitylghan jәne keyingi zaman kompozitorlarynyng әnderimen aitylghan әnderi de bar. Búghan tanqaludyng qajeti joq. Abaydyng kompozitorlyq daryny, onyng әnderining jýrekti baulap aluy – Abay әnderining әsemdiliginde jatyr.

Hakim Abaydyng әnderining dәrejesi kýnnen-kýnge biyiktep, kýrdeli muzyka janrlaryna bet aldy. Án romansqa ainaldy. Tek dombyra ghana emes, kameralyq ansambli, simfoniyalyq orkestrler sýiemeldeytin ariyalar jazyldy. Kórnekti kompozitorlar Abay әnine tereng boylady. Akademiyk, ghúlama kompozitorlar Ahmet Júbanov pen Latif Hamidy aqynnyng muzykalyq tuyndylaryn saralap «Abay» operasyn dýniyege әkeldi. Bizding maqtanyshymyzgha ainalghan qazaq kompozitorlarynyng Abaydyng sózine jazylghan әnderi, romanstary, ariyalary danyshpannyng kompozitorlyq darynyn odan sayyn kýsheytip, dәriptelu aimaghyn úlghaytty. Abay әnderi ýlken orkestrlerding oryndaluymen elimizden tys jerlerge qanat qaqty. Osylayynsha, Abay әnderi әlemning kógine sharyqtap shyqty. Olardyng qatarynda: L.Hamidy «Ayttym sәlem, Qalamqas», «Kózimning qarasy», A.M.Gurievich «Jarq etpes qara kónlim ne qylsa da», «Oygha týstim, tolghandym», «Qor boldy janym», «Qúlaqtan kirip, boydy alar», «Qyz sózi», «Óleng - sezding patshasy, sóz sarasy», «Súr búlt, týsi suyq, qaptaydy aspan», M.M.Ivanov-Sokoliskiy «Jelsiz týnde jaryq ai», M.Tólebaev «Men kórdim úzyn qayyng qúlaghanyn», N.Mendighaliyev «Men sәlem jazamyn», «Ghashyqtyng tili- tilsiz til», «Keyde eser kónil qúrghyryn», S.Múhamedjanov «Ándi sýisen, menshe sýi», «Qaqtaghan aq kýmistey keng mandayly», «Ózgege kónilim toyarsyn», «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da», «Adamnyng keybir kezderi», «Men bolamyn demender», N.Tilendiyev «Abay armany», «Oygha týstim, tolghandym», Á.Espaev «Ishim ólgen, syrtym sau», «Barasyng qayda, qayda?», E.Rahmadiyev «Kónil qúsy qúiqyljyr», «Siz – qyrghauyl jezqanat», M.Manghytaev «Qalqamay-ay, men ýndemey jýremin kóp», «Ne izdeysin, kónilim, ne izdeysin?», «Ólse óler tabighat, adam ólmes», T.Bazarbaev «Esinde bar ma jas kýnin?», «Kýlimsirep aspan túr», «Jazghytúrym», «Qys», «Qaqtaghan aq kýmistey keng mandayly», «Ghashyqtyq, qúmarlyqpen ol eki jol», M.Saghatov «Dombyragha qol soqpa», «Senbe júrtqa, túrsa da qansha maqtap», M.Ybraev «Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym», «Óleng - sózding patshasy, sóz sarasy», V.Novikov «Bas, violoncheli jәne fortepianogha arnalghan triptiyh», T.Múhamedjanov «Qalyng elim, qazaghym», «Sap, sap, kónilim, sap, kónilim», «Sabyrsyz, arsyz, erinshek», «Kónilim qaytty...», Á.Ábdinúrov «Jýrekte qayrat bolmasa», «Jolgha shyqtym bir jym-jyrt týnde jalghyz», «Esinde bar ma jas kýnin» atty tuyndalyr bar.

Hakim Abaydyng әnderining qadir-qasiyetin ketirmey, keler úrpaqqa jetkizu bizding boryshymyz. Sondyqtan da, shekarasy joq, sheksiz Abay әnderin basqa kompozitorlardyng әnderimen shatastyrmauymyz kerek. Abaydyng óz әnderin ghana anyqtap aluymyz kerek. Sebebi, Abaydyng sózine jazylghan nemese sózine shygharylghan әnderding bәrin Abaydyki deuge bolmaydy. Abaydyng kompozitorlyq darynyna núsqan keltirmeuimiz kerek. Ánderdi saralap, әr әnning shyghu tarihyna ýnilip baryp anyqtau qajet. Búnday jauapty, әri tynghylyqty zertteudi qajet etetin júmysty alghash atqarghan belgili ónerpaz, elimizding sýiikti әnshisi Erkin Shýkiman.

Erkin Shýkimanning jazghan «Abaydyng muzykalyq múrasy» kitaby óte dúrys baghyttaghy kýrdeli enbek. Tiyanaqty jasalghan ghylymy júmys. Abaydyng óz әnderi men Abaydyng sózimen aitylyp jýrgen basqa әnderding ara-jigin ajyratyp bergen. Búl enbekting búrynghy nota jazbalarymen shyghatyn kitaptardan ereksheligi – danyshpannyng óz әnderin bir retke keltirip, Abay әnderine mol týsinik bergen. Mine, osy tústa E.Shýkiman janyn sala zerttep, әrbir әnning shyghu tarihyn kýiding anyzynday jyrlap, bir jýiege keltirgen. Ánge qatysty anyz-әngimelerding aqiqatyn ashyp jazghan. Búl kitap әnning dýniyege kelui, alghashqy oryndaushylary, dәripteushileri, qaghazgha týsu uaqyty, nota jazbasynyng jaryqqa shyghuy, alghashqy notagha týsirgenderding estelikteri,  bir әnning basqa da núsqalarynan aiyrmashylyghy, onyng fortepiano nemese orkestrmen oryndaluyna qatysty derekter,  әnning qúrylymy men mәtin erkeshelikteri jәne basqa da zertteu baghytynda asa tabandylyqty qajet etetin qasiyetterge ie bolghan Erkinning ghylym salasyndaghy zor tabysy.

