اباي اندەرى – قازاق مۋزىكا تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن اقىننىڭ جاڭا باعىتتا جازعان تۋىندىلارى، باعا جەتپەس ميراس. قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىن جەتىك بىلگەن دانىشپان ەشكىمگە ۇقسامايتىن اۋەن تۋدىرىپ، مۋزىكا تاريحىندا ءوز قولتاڭباسىمەن بيىكتەن كورىنگەن كومپوزيتور.

حالىق اندەرىن تىڭداپ وسكەن كەمەڭگەر اباي ءوز اينالاسىنداعى حالىقتان شىققان ونەرپازداردى، قازاقتىڭ اتاقتى انشىلەرىن، كۇيشىلەرىن كورگەن، تىڭداعان. انا سۇتىمەن دارىعان حالىق اۋەندەرىنە تەرەڭ بويلاپ، ونىڭ ارتىقشىلىعىن تۇسىنە تۇرا ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءوز اندەرىن جارىققا شىعارعان. ورىس رومانستارىن ەستىپ، ونى ەۋروپا مادەنيەتىمەن ۇيلەستىرە وتىرىپ شىعارعان كومپوزيتوردىڭ جاڭا اۋەنى حالىقتىڭ قۇلاعىنا وتە جاعىمدى بولدى. عۇلاما اقىن دالا حالقىنا جاڭا اۋەن، جاڭا ىرعاق، جاڭا ءان اكەلدى. عاشىقتىق ليريكاسى ەل ىشىندە اڭىزعا اينالعان. سول سەبەپتى دە ابايدىڭ اندەرى سوناۋ XIX عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىنان باستاپ حالىق ىشىنە كەڭىنەن تاراي باستاعان.

حالىق اۋىز ادەبيەتى، شىعىس شايىرلارى مەن ورىس جانە ەۋروپانىڭ ۇلى اقىندارىن ۇلگى تۇتقان اقىن مۋزىكا سالاسىندا وزىندىك جەكە دارا جولعا تۇسكەن. ءار ولەڭىن، قارا سوزدەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ جەتكىزگەن ويشىلدىڭ ءوز اندەرىن باز قالپىندا حالىققا جەتكىزۋگە اسا مۇمكىنشىلىگى بولماعان. ونىڭ ءبىر سەبەبى – نوتا جازباسىن دالا حالقى كەش يگەردى. سوندىقتان دا ابايدىڭ اندەرى ەل ىشىندە كەڭ تارالعانىمەن، ولاردى ىجداھاتتىلىقپەن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ جۇمىستارى ولەڭدەرىنە قاراعاندا ءسال كەشىرەك، XX عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستاپ نوتاعا تۇسىرىلە باستاعان.

اباي اندەرىنىڭ ورىنداۋشىلارى، جەتكىزۋشىلەرى، ناسيحاتتاۋشىلارى الەمگە تانىمال قازاقتىڭ عۇلاما عالىمدارى، اقىندارى، كومپوزيتورلارى، جازۋشىلارى مەن الدىڭعى قاتار ويشىلدارى ەدى. ولاردىڭ قاتارىندا كۇمىس كومەي انشىلەر دە كوپ بولعان. اقىننىڭ مۋزىكالىق مۇراسىنىڭ تەرەڭ، ويلى شىعارمالارى الدىڭعى قاتارلى انشىلەردى بەيجاي قالدىرماعانى انىق. «ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇيدىڭ» سىرى وسىندا جاتقانداي. انشىلىك ونەردەگى قايتالانباس تۇلعالاردىڭ ءبىرى، ابايدىڭ كوزىن كورگەن ۇلى ءانشى قالي بايجانوۆ «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، «سەگىز اياق» اندەرىن شىرقاعان. 1925-27 جىلدارى فرانتسيا مەن گەرمانيانىڭ ساحنالارىندا ءان سالعان، كەيىن قۋدالاۋعا ۇشىراعان ۇلى ءانشى امىرە قاشاۋباەۆ اباي اندەرىن ورىنداپ قانا قويماي، ونى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعان. امىرە باسىنا ءىس تۇسكەن قيىن-قىستاۋ زاماندا ءوز ۇسىنىسىمەن كومپوزيتور ە.گ.برۋسيلوۆسكيگە 1934 جىلى ابايدىڭ «بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىلسا» جانە «قور بولدى جانىم» اندەرىن جازدىرعان. ابايدىڭ شاكىرتى الماعانبەتتەن ۇيرەنىپ، قازاق ءان ونەرىندە وزىندىك مەكتەپ قالىپتاستىرعان ءدۇلدۇل ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى اندەر تۇپنۇسقا بولىپ قالدى. تۋما تالانت، قادىرلى ءانشى جانىبەك كارمەنوۆ پەن زامانىمىزدىڭ زاڭعار ءانشىسى قايرات بايبوسىنوۆ ەكەۋى اباي اندەرىن ءوز ناقىشىنا جەتكىزە شىرقاعان. اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆتەن باستاپ، ونىڭ سوڭىنان ەرگەن عۇلامالاردى ايتپاعاندا، اباي اندەرىنىڭ ءومىرشىل بولۋىنا ايىرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن كوپشىلىككە تانىمال دالا دارىندارىنان نەگىزگى ورىنداۋشىلار وسىلار بولعانى انىق.

1935 جىلى سەمەي قالاسىندا اكادەميك م.اۋەزوۆتىڭ باستاماسىمەن ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن العاش رەت تولىق جيناپ، نوتاعا ءتۇسىرۋ قايتا قولعا الىنعان. كومپوزيتور ل.حاميدي وسى جىلى ءارحام ىسقاقۇلىنان «بىرەۋدەن بىرەۋ ارتىلسا»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «ءىشىم ولگەن سىرتىم ساۋ»، «سەگىز اياق»، «قور بولدى جانىم»، «سەن مەنى نە ەتەسىڭ»، «ايتتىم سالەم، قالام قاس»، «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتى»، «تاتيانا ءسوزى»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «سۇرعۇلت تۇمان دىم بۇركىپ»، «بويى بۇلعاڭ»، «كوڭىل قۇسى قۇيقىلجىر شارتاراپقا»، «ءتاڭىرى قوسقان جار ەدىڭ سەن»، «قاراشادا ءومىر تۇر»، «ولسەم ورنىم قارا جەر، سىز بولماي ما»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ» اندەرىن جازىپ العان. بۇل اندەر ل.ءحاميديدىڭ موسكۆا كونسەرۆاتورياسىنىڭ جانىنداعى تاتار وپەرا ستۋدياسىنا وقۋعا كەتۋىنە بايلانىستى ول كەزدە جارىققا شىقپاي، كومپوزيتوردىڭ جەكە ارحيۆىندە قالعان ەكەن.

1939 جىلى م.اۋەزوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن الماتى قالاسىندا اباي اندەرىن نوتاعا ءتۇسىرۋ قايتا قولعا الىنادى. ونىڭ تاپسىرۋىمەن ل.حاميدي ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ورىنداۋىندا «قاراشادا ءومىر تۇر»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، م.اۋەزوۆتەن «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن» اندەرىنىڭ جاڭا نۇسقالارىن جازىپ العان. مۋزىكا زەرتتەۋشى، كومپوزيتور بوريس ەرزاكوۆيچتىڭ ءوزى قۋان لەكەروۆ، تەمىربولات ارعىنباەۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ جانە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايتۋىنان  «ايتتىم سالەم، قالام قاس»، «سەگىز اياق»، «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن»، «عاشىقتىى ءتىلى – ءتىلسىز ءتىل»، «اتا-اناعا كوز قۋانىش»، «بويى بۇلعاڭ»، «ءتاڭىرى قوسقان جار ەدىڭ سەن» اندەرىن جازىپ الىپ، نوتاعا تۇسىرگەن.

ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن جيناۋعا اقىننىڭ تۇراعۇلدان تۋعان نەمەرە قىزى ماكەن مۇحامەتجانوۆا كوپ ۇلەس قوسقان. 1939 جىلى ونىڭ ورىنداۋىنداعى اباي اندەرىن كومپوزيتورلار ا.جۇبانوۆ پەن ا.سەرىكباەۆ  جازىپ العان. بىراق، سول اندەردەن جۇبانوۆ نوتاعا تۇسىرگەن «ونەگيننىڭ تاتياناعا حاتىنان» باسقاسى ساقتالماعان.

1948 جىلى ب.ەرزاكوۆيچ سەمەي وبلىسى، جارما اۋدانى «وكتيابردىڭ 15 جىلدىعى» كولحوزىندا تۇراتىن اقىن كوسەمبەك بايعۇتدينوۆتان ابايدىڭ «قارعا مەن بۇركىت» ءانىن جازىپ العان.

1984 جىلى قازسسر عا-نىڭ ادەبيەت جىنە ونەر ينستيتۋتىنىڭ وتىنىشىمەن ماكەن مۇحامەتجانوۆا ابايدىڭ 17 ءانىن ماگنيتوفون تاسپاسىنا جازدىرعانى تۋرالى دەرەكتەگى 11 ءاننىڭ اقىننىڭ بۇرىن بەلگىلى بولعان اندەرىنىڭ جاڭا نۇسقاسى دا، التاۋى: «ونەگيننىڭ تاتياناعا جاۋابى»، «ونەگيننىڭ ولەردەگى ءسوزى»، «جارق ەتپەس قارا كوڭلىم نە قىلسا دا»، «ءابدىراحماننىڭ ايەلى ماعىشتىڭ جوقتاۋى»، «تەرەكتىڭ سىيى»، «ەسىڭدە بار ما جاس كۇنىڭ؟» اندەرى العاش رەت نوتاعا تۇسىرىلگەن. اندەردى مۋزىكا زەرتتەۋشى ق.ءجۇزباسوۆ جازىپ العان. بىراق، مۇنداعى «جارق ەتپەس قارا كوڭلىم نە قىلسا دا» ءانى ابايدىڭ ەمەس، س.مۇحامەتجانوۆتىڭ ءتول تۋىندىسى، ءوزىنىڭ اۆتورلىق ءانى ەكەنىن ايتۋ كەرەك.

بۇدان كەيىنگى ۋاقىتتان بەرى قاراي دا ابايدىڭ جاريالانعان اندەرىنىڭ سانى  كوبەيمەسە، ازايعان جوق شىعار. بىراق، ونىڭ ىشىندە اباي اندەرىنىڭ بىرنەشە نۇسقالارىمەن بەرىلگەنى، اباي ولەڭدەرىنىڭ حالىق انىمەن،  قازاققا تانىمال بۇرىنعى ءانشى-كومپوزيتورلاردىڭ اندەرىمەن ايتىلعان جانە كەيىنگى زامان كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىمەن ايتىلعان اندەرى دە بار. بۇعان تاڭقالۋدىڭ قاجەتى جوق. ابايدىڭ كومپوزيتورلىق دارىنى، ونىڭ اندەرىنىڭ جۇرەكتى باۋلاپ الۋى – اباي اندەرىنىڭ اسەمدىلىگىندە جاتىر.

حاكىم ابايدىڭ اندەرىنىڭ دارەجەسى كۇننەن-كۇنگە بيىكتەپ، كۇردەلى مۋزىكا جانرلارىنا بەت الدى. ءان رومانسقا اينالدى. تەك دومبىرا عانا ەمەس، كامەرالىق انسامبل، سيمفونيالىق وركەسترلەر سۇيەمەلدەيتىن اريالار جازىلدى. كورنەكتى كومپوزيتورلار اباي انىنە تەرەڭ بويلادى. اكادەميك، عۇلاما كومپوزيتورلار احمەت جۇبانوۆ پەن لاتيف حاميدي اقىننىڭ مۋزىكالىق تۋىندىلارىن سارالاپ «اباي» وپەراسىن دۇنيەگە اكەلدى. ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىزعا اينالعان قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ ابايدىڭ سوزىنە جازىلعان اندەرى، رومانستارى، اريالارى دانىشپاننىڭ كومپوزيتورلىق دارىنىن ودان سايىن كۇشەيتىپ، دارىپتەلۋ ايماعىن ۇلعايتتى. اباي اندەرى ۇلكەن وركەسترلەردىڭ ورىندالۋىمەن ەلىمىزدەن تىس جەرلەرگە قانات قاقتى. وسىلايىنشا، اباي اندەرى الەمنىڭ كوگىنە شارىقتاپ شىقتى. ولاردىڭ قاتارىندا: ل.حاميدي «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، ا.م.گۋرەۆيچ «جارق ەتپەس قارا كوڭلىم نە قىلسا دا»، «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم»، «قور بولدى جانىم»، «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار»، «قىز ءسوزى»، «ولەڭ - سەزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، «سۇر بۇلت، ءتۇسى سۋىق، قاپتايدى اسپان»، م.م.يۆانوۆ-سوكولسكي «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، م.تولەباەۆ «مەن كوردىم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن»، ن.مەڭدىعاليەۆ «مەن سالەم جازامىن»، «عاشىقتىڭ ءتىلى- ءتىلسىز ءتىل»، «كەيدە ەسەر كوڭىل قۇرعىرىڭ»، س.مۇحامەدجانوۆ «ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي»، «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى»، «وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ»، «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا»، «ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى»، «مەن بولامىن دەمەڭدەر»، ن.تىلەنديەۆ «اباي ارمانى»، «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم»، ءا.ەسپاەۆ «ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ»، «باراسىڭ قايدا، قايدا؟»، ە.راحماديەۆ «كوڭىل قۇسى قۇيقىلجىر»، «ءسىز – قىرعاۋىل جەزقانات»، م.ماڭعىتاەۆ «قالقاماي-اي، مەن ۇندەمەي جۇرەمىن كوپ»، «نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ؟»، «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس»، ت.بازارباەۆ «ەسىڭدە بار ما جاس كۇنىڭ؟»، «كۇلىمسىرەپ اسپان تۇر»، «جازعىتۇرىم»، «قىس»، «قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى»، «عاشىقتىق، قۇمارلىقپەن ول ەكى جول»، م.ساعاتوۆ «دومبىراعا قول سوقپا»، «سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ»، م.ىبراەۆ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»، «ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، ۆ.نوۆيكوۆ «باس، ۆيولونچەل جانە فورتەپيانوعا ارنالعان تريپتيح»، ت.مۇحامەدجانوۆ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم»، «ساپ، ساپ، كوڭىلىم، ساپ، كوڭىلىم»، «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك»، «كوڭىلىم قايتتى...»، ءا.ءابدىنۇروۆ «جۇرەكتە قايرات بولماسا»، «جولعا شىقتىم ءبىر جىم-جىرت تۇندە جالعىز»، «ەسىڭدە بار ما جاس كۇنىڭ» اتتى تۋىندالىر بار.

حاكىم ابايدىڭ اندەرىنىڭ قادىر-قاسيەتىن كەتىرمەي، كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ ءبىزدىڭ بورىشىمىز. سوندىقتان دا، شەكاراسى جوق، شەكسىز اباي اندەرىن باسقا كومپوزيتورلاردىڭ اندەرىمەن شاتاستىرماۋىمىز كەرەك. ابايدىڭ ءوز اندەرىن عانا انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. سەبەبى، ابايدىڭ سوزىنە جازىلعان نەمەسە سوزىنە شىعارىلعان اندەردىڭ ءبارىن ابايدىكى دەۋگە بولمايدى. ابايدىڭ كومپوزيتورلىق دارىنىنا نۇسقان كەلتىرمەۋىمىز كەرەك. اندەردى سارالاپ، ءار ءاننىڭ شىعۋ تاريحىنا ءۇڭىلىپ بارىپ انىقتاۋ قاجەت. بۇنداي جاۋاپتى، ءارى تىڭعىلىقتى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن جۇمىستى العاش اتقارعان بەلگىلى ونەرپاز، ەلىمىزدىڭ سۇيىكتى ءانشىسى ەركىن شۇكىمان.