Meni oilandyryp, tolghandyrghany Abaydyng «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» ólenine qatysty derekter. Sebebi, mening qolymda aqynnyng osy ólenining әni bar.

Qolymdaghy qoljazbadaghy «Abaydyng óleni» dep atalatyn әndi etnograf Aryslan Núrymjanúly Balghojin 1956 jyly shilde-tamyz ailarynda Shyghys Qazaqstan oblysynan jinaghan әnder men kýiler jinaghynyng ishinde notasymen bergen. «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» ólenining sózimen aitylghan әndi Topolev mys auylynyng túrghyny Qazybaev Imanqúldyng óz auzynan jazyp alghan. Imanqúl búl әndi ózining aiutynsha 1921 jyly Semey qalasynda bir әuesqoy-muzykanttan ýirenip alghan.

Búl qoljazbalar oryssha «Shyghys Qazaqstan oblysy Zaysan audanynyng әnderi men kýileri», «Shyghys Qazaqstan oblysy Marqakól audanynyng әnderi men kýileri» dep atalatyn eki jinaqtan túrady. Zaysan audanynyng әnderi men kýileri 1956 jyly shilde-tamyz ailarynda,  Marqakól audanynyng әnderi men kýileri 1957 shilde-tamyz ailarynda jazylynyp alynghan. Notagha tolyghymen týsirilgen. Sonymen qatar, kompozitor Zeken Meyirmanovtyng qytay qazaqtarynan jazyp alghan әnderi men kýilerine qatysty mol múra da óz kezeginde jaryqqa shyghudy kýtip túr. Barlyghyn týgel bir jýiege keltirip, notalaryn qayta terip, qoljazbany shygharugha dayyndap otyrmyn.

El arasynan ótken ghasyrdyng eluinshi jyldary A.Balghojin jinaghan әn-kýilermen qatar tabylghan basqa da Abaydyng әnderi kezdesedi. Erkin Shýkiman: «Konservatoriyanyng GhZFZ qorynan Abaygha qatysty taghy bir әn tabyldy. Án Taldyqorghan oblysy Aqsu audany Aqsu auylynan jazylyp alynghan. Audiotaspada oryndaushy «Abaydyng әni «Topaykók, oryndaghan Nazarbek Ámirghaliyev» - dep jazady.

1975 jyly muzykatanushy Alma Temirbekovanyng jinaghyna osy әn engen eken. Jinaqtaghy osy әnge qatysty berilgen týsinikke oray әnning Abyidyki emes ekendigin jazady. Ary qaray osy sózine qatysty taldau jasap, «Topay kókti» jan-jaqty zerttep, әngimeni ghylymy baghytta taldaydy. Meni qyzyqtyrghany jetkizushi N.Ámirghaliyevten «Topaykók» әnining jazylyp alynghan uaqyty. Ol - 1958 jyl. Osynyng aldynda, 1953 jyly M.Áuezov óz oryndauynda «Sýisine almadym, sýimedim» әnin notagha týsirtken. Demek, eluinshi jyldary halyq ta, aqynnyng muzykalyq múrasyn jetkizushiler de hakim Abaydyng beymәlim әnderin aityp jýrgen. Kezinde bireuden ýirenip alyp, auyzsha jetken әnder de bolghan. Eluinshi jyldary nota jazbasy әbden qalyptasqanymen kәsiby mamandardyng qúlaghyna ilinbegen Abay әnderi әli kýnge deyin kezdesedi dep kim oilaghan. Sonyng biri Imanqúl aitqan «Abaydyng óleni».

«Abaydyng óleni» dep atalghan әnder tarihtan belgili. Aqynnyng әnderin eng alghash notagha týsirushilerding biri, Qazaqstannyng Halyq әrtisi, kompozitor, etnograf A.V.Zataevich 1920-23 jyldary Jýsipbek Aytmauytovtan «Abaydyng әnin», Shәrip Medetovtan «Abay» әnin notagha týsirgen. Mendegi qoljazbadaghy әnning atauynda búlardan aiyrmashylyghy «әni» emes, «óleni» dep ataluynda bolghanymen, әnning birinshi shumaghy Abaydyng «Jarq etpes qara kónlim ne qylsa da» ólenining sózimen esh ózgerissiz aitylady.

Ándi notagha týsirgen etnograf A.Balghojin qoljazbalarynyng sonynda oryssha týsinikteme bergen. Týsiniktemede: «Po soobshenii Kazybaeva Imankula, etu pesnu on perenyal ot odnogo lubiytelya-muzykanta v g. Semipalatinske /v 1921 godu/.

Na vopros: prinadlejit ly melodiya pesny samomu Abay ily je sochiynena kem-libo drugim – Kazybaev ne smog otvetiti.

Skoree vsego eto melodiya narodnoy pesni, k kotoroy pozdnee neizvestnym pevsom byl prisposoblen tekst Abaya.

V samom tekste 1-oe chetyrehstishie nesomnenno prinadlejit Abai, II-e je libo yavlyaetsya otryvkom iz neizvestnoy pesny Abaya, - libo poeticheskoy improvizasiey ispolniytelya» - dep jazghan.

Imanqúldyng «Abaydyng óleni» dep aitqan әnining mәtini tómendegidey:

Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da,
Aspanda ay menen kýn shaghylsa da.
Dýniyede sirә sendey maghan jar joq,
Saghan jar menen artyq tabylsa da.

Eri joq, tanbasy joq buryltaydyn,
Saghymy ýige týser tughan aidyn.
Tórt bolys tobyqtydan jalghyz qalyp,
Zarlyqpen salghan әni Ybyraydyn.

Kýmәn joq, birinshi shumaghy Abaydyng «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» óleni. Búghan deyingi derekterde danyshpannyng óleng sózderining ózgerip túruy jii úshyrasady. Ólenning jaryqqa shyqqan basylymdarynda da azdaghan ózgerister bar ekeni búrynnan belgili. Aqynnyng «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» –  Abaydyng 1889 jyly jazylghan óleni. Aqynnyng óleninde:

Sorly asyq sarghaysa da, saghynsa da,
Jar tayyp, jaqsy sózden janylsa da,
Shydaydy riza bolyp jar isine,
Qorlyq pen mazaghyna tabynsa da – degen ekinshi shumaqtyng 4-shi joly «Qorlyq pen mazaghyna tabynsa da» bolsa, 1957, 1977 jylghy basylymdarda Mýrseyit qoljazbalaryna sәikes «Qorlyq pen mazaghyna tabylsa da» bolyp berilgen.