ەركىن شۇكىماننىڭ جازعان «ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» كىتابى وتە دۇرىس باعىتتاعى كۇردەلى ەڭبەك. تياناقتى جاسالعان عىلىمي جۇمىس. ابايدىڭ ءوز اندەرى مەن ابايدىڭ سوزىمەن ايتىلىپ جۇرگەن باسقا اندەردىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ بەرگەن. بۇل ەڭبەكتىڭ بۇرىنعى نوتا جازبالارىمەن شىعاتىن كىتاپتاردان ەرەكشەلىگى – دانىشپاننىڭ ءوز اندەرىن ءبىر رەتكە كەلتىرىپ، اباي اندەرىنە مول تۇسىنىك بەرگەن. مىنە، وسى تۇستا ە.شۇكىمان جانىن سالا زەرتتەپ، ءاربىر ءاننىڭ شىعۋ تاريحىن كۇيدىڭ اڭىزىنداي جىرلاپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن. انگە قاتىستى اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ اقيقاتىن اشىپ جازعان. بۇل كىتاپ ءاننىڭ دۇنيەگە كەلۋى، العاشقى ورىنداۋشىلارى، دارىپتەۋشىلەرى، قاعازعا ءتۇسۋ ۋاقىتى، نوتا جازباسىنىڭ جارىققا شىعۋى، العاشقى نوتاعا تۇسىرگەندەردىڭ ەستەلىكتەرى،  ءبىر ءاننىڭ باسقا دا نۇسقالارىنان ايىرماشىلىعى، ونىڭ فورتەپيانو نەمەسە وركەسترمەن ورىندالۋىنا قاتىستى دەرەكتەر،  ءاننىڭ قۇرىلىمى مەن ءماتىن ەركەشەلىكتەرى جانە باسقا دا زەرتتەۋ باعىتىندا اسا تاباندىلىقتى قاجەت ەتەتىن قاسيەتتەرگە يە بولعان ەركىننىڭ عىلىم سالاسىنداعى زور تابىسى.

مەنى ويلاندىرىپ، تولعاندىرعانى ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنە قاتىستى دەرەكتەر. سەبەبى، مەنىڭ قولىمدا اقىننىڭ وسى ولەڭىنىڭ ءانى بار.

قولىمداعى قولجازباداعى «ابايدىڭ ولەڭى» دەپ اتالاتىن ءاندى ەتنوگراف ارىسلان نۇرىمجانۇلى بالعوجين 1956 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنان جيناعان اندەر مەن كۇيلەر جيناعىنىڭ ىشىندە نوتاسىمەن بەرگەن. «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ سوزىمەن ايتىلعان ءاندى توپولەۆ مىس اۋىلىنىڭ تۇرعىنى قازىباەۆ يمانقۇلدىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ العان. يمانقۇل بۇل ءاندى ءوزىنىڭ ايۋتىنشا 1921 جىلى سەمەي قالاسىندا ءبىر اۋەسقوي-مۋزىكانتتان ۇيرەنىپ العان.

بۇل قولجازبالار ورىسشا «شىعىس قازاقستان وبلىسى زايسان اۋدانىنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى»، «شىعىس قازاقستان وبلىسى مارقاكول اۋدانىنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى» دەپ اتالاتىن ەكى جيناقتان تۇرادى. زايسان اۋدانىنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى 1956 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىندا،  مارقاكول اۋدانىنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرى 1957 شىلدە-تامىز ايلارىندا جازىلىنىپ الىنعان. نوتاعا تولىعىمەن تۇسىرىلگەن. سونىمەن قاتار، كومپوزيتور زەكەن مەيىرمانوۆتىڭ قىتاي قازاقتارىنان جازىپ العان اندەرى مەن كۇيلەرىنە قاتىستى مول مۇرا دا ءوز كەزەگىندە جارىققا شىعۋدى كۇتىپ تۇر. بارلىعىن تۇگەل ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، نوتالارىن قايتا تەرىپ، قولجازبانى شىعارۋعا دايىنداپ وتىرمىن.

ەل اراسىنان وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارى ا.بالعوجين جيناعان ءان-كۇيلەرمەن قاتار تابىلعان باسقا دا ابايدىڭ اندەرى كەزدەسەدى. ەركىن شۇكىمان: «كونسەرۆاتوريانىڭ عزفز قورىنان ابايعا قاتىستى تاعى ءبىر ءان تابىلدى. ءان تالدىقورعان وبلىسى اقسۋ اۋدانى اقسۋ اۋىلىنان جازىلىپ الىنعان. اۋديوتاسپادا ورىنداۋشى «ابايدىڭ ءانى «توپايكوك، ورىنداعان نازاربەك امىرعاليەۆ» - دەپ جازادى.

1975 جىلى مۋزىكاتانۋشى الما تەمىربەكوۆانىڭ جيناعىنا وسى ءان ەنگەن ەكەن. جيناقتاعى وسى انگە قاتىستى بەرىلگەن تۇسىنىككە وراي ءاننىڭ ابىيدىكى ەمەس ەكەندىگىن جازادى. ارى قاراي وسى سوزىنە قاتىستى تالداۋ جاساپ، «توپاي كوكتى» جان-جاقتى زەرتتەپ، اڭگىمەنى عىلىمي باعىتتا تالدايدى. مەنى قىزىقتىرعانى جەتكىزۋشى ن.امىرعاليەۆتەن «توپايكوك» ءانىنىڭ جازىلىپ الىنعان ۋاقىتى. ول - 1958 جىل. وسىنىڭ الدىندا، 1953 جىلى م.اۋەزوۆ ءوز ورىنداۋىندا «سۇيسىنە المادىم، سۇيمەدىم» ءانىن نوتاعا تۇسىرتكەن. دەمەك، ەلۋىنشى جىلدارى حالىق تا، اقىننىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن جەتكىزۋشىلەر دە حاكىم ابايدىڭ بەيمالىم اندەرىن ايتىپ جۇرگەن. كەزىندە بىرەۋدەن ۇيرەنىپ الىپ، اۋىزشا جەتكەن اندەر دە بولعان. ەلۋىنشى جىلدارى نوتا جازباسى ابدەن قالىپتاسقانىمەن كاسىبي مامانداردىڭ قۇلاعىنا ىلىنبەگەن اباي اندەرى ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسەدى دەپ كىم ويلاعان. سونىڭ ءبىرى يمانقۇل ايتقان «ابايدىڭ ولەڭى».

«ابايدىڭ ولەڭى» دەپ اتالعان اندەر تاريحتان بەلگىلى. اقىننىڭ اندەرىن ەڭ العاش نوتاعا تۇسىرۋشىلەردىڭ ءبىرى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، كومپوزيتور، ەتنوگراف ا.ۆ.زاتاەۆيچ 1920-23 جىلدارى جۇسىپبەك ايتماۋىتوۆتان «ابايدىڭ ءانىن»، ءشارىپ مەدەتوۆتان «اباي» ءانىن نوتاعا تۇسىرگەن. مەندەگى قولجازباداعى ءاننىڭ اتاۋىندا بۇلاردان ايىرماشىلىعى «ءانى» ەمەس، «ولەڭى» دەپ اتالۋىندا بولعانىمەن، ءاننىڭ ءبىرىنشى شۋماعى ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ سوزىمەن ەش وزگەرىسسىز ايتىلادى.

ءاندى نوتاعا تۇسىرگەن ەتنوگراف ا.بالعوجين قولجازبالارىنىڭ سوڭىندا ورىسشا تۇسىنىكتەمە بەرگەن. تۇسىنىكتەمەدە: «پو سووبششەنيۋ كازىباەۆا يمانكۋلا، ەتۋ پەسنيۋ ون پەرەنيال وت ودنوگو ليۋبيتەليا-مۋزىكانتا ۆ گ. سەميپالاتينسكە /ۆ 1921 گودۋ/.

نا ۆوپروس: پرينادلەجيت لي مەلوديا پەسني سامومۋ ابايۋ يلي جە سوچينەنا كەم-ليبو درۋگيم – كازىباەۆ نە سموگ وتۆەتيت.

سكورەە ۆسەگو ەتو مەلوديا نارودنوي پەسني، ك كوتوروي پوزدنەە نەيزۆەستنىم پەۆتسوم بىل پريسپوسوبلەن تەكست ابايا.

ۆ ساموم تەكستە 1-وە چەتىرەحستيشيە نەسومنەننو پرينادلەجيت ابايۋ، II-ە جە ليبو ياۆلياەتسيا وترىۆكوم يز نەيزۆەستنوي پەسني ابايا، - ليبو پوەتيچەسكوي يمپروۆيزاتسيەي يسپولنيتەليا» - دەپ جازعان.

يمانقۇلدىڭ «ابايدىڭ ولەڭى» دەپ ايتقان ءانىنىڭ ءماتىنى تومەندەگىدەي:

جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا،
اسپاندا اي مەنەن كۇن شاعىلسا دا.
دۇنيەدە ءسىرا سەندەي ماعان جار جوق،
ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا.

ەرى جوق، تاڭباسى جوق بۋرىلتايدىڭ،
ساعىمى ۇيگە تۇسەر تۋعان ايدىڭ.
ءتورت بولىس توبىقتىدان جالعىز قالىپ،
زارلىقپەن سالعان ءانى ىبىرايدىڭ.

كۇمان جوق، ءبىرىنشى شۋماعى ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭى. بۇعان دەيىنگى دەرەكتەردە دانىشپاننىڭ ولەڭ سوزدەرىنىڭ وزگەرىپ تۇرۋى ءجيى ۇشىراسادى. ولەڭنىڭ جارىققا شىققان باسىلىمدارىندا دا ازداعان وزگەرىستەر بار ەكەنى بۇرىننان بەلگىلى. اقىننىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» –  ابايدىڭ 1889 جىلى جازىلعان ولەڭى. اقىننىڭ ولەڭىندە:

سورلى اسىق سارعايسا دا، ساعىنسا دا،
جار تايىپ، جاقسى سوزدەن جاڭىلسا دا،
شىدايدى ريزا بولىپ جار ىسىنە،
قورلىق پەن مازاعىنا تابىنسا دا – دەگەن ەكىنشى شۋماقتىڭ 4-ءشى جولى «قورلىق پەن مازاعىنا تابىنسا دا» بولسا، 1957, 1977 جىلعى باسىلىمداردا مۇرسەيىت قولجازبالارىنا سايكەس «قورلىق پەن مازاعىنا تابىلسا دا» بولىپ بەرىلگەن.

اباي ولەڭدەرىنىڭ كوبىسى انگە اينالعان ساتتە وزگەرىسكە ۇشىراسا كەرەك. ءاندى جەتكىزۋشى نەمەسە ابايدىڭ ولەڭىنە ءان شىعارۋشى ءوز جانىنان ولەڭ جولدارىن قوسىپ وتىرا بەرەتىن مىسالدار كوپ-اق. اقىننىڭ ءوز ولەڭى اۆتورلىق باسقا انىمەن ايتىلعانى دا جەتكىلىكتى. ولەڭدەرى، اندەرى ەلگە ەڭ العاش تارالعان كەزدەن باستاپ-اق وزگەرىستەرگە ۇشىراي باستاعان. ول جايىندا ە.شۇكىمان تياناقتى تالداپ جازعان «ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» كىتابىندعى «اباي سوزىمەن ايتىلعان حالىق اندەرى» بولىمىندە قازاق دالاسىندا اباي سوزىمەن ايتىلعان نەمەسە اباي ءانى، جىرى دەپ ايتىلعان حالىقتىق نۇسقالاردىڭ جالپى قولىنا تيگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن جيناقتار، مۇرعاتتار مەن قورلاردان الىنعاندارىنان 15-ءىن كەلتىرگەن. وسى بولىمدە ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنە قاتىستى دەرەك بارشىلىق.

ەركىن شۇكىمان: «اباي سوزىمەن ايتىلعان اندەردىڭ بىرنەشەۋىن م.تولەباەۆ حاتقا تۇسىرگەن. م.تولەباەۆتىڭ «ماقپال» جيناعىندا اباي سوزىمەن ايتىلعان ءۇش ءان جاريالانعان. سونىڭ العاشقىسى «قالقا» ءانى. جيناق تۇسىنىكتەرىندە: «قالقا» – ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ العاشقى شۋماعىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان ءتۇرى دەپ تۇسىنىك بەرىلگەن» دەگەن دەرەك كەلتىرىلگەن. نوتا جازباسىنىڭ استىندا:

مەنىڭ كۇنىم جارق ەتپەس نە قىلسا دا،
اي مەنەن كۇن اسپاندا شاعىلسا دا.
ماعان جار جوق، قالقاتاي، ءسىرا، سىزدەي،
بىزدەن ارتىق سىزگە جار تابىلسا دا» - دەپ، «اي» وداعاي ءسوزى كوپ قولدانىلعان ءماتىن بار.

ارى قاراي «م.تولەباەۆتان جەتكەن ەكىنشى ءان دە وسى سوزبەن ايتىلعان. جيناق سوڭىندا: «سايرا دا ءبىر سويلە – ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ العاشقى شۋماعانىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعان ءتۇرى دەگەن تۇسىنىك بەرلىگەن» دەپ جازادى. نوتا جازباسىنىڭ سوزدەرىندە:

جارق ەتپەس مەنىڭ كوڭىلىم نە قىلسا دا، ۋگاي،
اسپاندا اي مەنەن كۇن شاعىلسا دا.
سايرا دا ءبىر سويلەشى-اي قۇربىم-اي، ۋگاي-اي، - دەپ جازىلعان.

كىتاپتاعى ءۇشىنشى كورسەتىلگەن حالىق اندەرى جايىندا: «جارق ەتپەس» ولەڭى حالىق اندەرىنىڭ تاعى ءبىر ءسوزى بولىپ ورىندالعان. ...بوكەيحانوۆ جەتكىزگەن ءاننىڭ 1-شۋماعى سوزدەردىڭ ورنى اۋىسقان نەمەسە سوزدەرى وزگەرگەن حالىقتىق نۇسقاداعى ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم» ولەڭىنىڭ سوزىمەن ايتىلسا، 2-شۋماق – جاياۋ مۇسانىڭ «سۇرشا قىز» ءانىنىڭ ماتىنىمەن ايتىلعان» دەگەن تۇسىنىك بەرىلىپ،

جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا،
اسپاندا اي مەنەن كۇن شاعىلسا دا.
قالقاتاي، ماعان جار جوق، ءسىرا، سەندەي،
ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا.

قايىرماسى:
قاراتورعاي، ءجۇرسىڭ زورعا-اي
بەيشارا شىرىلدايسىڭ جەرگە قونباي، - دەگەن ءماتىن بەرلىگەن» دەپ جازىلعان. ە.شۇكىمان وسى دەرەككە بايلانىستى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىندە رەسپوندەنتتەردىڭ اراسىنان ع.بوكەيحانوۆتى دا، «قاراتورعاي» ءانىن دە كەزدەستىرمەگەن. «ۆ.دەرنوۆا كەلتىرگەن قايىرما ماتىنەن قاراعاندا، اقان سەرىنىڭ دە «قاراتورعاي» ءانى «جارق ەتپەستىڭ» سوزىمەن ايتىلعان سەكىلدى» دەگەن وي ايتادى. بايقاعانىمىز – حالىق اندەرى جانە حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىمەن ايتىلعان اقىننىڭ ولەڭدەرى ەل ىشىندە كوپ وزگەرىسكە ۇشىراپ ورىندالعاندىعى.

ال، يمانقۇل ايتقان «ابايدىڭ ولەڭى» ءانىنىڭ العاشقى شۋماعى ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ ءوزى ەكەنىن اتاپ وتتىك. ەكىنشى شۋماقتاعى ءبىرىنشى جولىن ءبىرجاننىڭ ماحاببات ليريكاسىنان «تاڭباسى جوق، ەنى جوق بۋرىلتايدىڭ» دەگەن ءسوزىن «ەرى جوق، تاڭباسى جوق بۋرىلتايدىڭ» دەپ، وزگەرتىپ ايتقانى.