Abay ólenderining kóbisi әnge ainalghan sәtte ózgeriske úshyrasa kerek. Ándi jetkizushi nemese Abaydyng ólenine әn shygharushy óz janynan óleng joldaryn qosyp otyra beretin mysaldar kóp-aq. Aqynnyng óz óleni avtorlyq basqa әnimen aitylghany da jetkilikti. Ólenderi, әnderi elge eng alghash taralghan kezden bastap-aq ózgeristerge úshyray bastaghan. Ol jayynda E.Shýkiman tiyanaqty taldap jazghan «Abaydyng muzykalyq múrasy» kitabyndghy «Abay sózimen aitylghan halyq әnderi» bóliminde qazaq dalasynda Abay sózimen aitylghan nemese Abay әni, jyry dep aitylghan halyqtyq núsqalardyng jalpy qolyna tiygen zertteu enbekteri men jinaqtar, múrghattar men qorlardan alynghandarynan 15-in keltirgen. Osy bólimde Abaydyng «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» ólenine qatysty derek barshylyq.

Erkin Shýkiman: «Abay sózimen aitylghan әnderding birnesheuin M.Tólebaev hatqa týsirgen. M.Tólebaevtyng «Maqpal» jinaghynda Abay sózimen aitylghan ýsh әn jariyalanghan. Sonyng alghashqysy «Qalqa» әni. Jinaq týsinikterinde: «Qalqa» – Abaydyng «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» ólenining alghashqy shumaghynyng ózgeriske úshyraghan týri dep týsinik berilgen» degen derek keltirilgen. Nota jazbasynyng astynda:

Mening kýnim jarq etpes ne qylsa da,
Ay menen kýn aspanda shaghylsa da.
Maghan jar joq, qalqatay, sirә, sizdey,
Bizden artyq sizge jar tabylsa da» - dep, «ay» odaghay sózi kóp qoldanylghan mәtin bar.

Ary qaray «M.Tólebaevtan jetken ekinshi әn de osy sózben aitylghan. Jinaq sonynda: «Sayra da bir sóile – Abaydyng «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» ólenining alghashqy shumaghanyng ózgeriske úshyraghan týri degen týsinik berligen» dep jazady. Nota jazbasynyng sózderinde:

Jarq etpes mening kónilim ne qylsa da, ugay,
Aspanda ay menen kýn shaghylsa da.
Sayra da bir sóileshi-ay qúrbym-ay, ugay-ay, - dep jazylghan.

Kitaptaghy ýshinshi kórsetilgen halyq әnderi jayynda: «Jarq etpes» óleni halyq әnderining taghy bir sózi bolyp oryndalghan. ...Bókeyhanov jetkizgen әnning 1-shumaghy sózderding orny auysqan nemese sózderi ózgergen halyqtyq núsqadaghy Abaydyng «Jarq etpes qara kónilim» ólenining sózimen aitylsa, 2-shumaq – Jayau Músanyng «Súrsha qyz» әnining mәtinimen aitylghan» degen týsinik berilip,

Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da,
Aspanda ay menen kýn shaghylsa da.
Qalqatay, maghan jar joq, sirә, sendey,
Saghan jar menen artyq tabylsa da.

Qayyrmasy:
Qaratorghay, jýrsing zorgha-ay
Beyshara shyryldaysyng jerge qonbay, - degen mәtin berligen» dep jazylghan. E.Shýkiman osy derekke baylanysty jýrgizgen zertteulerinde respondentterding arasynan Gh.Bókeyhanovty da, «Qaratorghay» әnin de kezdestirmegen. «V.Dernova keltirgen qayyrma mәtinen qaraghanda, Aqan serining de «Qaratorghay» әni «Jarq etpestin» sózimen aitylghan sekildi» degen oy aitady. Bayqaghanymyz – halyq әnderi jәne halyq kompozitorlarynyng әnderimen aitylghan aqynnyng ólenderi el ishinde kóp ózgeriske úshyrap oryndalghandyghy.

Al, Imanqúl aitqan «Abaydyng óleni» әnining alghashqy shumaghy Abaydyng «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» ólenining ózi ekenin atap óttik. Ekinshi shumaqtaghy birinshi jolyn Birjannyng mahabbat lirikasynan «Tanbasy joq, eni joq Buryltaydyn» degen sózin «Eri joq, tanbasy joq buryltaydyn» dep, ózgertip aitqany.

«Buryltay» әni el ishine kóp taraghany asqaq әn. Birjan әnderining jinaghynda búl әnning de ýsh týri bar ekenin eskersek:

Tanbasy joq, eni joq Buryltaydyn,
Saghasy ótkel bermeydi tereng saydyn.
Qúba jongha  jýgirtip, shygha kelsem,
Júrty jatyr, ózi joq qalqataydyn, - nemese:

Tanbasy joq, eni bar Buryltaydyn,
Saghasy ótkel bermeydi-au tereng saydyn.
Jýgirip, qúba dónge-ay shygha kelsem,
Júrty jatyr, ózi-ay joq qalqataydyn-au, - deytin ekinshi jәne songhy ýshinshi:

Qamshy bastym asygha Buryltaygha,
Ótkel bermey toqtatqan tereng say ma?
Júrt janghyrtyp ornynan bir kýn týnde,
Qalqataydyng auyly ketti qayda?, - dep aitylatyn әnning mәtinderi de kóp nәrseni anghartsa kerek.  Halyqqa keninen taraghan Abay men Birjannyng әnderi tek óz tughan mekenderinde ghana emes, qazaq dalasyna tegis jayylghan. Jalpy múnday «Buryltaydyn» ózgeriske týsken týrleri de el ishinde, atap aitsaq, Alataudyng bókterinde de әli kýnge deyin kezdesedi. Sonday mysaldardyng qataryna Qazaqstan Jurnalister odaghynyng mýshesi Qúrmanbek Álimjannyng «Qorday shamshyraghynda» jariyalaghan:

Tanbasy joq, eni joq buryl taydyn,
Saghasy ótkel bermeydi tereng saydyn.
Qúba jongha  shoqytyp shygha kelsem,
Izi jatyr, ózi joq qalaqataydyng - degen joldary jatady.