«بۋرىلتاي» ءانى ەل ىشىنە كوپ تاراعانى اسقاق ءان. ءبىرجان اندەرىنىڭ جيناعىندا بۇل ءاننىڭ دە ءۇش ءتۇرى بار ەكەنىن ەسكەرسەك:

تاڭباسى جوق، ەنى جوق بۋرىلتايدىڭ،
ساعاسى وتكەل بەرمەيدى تەرەڭ سايدىڭ.
قۇبا جونعا  جۇگىرتىپ، شىعا كەلسەم،
جۇرتى جاتىر، ءوزى جوق قالقاتايدىڭ، - نەمەسە:

تاڭباسى جوق، ەنى بار بۋرىلتايدىڭ،
ساعاسى وتكەل بەرمەيدى-اۋ تەرەڭ سايدىڭ.
جۇگىرىپ، قۇبا دوڭگە-اي شىعا كەلسەم،
جۇرتى جاتىر، ءوزى-اي جوق قالقاتايدىڭ-اۋ، - دەيتىن ەكىنشى جانە سوڭعى ءۇشىنشى:

قامشى باستىم اسىعا بۋرىلتايعا،
وتكەل بەرمەي توقتاتقان تەرەڭ ساي ما؟
جۇرت جاڭعىرتىپ ورنىنان ءبىر كۇن تۇندە،
قالقاتايدىڭ اۋىلى كەتتى قايدا؟، - دەپ ايتىلاتىن ءاننىڭ ماتىندەرى دە كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.  حالىققا كەڭىنەن تاراعان اباي مەن ءبىرجاننىڭ اندەرى تەك ءوز تۋعان مەكەندەرىندە عانا ەمەس، قازاق دالاسىنا تەگىس جايىلعان. جالپى مۇنداي «بۋرىلتايدىڭ» وزگەرىسكە تۇسكەن تۇرلەرى دە ەل ىشىندە، اتاپ ايتساق، الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە دە ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسەدى. سونداي مىسالداردىڭ قاتارىنا قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى قۇرمانبەك ءالىمجاننىڭ «قورداي شامشىراعىندا» جاريالاعان:

تاڭباسى جوق، ەنى جوق بۋرىل تايدىڭ،
ساعاسى وتكەل بەرمەيدى تەرەڭ سايدىڭ.
قۇبا جونعا  شوقىتىپ شىعا كەلسەم،
ءىزى جاتىر، ءوزى جوق قالاقاتايدىڭ - دەگەن جولدارى جاتادى.

ماسەلە ماقالانىڭ «اباي قوردايدا بولعان با؟» دەپ اتالعانىنداي، اقىننىڭ قوردايعا بولعانىندا ەمەس، يمانقۇل ايتقان «ابايدىڭ ولەڭى»دەپ اتالعان «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىنىڭ ەكىنشى شۋماعىنداعى 1-ءشى جولىن ءبىرجاننان العانى نەمەسە باسقا دا انشىلەر سەكىلدى يمانقۇلدىڭ ءوز جانىنان وڭدەپ قوسىپ ايتقانى.

كەلەسى 2-ءشى جولى «ساعىمى ۇيگە تۇسەر تۋعان ايدىڭ» دەپ، بۇل دا ءاندى جەتكىزۋشىنىڭ ءوز جانىنان قوسقانى. ارى قارايعى 3-ءشى جانە 4-ءشى «ءتورت بولىس توبىقتىدان جالعىز قالىپ، زارلىقپەن سالعان ءانى ىبىرايدىڭ» دەگەن جولدارى اباي اتامىزدىڭ ءتورت بولىسقا سىيماي، ىشىندەگى دەرتتى اينالاسىندا تۇسىنەتىندەي ەشكىم بولماي، كادىرى كەتىپ، جانى اۋىرعاندا سالعان ءانى دەگەنگە كەلتىرىپ، اقىننىڭ ءوز ەسىمىن ىبىراي دەپ، ابايدىڭ ەسىمىن ەسكىشە اتاپ ايتقان. قورىتىندىسىندا، يمانقۇل ايتقان ەكىنشى شۋماق ا.بالعوجيننىڭ تۇسىنىكتەمەدە جازعان «II-ە جە ليبو ياۆلياەتسيا وترىۆكوم يز نەيزۆەستنوي پەسني ابايا» ەمەس، تولىعىمەن يمانقۇلدىڭ قوسىپ ايتقان يمپروۆيزاتسياسى بولادى.

ولەڭنەن انگە كوشەيىك. «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىننىڭ اۋەنى ابايدىكى مە، جوق پا، بۇل ءان شىنىمەن دە ابايدىڭ ءانى مە؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەيىك.

يمانقۇل ءاندى 1921 جىلى ۇيرەنگەن. بۇل ۋاقىت اباي اندەرىنىڭ العاش رەت نوتاعا تۇسە باستاعان تاريحي كەزەڭى بولاتىن. بۇل ءجاي سايكەستىك ەمەس. قازاق حالىق مۋزىكاسىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناۋشى، ءوزى پيانينودا ورىنداۋشى، ەتنوگراف، كاسىبي مامان رەتىندە تانىلعان ا.ە.بيمبوەس ابايدىڭ ەكى ءانىن (مۇستافا نۇرباەۆتان «سەگىز اياق»، ءنازيپا قۇلجانوۆادان «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتىن») 1919 جىلى نوتاعا تۇسىرگەن.  1920-23 جىلدارى ا.ۆ.زاتاەۆيچ وسمان قاشاعانوۆتان «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتىن»، جۇسىپبەك ايتماۋىتوۆتان «ابايدىڭ ءانىن»، ەسكەندىر دايراباەۆتان «قور بولدى جانىم»، مۇسىلمانقۇل ابسالىقوۆتان «وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ»، سەرعازى تامتاەۆتان «كوزىمنىڭ قاراسى»، كارىم قاشقىنباەۆتان «سەگىز اياق»، ءشارىپ مەدەتوۆتان «اباي»، ءسابيت مۇقانوۆتان «تاتيانانىڭ ونەگينگە جازعان حاتىن» نوتاعا تۇسىرگەن. ا.بالعوجين نوتاعا تۇسىرگەن «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىنىڭ ەكىنشى شۋماقتاعى سوزىنە كوڭىل اۋدارماي ءاننىڭ تاعدىرىنا بويلاساق، بۇل ءان اباي اندەرىنىڭ العاشقى ەل ىشىنە تارالعان شاقتاعى، قايماعى بۇزىلماي تۇرعان كەزدەگى ءانى بولىپ شىعادى. بۇل ارينە ءاننىڭ شىعۋ تاريحىنا، تاعدىرىنا قاتىستى ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى عانا بولسا كەرەك.

وسى زايساننان جينالعان ءان-كۇيلەردىڭ ىشىندە نوتاسىمەن بەرىلگەن «جەلدىرمە» كۇيىنىڭ ەكى نۇسقاسىن دا «ابايدىڭ ولەڭىن» ايتۋشى قازىباەۆ يمانقۇل ورىنداعان. بۇل كۇيدىڭ ابايعا قاتىسى بار ما، جوق پا، ول تۋرالى تۇسىنىكتەمەدەن وقىپ قارايىق. «وبا ەتي پەسى پەرەنيال ۋ توگو جە ليۋبيتەليا-مۋزىكانتا ۆ گ.سەميپالاتينسكە /1921 گود/. ك سوجالەنيۋ، يميا ەتوگو چەلوۆەكا يمانكۋل كازىباەۆ زا داۆنوستيۋ لەت زابىل، نو يز تەح وترىۆوچنىح سۆەدەني، كوتورىە سوحرانيليس ۋ نەگو ۆ پامياتي – ۋدالوس ۋتانوۆيت، چتو اۆتور ەتيح پەس ۋروجەنەتس كوكپەكتينسكوگو رايونا. وبا ەتي پەسى موگۋت يسپولنياتسيا كاك ۆ وتدەلنوستي، تاك ي ۆمەستە، وبرازۋيا كاك بى 2-ح چاستنۋيۋ فورمۋ.