Mәsele maqalanyng «Abay Qordayda bolghan ba?» dep atalghanynday, aqynnyng Qordaygha bolghanynda emes, Imanqúl aitqan «Abaydyng óleni»dep atalghan «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnining ekinshi shumaghyndaghy 1-shi jolyn Birjannan alghany nemese basqa da әnshiler sekildi Imanqúldyng óz janynan óndep qosyp aitqany.

Kelesi 2-shi joly «Saghymy ýige týser tughan aidyn» dep, búl da әndi jetkizushining óz janynan qosqany. Ary qarayghy 3-shi jәne 4-shi «Tórt bolys tobyqtydan jalghyz qalyp, Zarlyqpen salghan әni Ybyraydyn» degen joldary Abay atamyzdyng tórt bolysqa syimay, ishindegi dertti ainalasynda týsinetindey eshkim bolmay, kәdiri ketip, jany auyrghanda salghan әni degenge keltirip, aqynnyng óz esimin Ybyray dep, Abaydyng esimin eskishe atap aitqan. Qorytyndysynda, Imanqúl aitqan ekinshi shumaq A.Balghojinning týsiniktemede jazghan «II-e je libo yavlyaetsya otryvkom iz neizvestnoy pesny Abaya» emes, tolyghymen Imanqúldyng qosyp aitqan improvizasiyasy bolady.

Ólennen әnge kósheyik. «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әninning әueni Abaydyki me, joq pa, búl әn shynymen de Abaydyng әni me? Búl súraqtyng jauabyn izdeyik.

Imanqúl әndi 1921 jyly ýirengen. Búl uaqyt Abay әnderining alghash ret notagha týse bastaghan tarihy kezeni bolatyn. Búl jәy sәikestik emes. Qazaq halyq muzykasynyng ýlgilerin jinaushy, ózi pianinoda oryndaushy, etnograf, kәsiby maman retinde tanylghan A.E.Bimboes Abaydyng eki әnin (Mústafa Núrbaevtan «Segiz ayaq», Nәzipa Qúljanovadan «Tatiyananyng Oneginge jazghan hatyn») 1919 jyly notagha týsirgen.  1920-23 jyldary A.V.Zataevich Osman Qashaghanovtan «Tatiyananyng Oneginge jazghan hatyn», Jýsipbek Aytmauytovtan «Abaydyng әnin», Eskendir Dayrabaevtan «Qor boldy janym», Músylmanqúl Ábsalyqovtan «Ózgege kónilim toyarsyn», Serghazy Tamtaevtan «Kózimning qarasy», Kәrim Qashqynbaevtan «Segiz ayaq», Shәrip Medetovtan «Abay», Sәbit Múqanovtan «Tatiyananyng Oneginge jazghan hatyn» notagha týsirgen. A.Balghojin notagha týsirgen «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnining ekinshi shumaqtaghy sózine kónil audarmay әnning taghdyryna boylasaq, búl әn Abay әnderining alghashqy el ishine taralghan shaqtaghy, qaymaghy búzylmay túrghan kezdegi әni bolyp shyghady. Búl әriyne әnning shyghu tarihyna, taghdyryna qatysty manyzdy faktorlardyng biri ghana bolsa kerek.

Osy Zaysannan jinalghan әn-kýilerding ishinde notasymen berilgen «Jeldirme» kýiining eki núsqasyn da «Abaydyng ólenin» aitushy Qazybaev Imanqúl oryndaghan. Búl kýiding Abaygha qatysy bar ma, joq pa, ol turaly týsiniktemeden oqyp qarayyq. «Oba ety piesy perenyal u togo je lubiytelya-muzykanta v g.Semipalatinske /1921 god/. K sojalenii, imya etogo cheloveka Imankul Kazybaev za davnostiu let zabyl, no iz teh otryvochnyh svedeniy, kotorye sohranilisi u nego v pamyaty – udalosi utanoviti, chto avtor etih pies urojenes Kokpektinskogo rayona. Oba ety piesy mogut ispolnyatisya kak v otdelinosti, tak y vmeste, obrazuya kak by 2-h chastnuy formu.

II-y variant v otlichie ot 1-go ispolnyaetsya v soprovojdeniy golosa, prichem k vachestve poeticheskogo teksta ispolizuetsya stihotvorenie Abaya «Ne almas qyran býrkit» - dep jazylghan. Abaygha tikeley qatysy bar eken.

Qyran býrkit ne almaydy, salsa baptap,
Júrt jýr ghoy kýikentay men qargha saqtap.
Qyran shyqsa qiyagha, jiberedi
Olar da eki qúsyn, eki jaqtap... – degen Abaydyng on tórt joldan túratyn ólenin «Jeldirme» kýiining notasyna salyp aitsanyz, shynyda da kýidi osy ólenning sózimen aityp shyghugha bolady. Biraq, әngime basqada.

Týsiniktemede ary qaray: «V prinsiype, oba varianta «Jelidirme po intonasionnomu stroi melodiky skoree priblijaetsya k pesne nejely k kuyy y skoree yavlyaytsya perelojeniyem dlya dombry odnoiymennyh pesennyh napevov. Kozybaev Imankul zayavlyaet, chto y 1-y variant ispolnyalsya golosom, no poeticheskiy tekst im polnostiu zabyt»  - dep, «Jeldirmenin» eki núsqasy da kýiden góri әnge jaqyn, kýimen attas әnderding әueninining dombyragha layyqtalghan týri dep esepteydi. Olay da boluy mýmkin. Songhy sóilemde Imanqúldyng birinshi «Jeldirmenin» de dauyspen qosylyp aitatyn mәtini bolghanyn, onyng mýldem úmytylyp qalghanyn naqty jazady.