II-ي ۆاريانت ۆ وتليچيە وت 1-گو يسپولنياەتسيا ۆ سوپروۆوجدەني گولوسا، پريچەم ك ۆاچەستۆە پوەتيچەسكوگو تەكستا يسپولزۋەتسيا ستيحوتۆورەنيە ابايا «نە الماس قىران بۇركىت» - دەپ جازىلعان. ابايعا تىكەلەي قاتىسى بار ەكەن.

قىران بۇركىت نە المايدى، سالسا باپتاپ،
جۇرت ءجۇر عوي كۇيكەنتاي مەن قارعا ساقتاپ.
قىران شىقسا قياعا، جىبەرەدى
ولار دا ەكى قۇسىن، ەكى جاقتاپ... – دەگەن ابايدىڭ ون ءتورت جولدان تۇراتىن ولەڭىن «جەلدىرمە» كۇيىنىڭ نوتاسىنا سالىپ ايتساڭىز، شىنىدا دا كۇيدى وسى ولەڭنىڭ سوزىمەن ايتىپ شىعۋعا بولادى. بىراق، اڭگىمە باسقادا.

تۇسىنىكتەمەدە ارى قاراي: «ۆ پرينتسيپە، وبا ۆاريانتا «جەلديرمە پو ينتوناتسيوننومۋ سترويۋ مەلوديكي سكورەە پريبليجاەتسيا ك پەسنە نەجەلي ك كيۋيۋ ي سكورەە ياۆليايۋتسيا پەرەلوجەنيەم دليا دومبرى ودنويمەننىح پەسەننىح ناپەۆوۆ. كوزىباەۆ يمانكۋل زاياۆلياەت، چتو ي 1-ي ۆاريانت يسپولنيالسيا گولوسوم، نو پوەتيچەسكي تەكست يم پولنوستيۋ زابىت»  - دەپ، «جەلدىرمەنىڭ» ەكى نۇسقاسى دا كۇيدەن گورى انگە جاقىن، كۇيمەن اتتاس اندەردىڭ اۋەنىنىنىڭ دومبىراعا لايىقتالعان ءتۇرى دەپ ەسەپتەيدى. ولاي دا بولۋى مۇمكىن. سوڭعى سويلەمدە يمانقۇلدىڭ ءبىرىنشى «جەلدىرمەنىڭ» دە داۋىسپەن قوسىلىپ ايتاتىن ءماتىنى بولعانىن، ونىڭ مۇلدەم ۇمىتىلىپ قالعانىن ناقتى جازادى.

ءبىز كوڭىل اۋداراتىن تۇس «ابايدىڭ ولەڭىن» دە، «جەلدىرمەنىڭ» ەكى نۇسقاسىن دا يمانقۇلدىڭ  سەمەيدەگى اۋەسقوي-مۋزىكانتتان ۇيرەنگەنى. يمانقۇل ءاندى ورىنداپ بەرگەن كەزدە ونى كىمنەن ۇيرەنگەنىن ايتا الماعان. كۇيلەردى ورىنداپ بەرگەن سوڭ عانا ەكى «جەلدىرمە» كۇيىنىڭ اۆتورى كوكپەكتى اۋدانىنىڭ تۇرعىنى دەپ ەسكە العان. كۇيلەردىڭ اۆتورى، يمانقۇلعا «ابايدىڭ ولەڭىن» ۇيرەتكەن ادام بەلگىلى دەپ ايتايىق. بىراق ەسىمى جۇمباق كۇيدە قالىپ تۇر.

ال، ابايدىڭ كۇيى دەپ اتالعان  «جەلدىرمە» كۇيىنىڭ بۇرىننان بار ەكەنىن ۇمىتپاساق، جاڭا تابىلعان «جەلدىرمە» كۇيىنىڭ ەكى نۇسقاسىنىڭ دا ابايعا قاتىسى بار ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ءبىرىنشى سەبەبى اتاۋىندا – «جەلدىرمە» دەپ تۇر.

بۇرىنعى «جەلدىرمە» كۇيىن 1977 جىلى وسى شىعىس قازاقستان وبلىسى قاتونقاراعاي جەرىنەن مۋزىكاتانۋشى ق.ءجۇزباسوۆ جازىپ الىپ، نوتاعا تۇسىرگەن. ق.ءجۇزباسوۆ جازىپ العان كۇيدى ورىنداعان ح.دەمشىنوۆ. كۇي سابىرلى، انگە ۇقساس اۋەنى بار. ال، يمانقۇلدىڭ ورىنداۋىنداعى «جەلدىرمەنىڭ» ەكەۋى دە جىلدام ەكپىندە ورىندالادى. بۇل جاعىنان ابايدىڭ كۇيلەرىنىڭ ورتاق تۇستارى نەمەسە ءوزىندىڭ قولتاڭباسى ەشكىمگە بەيمالىم بولعاندىقتان يمانقۇل ورىنداعان كۇيلەردى ابايدىڭ كۇيى دەۋگە كەلە قويماس. جالپى بۇعان دەيىن جارىققا شىققان اباي كۇيلەرىنىڭ باسىم بولىگى ورتاشا ەكپىندە ورىندالادى. دەگەنمەن، ابايدىڭ «تورى جورعا» كۇيىنىڭ شاپشاڭ ءجۇرۋى جانە سارىنىنىڭ سان الۋاندىعى مەن مىنەزىنىڭ ءار ساتتە قۇلپىرا وزگەرىپ تۇراتىن تۇستارى يمانقۇلدىڭ ورىنداعان «جەلدىرمە» كۇيىمەن مىنەزدەرى مەن قۇرىلىمى جاعىنان ۇقساستىقتارىن اڭعارۋعا بولادى. تاعى ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق دەرەك رەتىندە يمانقۇل كۇيلەردى كوكپەكتى اۋدانىنىڭ كۇيشىسىنەن 1921 جىلى ۇيرەنگەنى. ولاي بولسا، «جەلدىرمە» كۇيى ابايدىڭ نەمەرەسى يسرايىل جەتكىزگەن اقىننىڭ العاش جەتكەن «ماي ءتۇنى» كۇيىنەن كوپ ىلگەرىدە ەل اراسىندا تارالىپ كەتكەن كۇي بولىپ تۇر عوي. بۇل دا بولسا ويلاناتىنداي دارەجەدەگى دەرەك.

ە.شۇكىمان كىتابىندا «م.اۋەزوۆ: «جەكە اندەرىنىڭ شىعارىلعان جىلدارى ءدالدى ءمالىم بولماس دا، ايتەۋىر جيىنى 1886 جىل مەن 1897 جىلدار اراسىندا شىقتى دەسەدى. تەگى ولەڭى قويۋ شىققان جىلداردا اندەرى دە جارىسا شىعىپ وتىراتىن سياقتى» - دەپ، عۇلاما جازۋشىنىڭ دانىشپان ابايدىڭ اندەرىنىڭ شىعۋىنا بايلانىستى ماعلۇمات كەلتىرگەن. وسى دەرەكتەرگە ساي اباي «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن دە باسقا اندەرىمەن قاتار ءبىر مەزگىلدە شىعارۋى مۇمكىن.

جاڭا ءاننىڭ ىشكى مازمۇنىنا قاتىستى ءسوز قوزعاساق، ابايدىڭ ەڭ تانىمال اندەرى سەكىلدى ەرەكشە قۇرىلىمى مەن اۋەن-سازىنىڭ قۇلاققا جاعىمدىلىعىن، حالىق اندەرىنەن الشاقتىعىن وڭاي بايقاۋعا بولادى.

ول بىرىنشىدەن، ە.شۇكىماننىڭ «جەلسىز تۇندە جارىق اي» ءانىن تالداپ جازعانىنداي، يمانقۇلدىڭ ايتقان «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانى دە اۋەنى قۇلاققا تەز ءسىڭىپ، تەز ەستە قالاتىن، ىرعاعى جاڭاشا، ەل ىشىندە كەڭىنەن تارالماعانىمەن ءاننىڭ سوڭىنا قاراي حالىق ەرىكسىز قوسىلىپ شىرقاي جونەلەتىن ءان.