Biz kónil audaratyn tús «Abaydyng ólenin» de, «Jeldirmenin» eki núsqasyn da Imanqúldyn  Semeydegi әuesqoy-muzykanttan ýirengeni. Imanqúl әndi oryndap bergen kezde ony kimnen ýirengenin aita almaghan. Kýilerdi oryndap bergen song ghana eki «Jeldirme» kýiining avtory Kókpekti audanynyng túrghyny dep eske alghan. Kýilerding avtory, Imanqúlgha «Abaydyng ólenin» ýiretken adam belgili dep aitayyq. Biraq esimi júmbaq kýide qalyp túr.

Al, Abaydyng kýii dep atalghan  «Jeldirme» kýiining búrynnan bar ekenin úmytpasaq, jana tabylghan «Jeldirme» kýiining eki núsqasynyng da Abaygha qatysy bar ekenin aita ketu kerek. Birinshi sebebi atauynda – «Jeldirme» dep túr.

Búrynghy «Jeldirme» kýiin 1977 jyly osy Shyghys Qazaqstan oblysy Qatonqaraghay jerinen muzykatanushy Q.Jýzbasov jazyp alyp, notagha týsirgen. Q.Jýzbasov jazyp alghan kýidi oryndaghan H.Demshinov. Kýy sabyrly, әnge úqsas әueni bar. Al, Imanqúldyng oryndauyndaghy «Jeldirmenin» ekeui de jyldam ekpinde oryndalady. Búl jaghynan Abaydyng kýilerining ortaq tústary nemese ózinding qoltanbasy eshkimge beymәlim bolghandyqtan Imanqúl oryndaghan kýilerdi Abaydyng kýii deuge kele qoymas. Jalpy búghan deyin jaryqqa shyqqan Abay kýilerining basym bóligi ortasha ekpinde oryndalady. Degenmen, Abaydyng «Tory jorgha» kýiining shapshang jýrui jәne sarynynyng san aluandyghy men minezining әr sәtte qúlpyra ózgerip túratyn tústary Imanqúldyng oryndaghan «Jeldirme» kýiimen minezderi men qúrylymy jaghynan úqsastyqtaryn angharugha bolady. Taghy bir kónil audararlyq derek retinde Imanqúl kýilerdi Kókpekti audanynyng kýishisinen 1921 jyly ýirengeni. Olay bolsa, «Jeldirme» kýii Abaydyng nemeresi Israyyl jetkizgen aqynnyng alghash jetken «May týni» kýiinen kóp ilgeride el arasynda taralyp ketken kýy bolyp túr ghoy. Búl da bolsa oilanatynday dәrejedegi derek.

E.Shýkiman kitabynda «M.Áuezov: «jeke әnderining shygharylghan jyldary dәldi mәlim bolmas da, әiteuir jiyny 1886 jyl men 1897 jyldar arasynda shyqty desedi. Tegi óleni qon shyqqan jyldarda әnderi de jarysa shyghyp otyratyn siyaqty» - dep, ghúlama jazushynyng danyshpan Abaydyng әnderining shyghuyna baylanysty maghlúmat keltirgen. Osy derekterge say Abay «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnin de basqa әnderimen qatar bir mezgilde shygharuy mýmkin.

Jana әnning ishki mazmúnyna qatysty sóz qozghasaq, Abaydyng eng tanymal әnderi sekildi erekshe qúrylymy men әuen-sazynyng qúlaqqa jaghymdylyghyn, halyq әnderinen alshaqtyghyn onay bayqaugha bolady.

Ol birinshiden, E.Shýkimannyng «Jelsiz týnde jaryq ai» әnin taldap jazghanynday, Imanqúldyng aitqan «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әni de әueni qúlaqqa tez sinip, tez este qalatyn, yrghaghy janasha, el ishinde keninen taralmaghanymen әnning sonyna qaray halyq eriksiz qosylyp shyrqay jóneletin әn.

Ekinshiden, E.Shýkiman keltirgen ghalym V.Dernovanyng «Abaydyng muzykalyq múrasy» zertteuindegi: «Jana lirikalyq janrgha býtindey (tolyq – Á.Q.) jatatyn Abaydyng ýsh qana әni bar: «Kózimining qarasy», «Jelsiz týnde jaryq ai», «Qaranghy týnde». ...Oryndaghanda shumaqtyng ekinshi bólimi qaytalanady, búl әnderding bәri minorda» - degen tújyrymyna múnly-minorda emes, majorda oryndalatyn «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnin qosugha bolady. Sebebi, әnning 3-shi jәne 4-shi joldary notada ekinshi ret qaytalanyp jazylghan. Al, múnday sәikestikter bir avtordyng ghana әnderinde bolatynyn basa aitu kerek. Jogharyda aitylghan jәittar búl әndi Abaygha shyn mәninde bir taban jaqyndatyp túrghany anyq. Ánning әueni Abaydyng tabighatyna jaqyn.

«Abaydyng óleni» kirgen qoljazbalardyng taghdyry tym auyr dese de bolady. Aryslan Núrymjanúlynyng eki jinaghy (nota jazylghan dәpterler – Á.Q.) keyinen kompozitor Zeken Meyirmanovtyng qolyna tiyse kerek. Nemese kerisinshe, kompozitor óz enbekterin etnografqa bergen boluy mýmkin.  Jaryqqa shygharargha deyin osynday baghytta jýrgenmin. Eki ghalymgha  qatysty keyinnen arhivten tabylghan qújattar basqasha oy tughyzdy. Naqtyraq aitsam, ekeuining de konservatoriyada oqyp bilim alghany, úzaq jyldar boyy qazaq mәdeniyetine ýlken enbek sinirgeni jayly derekter qolyma tiygen, týsi ketip toza bastaghan qaghazdarda sayrap túr. A.Balghojin Qúrmanghazy konservatoriyasynan bilim alyp, osy oqu ornynda dombyra klasynan sabaq bergen. Z.Meyirmanov konservatoriyagha deyin Qytay Halyq Respublikasyndaghy teatrlarda óner kórsetken. Tipti,  sonda týsirilgen әigili «Hasen-Jәmiylә» kórkem filiminde Serikting rolin somdaghan daryndy akter bolghan. Konservatoriyadan keyin Qyzylorda qalasyndaghy oblystyq drama teatrynda óner jolyn jalghastyrghan.