ەكىنشىدەن، ە.شۇكىمان كەلتىرگەن عالىم ۆ.دەرنوۆانىڭ «ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» زەرتتەۋىندەگى: «جاڭا ليريكالىق جانرعا بۇتىندەي (تولىق – ءا.ق.) جاتاتىن ابايدىڭ ءۇش قانا ءانى بار: «كوزىمىنىڭ قاراسى»، «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «قاراڭعى تۇندە». ...ورىنداعاندا شۋماقتىڭ ەكىنشى ءبولىمى قايتالانادى، بۇل اندەردىڭ ءبارى مينوردا» - دەگەن تۇجىرىمىنا مۇڭلى-مينوردا ەمەس، ماجوردا ورىندالاتىن «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن قوسۋعا بولادى. سەبەبى، ءاننىڭ 3-ءشى جانە 4-ءشى جولدارى نوتادا ەكىنشى رەت قايتالانىپ جازىلعان. ال، مۇنداي سايكەستىكتەر ءبىر اۆتوردىڭ عانا اندەرىندە بولاتىنىن باسا ايتۋ كەرەك. جوعارىدا ايتىلعان ءجايتتار بۇل ءاندى ابايعا شىن مانىندە ءبىر تابان جاقىنداتىپ تۇرعانى انىق. ءاننىڭ اۋەنى ابايدىڭ تابيعاتىنا جاقىن.

«ابايدىڭ ولەڭى» كىرگەن قولجازبالاردىڭ تاعدىرى تىم اۋىر دەسە دە بولادى. ارىسلان نۇرىمجانۇلىنىڭ ەكى جيناعى (نوتا جازىلعان داپتەرلەر – ءا.ق.) كەيىنەن كومپوزيتور زەكەن مەيىرمانوۆتىڭ قولىنا تيسە كەرەك. نەمەسە كەرىسىنشە، كومپوزيتور ءوز ەڭبەكتەرىن ەتنوگرافقا بەرگەن بولۋى مۇمكىن.  جارىققا شىعارارعا دەيىن وسىنداي باعىتتا جۇرگەنمىن. ەكى عالىمعا  قاتىستى كەيىننەن ارحيۆتەن تابىلعان قۇجاتتار باسقاشا وي تۋعىزدى. ناقتىراق ايتسام، ەكەۋىنىڭ دە كونسەرۆاتوريادا وقىپ ءبىلىم العانى، ۇزاق جىلدار بويى قازاق مادەنيەتىنە ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەنى جايلى دەرەكتەر قولىما تيگەن، ءتۇسى كەتىپ توزا باستاعان قاعازداردا سايراپ تۇر. ا.بالعوجين قۇرمانعازى كونسەرۆاتورياسىنان ءبىلىم الىپ، وسى وقۋ ورنىندا دومبىرا كلاسىنان ساباق بەرگەن. ز.مەيىرمانوۆ كونسەرۆاتورياعا دەيىن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى تەاترلاردا ونەر كورسەتكەن. ءتىپتى،  سوندا تۇسىرىلگەن ايگىلى «حاسەن-ءجاميلا» كوركەم فيلمىندە سەرىكتىڭ ءرولىن سومداعان دارىندى اكتەر بولعان. كونسەرۆاتوريادان كەيىن قىزىلوردا قالاسىنداعى وبلىستىق دراما تەاترىندا ونەر جولىن جالعاستىرعان.

سوندىقتان دا، بۇل قۇندى ەڭبەكتەردى زەرتتەۋشى عالىم ءماريام احمەتوۆاعا ەكەۋىنىڭ قايسىسى جەتكىزگەنىن ءدوپ باسىپ ايتۋ ەرتەرەك. ا.بالعوجيننىڭ ەڭبەگىندە نوتاسى جاريالانعان «ابايدىڭ ولەڭى» («جارق ەتپەس قارا ءڭوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانى – ءا.ق.) بار ەكى جيناعى جانە كومپوزيتور ز.مەيىرمانوۆ ءوزىنىڭ فورتەپيانو سۇيەمەلدەۋىمەن 1963 جىلى جازعان «قىتاي جاس اۋەسكەرلەر مەن مەيرمانوۆتىڭ تۆورچەستۆولىق جيناعى» جانە «قىتاي قازاقتارىنىڭ حالىق اندەرى»، «قىتاي قازاقتارىنىڭ حالىق كۇيلەرى» اتتى 7 جيناقتان تۇراتىن عىلىمي ەڭبەكتەرى كورنەكتى كومپوزيتور مۇقان تولەباەۆتىڭ جارى بولعان، قازاق قىزدارىنان ءبىرىنشى بولىپ ونەرتانۋشى، زەرتتەۋشى عالىم اتانعان ءماريام احمەتوۆاعا امانات ەتىپ تاپسىرىلعان ەكەن. بۇل كەزدە ءماريام مۇقاتايقىزىنىڭ  قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى مۋزىكا سالاسىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ بولىمىندە قىزمەت اتقارعان بولسا كەرەك. ءسويتىپ، قولجازبالار 1960 جىلدارى اتاقتى عالىمنىڭ قولىنا تيگەن. قازاقتىڭ ءداستۇرلى اندەرىن جەتىك بىلەتىن عالىم اپامىز 2011 جىلى بارلىعىن قازاق ءجۋرناليسى، اتاقتى جازۋشى بالعابەك قىدىربەكۇلىنىڭ قىزىنا، قازاق قىزدارىنىڭ العاشقى كاسىبي كومپوزيتورلارىنىڭ ءبىرى، قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، كومپوزيتور بالنۇر قىدىربەككە امانتتايدى. تەك مۋزىكا سالاسى عانا ەمەس، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاۋھارلارىمەن تانىس بولعان بالنۇر بالعابەكقىزىنا ءماريام اپامىزدىڭ وسىنشاما جادىگەرلەردى قولىنا ۇستاتاردا: «بالنۇر، اينالايىن! وسى ءان-كۇيلەردى جوعالتپاي، جارىققا شىعارسا وسى قىزىم شىعارادى دەپ وزىڭە تابىستاپ وتىرمىن» دەگەنىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. قازاق مادەنيەتىنە دەگەن شەكسىز ماحابباتتىڭ، ۇلتتىق ونەردى قادىرلەۋدىڭ ايقىن كورىنىسى.

يمانقۇلدىڭ 1921 جىلى ۇيرەنگەن «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن ارادا ءجۇز جىل وتكەننەن كەيىن، 2021 جىلى ۇستازىم بالنۇر قىدىربەك ماعان تاپسىردى. «سەن مەنىڭ جالعىز كومپوزيتور شاكىرتىمسىڭ، ونىڭ ۇستىنە قالام الىپ كىتاپ جازۋعا دا بەيىمىڭ بار. الدىڭعى بۋىن اعالارامىز بەن اپالارىمىزدىڭ اماناتىن ساعان بەردىم» دەپ، مۋزىكا ساباعىن ۇيرەتىپ وتىرعان كەزىندە قولىما ۇستاتىپ ەدى. ال، وسى مۋزىكالىق مۇرالارىمىزدى جەتكىزگەن كومپوزيتور زەكەن مەيىرمانوۆ پەن ەتنوگراف ارىسلان بالعوجين تۋرالى كوپشىلىك مۇلدەم بىلمەيدى دەۋگە بولادى. كونسەرۆاتوريانى ءتامامداپ، عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاق مۋزىكا ونەرىنە ادال قىزمەت جاساعان ونەرپازدار سوڭىنان وشپەس مۇرا قالدىرعان. ەكى دارىن يەسىنىڭ ماڭداي تەرىمەن جيناعان حالىق اندەرى مەن كۇيلەرى باز قالپىندا ساقتالعان.

ءبىر عاسىردان اسا تاريحى بار، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە جوعالماي، جاقسى-يگىلەردىڭ قولىنان ءوتىپ مەنىڭ قولىما تيگەن اسىل مۇرالاردى جارىققا شىعارۋدىڭ مەزگىلى ەندى كەلگەن ەكەن سەكىلدى.