Sondyqtan da, búl qúndy enbekterdi zertteushi ghalym Mәriyam Ahmetovagha ekeuining qaysysy jetkizgenin dóp basyp aitu erterek. A.Balghojinning enbeginde notasy jariyalanghan «Abaydyng óleni» («Jarq etpes qara nónilim ne qylsa da» әni – Á.Q.) bar eki jinaghy jәne kompozitor Z.Meyirmanov ózining fortepiano sýiemeldeuimen 1963 jyly jazghan «Qytay jas әueskerler men Meyrmanovtyng tvorchestvolyq jinaghy» jәne «Qytay qazaqtarynyng halyq әnderi», «Qytay qazaqtarynyng halyq kýileri» atty 7 jinaqtan túratyn ghylymy enbekteri kórnekti kompozitor Múqan Tólebaevtyng jary bolghan, qazaq qyzdarynan birinshi bolyp ónertanushy, zertteushi ghalym atanghan Mәriyam Ahmetovagha amanat etip tapsyrylghan eken. Búl kezde Mәriyam Múqatayqyzynyn  Qazaq KSR Ghylym akademiyasynyng M.Áuezov atyndaghy әdebiyet jәne óner instituty muzyka salasynyng ghylymiy-zertteu bóliminde qyzmet atqarghan bolsa kerek. Sóitip, qoljazbalar 1960 jyldary ataqty ghalymnyng qolyna tiygen. Qazaqtyng dәstýrli әnderin jetik biletin ghalym apamyz 2011 jyly barlyghyn qazaq jurnaliysi, ataqty jazushy Balghabek Qydyrbekúlynyng qyzyna, qazaq qyzdarynyng alghashqy kәsiby kompozitorlarynyng biri, qazirgi tanda Memlekettik syilyqtyng iyegeri, kompozitor Balnúr Qydyrbekke amanttaydy. Tek muzyka salasy ghana emes, qazaqtyng salt-dәstýrin, halyq auyz әdebiyetining jauharlarymen tanys bolghan Balnúr Balghabekqyzyna Mәriyam apamyzdyng osynshama jәdigerlerdi qolyna ústatarda: «Balnúr, ainalayyn! Osy әn-kýilerdi joghaltpay, jaryqqa shygharsa osy qyzym shygharady dep ózine tabystap otyrmyn» degenining ózi kóp nәrseni anghartsa kerek. Qazaq mәdeniyetine degen sheksiz mahabbattyn, últtyq ónerdi qadirleuding aiqyn kórinisi.

Imanqúldyng 1921 jyly ýirengen «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnin arada jýz jyl ótkennen keyin, 2021 jyly ústazym Balnúr Qydyrbek maghan tapsyrdy. «Sen mening jalghyz kompozitor shәkirtimsin, onyng ýstine qalam alyp kitap jazugha da beyiming bar. Aldynghy buyn aghalaramyz ben apalarymyzdyng amanatyn saghan berdim» dep, muzyka sabaghyn ýiretip otyrghan kezinde qolyma ústatyp edi. Al, osy muzykalyq múralarymyzdy jetkizgen kompozitor Zeken Meyirmanov pen etnograf Aryslan Balghojin turaly kópshilik mýldem bilmeydi deuge bolady. Konservatoriyany tәmamdap, ghúmyrynyng sonyna deyin qazaq muzyka ónerine adal qyzmet jasaghan ónerpazdar sonynan óshpes múra qaldyrghan. Eki daryn iyesining manday terimen jinaghan halyq әnderi men kýileri baz qalpynda saqtalghan.

Bir ghasyrdan asa tarihy bar, qiyn-qystau kezenderde joghalmay, jaqsy-iygilerding qolynan ótip mening qolyma tiygen asyl múralardy jaryqqa shygharudyng mezgili endi kelgen eken sekildi.

Mening bayqaghanym, «Abaydyng óleni» әnining tútastyghy, muzyka tilining әuendete salghan әdemi iyimderining bir-birimen baylanysy kompozitor Abaydyng әnderining tabighatyna óte jaqyn eken. Búl әn naqty Abaydyki dep aitugha berik baylam jasamasaq ta, әnning әuen-sarynynyng ózi Abaydyki dep aityp túrghanday estildi. Keninen qúlash tartyp, kónildi birden baurap alatyn aqynnyng óz әnderine tәn. Kompozitordyng keyinnen tabylghan «Qor boldy janym» әnin Abaydyng әni dep dәleldegen ónertanu ghylymynyng doktory, professor V.P.Dernovanyng tújyrymdarymen sәikes kelip túrghan «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnin Abaydyng әn múrasyna qossa artyq bolmas.

Endi, Abaydyng «Jarq etpes qara kónlim ne qylsa da» degen óz әni boldy ma eken degen zandy súraq tuady.

Búl súraqtyng jauaby sonau 1915 jylda kórinip túr. Ol derekti de Abaydyng muzykalyq múrasyn zertteushi E.Shýkiman keltiredi: «Aqynnyng búl ólenining (Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da – Á.Q.) jeke әn bolyp aitylghany jónindegi derekti 1915 jylghy «Ayqap» jurnalynyng 5 sanynda M.Maldybaevtyng «Qazaqsha bastapqy oiyn» maqalasynan kezdestirdik. Onda: «2-bólimde Nәzipa Qúljanova Ybyray Altynsarinning jazdy surettegen sózin sóiledi. Ánshi Álmaghambet «Yrghaqty», «Tatiyana», «Jarq etpes» deytin әnderdi dombyragha qosyp aitty. Eki dombyra bir mandolinany qosyp, últ kýiin tartty»dep jazylghan. Yaghni, «Jarq etpes» ólenining óz әni bolghangha úqsaydy, biraq býginge jetpegen» - dep jazady.

Ghúlamanyng «Jarq etpes qara kónilim ne qylas da» әnining bolghanyn, býginge jetkeni jayynda naqty derekter keltireyin.

Birinshi derek. Jogharyda keltirgen M.Maldybaevtyng «Qazaqsha bastapqy oiyn» maqalasynda «Jarq etpesti» Álmaghambet oryndap, әnning bolghany jayyndaghy alghashqy derek kórsetilgen. Jәy ghana oryndau emes, dombyramen qosyp aitqan. Soghan qaraghanda, Álmaghambet dombyrada da sheber oryndaushy boluy mýmkin ghoy. Olay bolsa, dombyra kýilerin de bilgen boluy kerek.

Ánshi, ghalym E.Shýkiman óz kitabynda mynday derek keltiredi: «Abaydyn  «Tatiyananyng haty» әnin eng alghash 1920 jyldary A.Bimboes Nәzipa Qúljanovadan jazyp alghan degen sóz bar. Ony aityp otyrghan sebebimiz, әndi jazyp alghan uaqyttan tórt-bes jyl búryn, yaghny 1914 jyly 26 qantar kýni N.Qúljanova Semey qalasynda Abaydyng ómirden ótkenine 10 jyl toluyna baylanysyty әdebiy-muzykalyq kesh úiymdastyryp, aqyn múrasy jóninde bayandama jasaydy. Sol keshte Abay әnderin oryndaushy, nasihattaushy Álmaghambet Qapsәlәmov Abaydyng «Tatiyananyng haty», «Ayttym sәlem qalam qas», «Ólsem ornym qara jer syz bolmay ma» әnderin oryndaghan. Jýsipbek Aytmauytov Birjan rolin, Túrar Qozbagharova Saranyng rolin somdap, Birjan men Saranyng aitysyn sahnalaydy.

Nege ekeni belgisiz, 1914 jyly Semeyde ótken Abay keshi A.Bimboesting «Tatiyananyng hatyn» jazyp alghan 1920-jyldarmen baylanystyrylyp, әndi A.Bimboesqa oryndap bergen N.Qúljanova bolyp jýr. Sebebi, V.Dernova, Gh.Biysenova, B.Erzakovich enbekterinde, AMT, ASQ (B.Erzakovichting 1954, 1986 jyldary shyqqan jinaqtary - Á.Q.) jinaqtarynyng týsinikterinde jәne N.Qúljanovagha qatysty enbekterde osylay jazylghan, biraq eshqaysysynda naqty derekkózi kórsetilmegen. N.Qúljanovanyng B.Zataevichke eki әn jazdyrghany ras. Ol turaly «1000 әn» jinaghynda jazylghan».

Qazaq muzyka tarihynda Abaydyng әnderining alghashqy ret notagha týsiru nauqanynyng osy Nәzipa Qúljanovamen baylanysty. Semeyde ótken Abay Qúnabaevtyng qaytys boluyna 10 jyl toluyna arnalghan әdebiy-muzykalyq keshti úiymdastyrugha belsendi qatysqan.  Keshte Abaydyng ómiri men ólenderi turaly bayandamany orys jәne qazaq tilderinde jasaghan.

Nәzipa tek Abay әnderin jetkizushi ghana emes, ony Álmaghambet sekildi 1914 jyldardan bastap eng alghashqy dәripteushi bolghan. Boyyna bitken әnshiligimen qatar qolyna qalam alyp «Ádebiyetimizge kóz salsaq» degen maqala jazyp, Abaydy qazaq jazba әdebiyetining kósh basshysy dep tanyghan pedagog-ghalym. Ádebiyet zertteushi, qazaq әielderinen shyqqan túnghysh jurnalist-publisist, jazushy-audarmashy bolghan Nәzipa Saghyzbayqyzy hakim Abaydyng «Jelsiz týnde jaryq ai», «Jazghytúry» degen ólenderin alghash orys tiline audarghan. A.Bimboes pen A.V.Zataevichke Abaydyng birneshe әnderin jәne qazaq halyq әnderin ózi oryndap berip, notagha týsirtken.

Ary qaray E.Shýkiman: «Keybir auyzsha derekterden estigenimiz, 1919 jyly N.Qúljanova kýieui Kolchak әskerining qolynan qaza tapqannan keyin, kóp úzamay Sәken Seyfulinning shaqyruymen Aqmolagha auysyp, sonda foliklor jinaumen ainalysqan eken. A.Bimboespen «Segiz ayaq» jәne «Tatiyananyng hatyn» jetkizgen M.Núrbaevanyng ýiinde kezdesip, A.Bimboes әndi (Tatiyananyng haty – Á.Q.) Nәzipadan sol joly jazyp alghan deydi. Biraq A.Bimboeske әn jazdyrghany turaly negizgi derekkózdi (derekkózi – Á.Q.) tabylmady» - dep jazghan. Auyzsha derek shynymen de ras bolsa, búl  jerde N.Qúljanovanyng jana qyrlaryn atap ótu manyzdy dep oilaymyn. Nәzipa Saghyzbayqyzynyng Abaydyng әnderine asa mәn berip, Semey qalasyndaghy kórermenderge әnning shyghu tarihy men oryndaluyna qatysty manyzdy mәlimetter, qajetti aqparat jetkizip otyrghan jәne Aqmola ónirinde foliklor jinaumen ainalysqan ghalym, әri ghúlamanyng alghashqy konsertterin úiymdastyrushysy ekenin kóremiz.

Ekinshi derek. «Jarq etpes qara kónilim ne qylas da» әnining 1995 jyly Almatyda jaryq kórgen  «Abay. Ensiklopediyasynda»: Álmaghanbet Qapsalemúlynyng «ómirin úzaq jyldary boyy Abay auylynda ótkizip úly aqynnyng «Ayttym sәlem, qalamqas», «Kózimning qarasy», «Jarq etpes qara kónlim ne qylsa da», «Alystan sermep» t.b әnderin aityp, halyq arasyna tartqan. 1914, 1924 j. Abaydyng qaytys bolghanyna 10, 20 jyl toluyna arnalghan Semeyde ótken әdebiy-muzykalyq keshterde Abay әnderin naqyshyna keltire oryndap, ol turaly estelik aitqan» - dep, ekinshi ret әnning jýz on jyl búryn Álmaghanbetting oryndauynda bar bolghany turaly jazylghan.

Ary qaray ensiklopediyada: «Álmaghanbetting oryndauyndaghy kýilerdi («Alshaghyr», «Boztorghay», «Tepeng kók») A.V.Zataeviya notagha týsirgen, onyng ýsh shekti dombyrasy Abaydyng әdebiy-memorialdyq muzeyinde saqtalghan» - dep, Álmaghanbetting jogharyda aitqanymyzday shynymen de sheber kýishi ekeni turaly aitylghan. Olay bolsa, 1921 jyly Semey qalasynda Imanqúlgha «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әni men «Jeldirme» kýiining eki núsqasyn da ýiretken Kókpekti audanynyng túrghyny osy  Álmaghambet әnshi boluy mýmkin. Nemese әndi notagha týsirgen A.N.Balghojinnin: «K sojalenii, imya etogo cheloveka Imankul Kazybaev za davnostiu let zabyl» degeni shyndyq bolghany. Etnograftyn: «no iz teh otryvochnyh svedeniy, kotorye sohranilisi u nego v pamyaty – udalosi utanoviti, chto avtor etih pies urojenes Kokpektinskogo rayona» - dep jazghanynyng mәnisi – Imanqúl emis-emis esine týsirgen synay tanytyp, Kókpekti audanynyng túrghynynan ýirendim dep dýdәmәl maghlúmat bergeni. Sebebi, erterek, múnyng aldynda «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnin oryndaghan kezde «Na vopros: prinadlejit ly melodiya pesny samomu Abay ily je sochiynena kem-libo drugim – Kazybaev ne smog otvetiti» dep, A.N.Balghojinning anyq jazghanyna qaraghanda, әn Abaydyki me, әlde basqa bireuding shygharghan әueni me degen súraqqa jauap bere almaghan.

Búl tarihy derekterge nemqúrayly qaraugha bolmaydy. Kompozitor Ahmet Júbanov «Zamana búlbúldary» kitabynda: «Aqylbay, Álmaghambet, Aykerim Abaydyng «jay dausymen» aityp shygharyp bergen әnderin auzynan qaghyp alyp, shyrqata, ýdete, qúiqyljyta oryndap ketti. Abaydyng roli – birinshi ret «avtor dausymen» oryndap beru boldy» - dep, Álmaghanbetting әnderdi Abaydyng óz auzynan ýirengeni turaly jazady.  Sol sebepti, odan ýirengen Jýsipbek Elebekov aitqan aqynnyng әnderi týpnúsqa retinde saqtalghan. Álmaghanbetten J.Elebekov sekildi basqa da ónerpazdar әn, kýy ýirengen. Jýsipbek Aytmauytovtyng 1914 jyly sahnada Álmaghambetpen birge óner kórsetip jýrgeni, onymen jaqsy tanys bolghan degen sóz. Osy jaqyn qarym-qatynasynyng arqasynda odan Abaydyng biraz әnderin ýirengen song jogharyda aitqanday 1920-23 jyldary A.V.Zataevichke «Abaydyng әnin» aityp bergen boluy da mýmkin. Imanqúl da 1914 jyly Nazipa Qúlajanovamen birge konsertke shyqqan Abaydyng shәkirti Álmaghanbetten nemese onyng jaqyn ainalasynan keyinirek, 1921 jyly ýirengen bolsa kerek. Sebebi, el arasynda halyq әnderi men halyq kompozitorlarynyng әnimen aitylghan «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» ólenining mәtini qatty  búrmalanyp, key tústarynda tanymastay dәrejede ekenin jazyp, mysaldaryn keltirdik. Al, Imanqúl aitqan әnning alghashqy shumaghy Abaydyng ólenining dәl ózi. Esh ózgeris joq.

Ýshinshi derek. 2022 jyly 3-shi nauryzda «Ana tili» gazetinde jaryq kórgen zertteushi Búlbúlnaz Múratqyzynyng «Abaydyng әnshisi – Álmaghanbet»  degen maqalasynda: «Abaydyng ózi de: «Osy әndi oryndasa Álmaghanbet qana oryndasyn» dep jii aityp otyratyn birneshe әnderi bolypty. Sonyng keybiri: «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da», «Jigit sózi», «Tatiyana», «Boyy búlghan», «Segiz ayaq», «Ózgege kónilim toyarsyn» syndy әnder eken» - dep jazady. Kompozitordyng ózi  «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnin «Álmaghanbet qana oryndasyn» dep shәkirtine amanat etken eken.  Qoryta kele, ústazy Abaydyng birneshe әnderin tikeley ózinen ýirenip halyqqa taratqan Álmaghanbet Qapsәlәmúlyn «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnining oryndaushysy da, jetkizushisi de ózi, әndi tikeley avtordyng óz auzynan ýirengen ónerpaz dep aitugha әbden bolady.

Akademik Ahmet Júbanovtyn: «Abay әnderining melodikasy, yrghaghy, formasy ózine deyingi kelgen qazaq әnderine úqsamaydy. Birinshi jaghday – Abay әnderining әrqaysysynyng ózine menshikti óleni boldy» dep dәl tauyp aitqanyna ilanbastan basqa shara joq. Sondyqtan, songhy tabylghan «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnining avtory әndi jetkizushiler men oryndaushylar emes, Abaydyng ózi dep tújyrymdaugha negiz bar.

Maqsat, Abaydyng jana әnin tiriltu, әnning taghdyryna qatysty tarihy derekterge den qoyyp, joghalghan әndi bizge jetkizgen oryndaushylardy úmyt qaldyrmay, olargha әdil bagha bere otyryp, әnning bolashaghyn oilau, ony dәripteu.

Óldi deuge bolama ma, oilandarshy,
Ólmeytúghyn artynda sóz qaldyrghan, - dep ózi aitqanday, Úly Abay ólmeytúghyn «Jarq etpes qara kónilim ne qylsa da» әnin oryndau men nasihattaudy shәkirti Álmaghanbetke amanattaghany anyq.

Álquat Qazaqbaev,

Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, Qazaqstan Kompozitorlar odaghynyng mýshesi, óner zertteushi ghalym, kompozitor, qobyzshy

Abai.kz