مەنىڭ بايقاعانىم، «ابايدىڭ ولەڭى» ءانىنىڭ تۇتاستىعى، مۋزىكا ءتىلىنىڭ اۋەندەتە سالعان ادەمى يىمدەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى كومپوزيتور ابايدىڭ اندەرىنىڭ تابيعاتىنا وتە جاقىن ەكەن. بۇل ءان ناقتى ابايدىكى دەپ ايتۋعا بەرىك بايلام جاساماساق تا، ءاننىڭ اۋەن-سارىنىنىڭ ءوزى ابايدىكى دەپ ايتىپ تۇرعانداي ەستىلدى. كەڭىنەن قۇلاش تارتىپ، كوڭىلدى بىردەن باۋراپ الاتىن اقىننىڭ ءوز اندەرىنە ءتان. كومپوزيتوردىڭ كەيىننەن تابىلعان «قور بولدى جانىم» ءانىن ابايدىڭ ءانى دەپ دالەلدەگەن ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ۆ.پ.دەرنوۆانىڭ تۇجىرىمدارىمەن سايكەس كەلىپ تۇرعان «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن ابايدىڭ ءان مۇراسىنا قوسسا ارتىق بولماس.

ەندى، ابايدىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭلىم نە قىلسا دا» دەگەن ءوز ءانى بولدى ما ەكەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى سوناۋ 1915 جىلدا كورىنىپ تۇر. ول دەرەكتى دە ابايدىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن زەرتتەۋشى ە.شۇكىمان كەلتىرەدى: «اقىننىڭ بۇل ولەڭىنىڭ (جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا – ءا.ق.) جەكە ءان بولىپ ايتىلعانى جونىندەگى دەرەكتى 1915 جىلعى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 5 سانىندا م.مالدىباەۆتىڭ «قازاقشا باستاپقى ويىن» ماقالاسىنان كەزدەستىردىك. وندا: «2-بولىمدە ءنازيپا قۇلجانوۆا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ جازدى سۋرەتتەگەن ءسوزىن سويلەدى. ءانشى الماعامبەت «ىرعاقتى»، «تاتيانا»، «جارق ەتپەس» دەيتىن اندەردى دومبىراعا قوسىپ ايتتى. ەكى دومبىرا ءبىر ماندولينانى قوسىپ، ۇلت كۇيىن تارتتى»دەپ جازىلعان. ياعني، «جارق ەتپەس» ولەڭىنىڭ ءوز ءانى بولعانعا ۇقسايدى، بىراق بۇگىنگە جەتپەگەن» - دەپ جازادى.

عۇلامانىڭ «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلاس دا» ءانىنىڭ بولعانىن، بۇگىنگە جەتكەنى جايىندا ناقتى دەرەكتەر كەلتىرەيىن.

ءبىرىنشى دەرەك. جوعارىدا كەلتىرگەن م.مالدىباەۆتىڭ «قازاقشا باستاپقى ويىن» ماقالاسىندا «جارق ەتپەستى» الماعامبەت ورىنداپ، ءاننىڭ بولعانى جايىنداعى العاشقى دەرەك كورسەتىلگەن. ءجاي عانا ورىنداۋ ەمەس، دومبىرامەن قوسىپ ايتقان. سوعان قاراعاندا، الماعامبەت دومبىرادا دا شەبەر ورىنداۋشى بولۋى مۇمكىن عوي. ولاي بولسا، دومبىرا كۇيلەرىن دە بىلگەن بولۋى كەرەك.

ءانشى، عالىم ە.شۇكىمان ءوز كىتابىندا مىنداي دەرەك كەلتىرەدى: «ابايدىڭ  «تاتيانانىڭ حاتى» ءانىن ەڭ العاش 1920 جىلدارى ا.بيمبوەس ءنازيپا قۇلجانوۆادان جازىپ العان دەگەن ءسوز بار. ونى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، ءاندى جازىپ العان ۋاقىتتان ءتورت-بەس جىل بۇرىن، ياعني 1914 جىلى 26 قاڭتار كۇنى ن.قۇلجانوۆا سەمەي قالاسىندا ابايدىڭ ومىردەن وتكەنىنە 10 جىل تولۋىنا بايلانىسىتى ادەبي-مۋزىكالىق كەش ۇيىمداستىرىپ، اقىن مۇراسى جونىندە بايانداما جاسايدى. سول كەشتە اباي اندەرىن ورىنداۋشى، ناسيحاتتاۋشى الماعامبەت قاپسالاموۆ ابايدىڭ «تاتيانانىڭ حاتى»، «ايتتىم سالەم قالام قاس»، «ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما» اندەرىن ورىنداعان. جۇسىپبەك ايتماۋىتوۆ ءبىرجان ءرولىن، تۇرار قوزباعاروۆا سارانىڭ ءرولىن سومداپ، ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىن ساحنالايدى.

نەگە ەكەنى بەلگىسىز، 1914 جىلى سەمەيدە وتكەن اباي كەشى ا.بيمبوەستىڭ «تاتيانانىڭ حاتىن» جازىپ العان 1920-جىلدارمەن بايلانىستىرىلىپ، ءاندى ا.بيمبوەسقا ورىنداپ بەرگەن ن.قۇلجانوۆا بولىپ ءجۇر. سەبەبى، ۆ.دەرنوۆا، ع.بيسەنوۆا، ب.ەرزاكوۆيچ ەڭبەكتەرىندە، امت، اسق (ب.ەرزاكوۆيچتىڭ 1954, 1986 جىلدارى شىققان جيناقتارى - ءا.ق.) جيناقتارىنىڭ تۇسىنىكتەرىندە جانە ن.قۇلجانوۆاعا قاتىستى ەڭبەكتەردە وسىلاي جازىلعان، بىراق ەشقايسىسىندا ناقتى دەرەككوزى كورسەتىلمەگەن. ن.قۇلجانوۆانىڭ ب.زاتاەۆيچكە ەكى ءان جازدىرعانى راس. ول تۋرالى «1000 ءان» جيناعىندا جازىلعان».

قازاق مۋزىكا تاريحىندا ابايدىڭ اندەرىنىڭ العاشقى رەت نوتاعا ءتۇسىرۋ ناۋقانىنىڭ وسى ءنازيپا قۇلجانوۆامەن بايلانىستى. سەمەيدە وتكەن اباي قۇناباەۆتىڭ قايتىس بولۋىنا 10 جىل تولۋىنا ارنالعان ادەبي-مۋزىكالىق كەشتى ۇيىمداستىرۋعا بەلسەندى قاتىسقان.  كەشتە ابايدىڭ ءومىرى مەن ولەڭدەرى تۋرالى باياندامانى ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە جاساعان.

ءنازيپا تەك اباي اندەرىن جەتكىزۋشى عانا ەمەس، ونى الماعامبەت سەكىلدى 1914 جىلداردان باستاپ ەڭ العاشقى دارىپتەۋشى بولعان. بويىنا بىتكەن انشىلىگىمەن قاتار قولىنا قالام الىپ «ادەبيەتىمىزگە كوز سالساق» دەگەن ماقالا جازىپ، ابايدى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ كوش باسشىسى دەپ تانىعان پەداگوگ-عالىم. ادەبيەت زەرتتەۋشى، قازاق ايەلدەرىنەن شىققان تۇڭعىش جۋرناليست-پۋبليتسيست، جازۋشى-اۋدارماشى بولعان ءنازيپا ساعىزبايقىزى حاكىم ابايدىڭ «جەلسىز تۇندە جارىق اي»، «جازعىتۇرى» دەگەن ولەڭدەرىن العاش ورىس تىلىنە اۋدارعان. ا.بيمبوەس پەن ا.ۆ.زاتاەۆيچكە ابايدىڭ بىرنەشە اندەرىن جانە قازاق حالىق اندەرىن ءوزى ورىنداپ بەرىپ، نوتاعا تۇسىرتكەن.

ارى قاراي ە.شۇكىمان: «كەيبىر اۋىزشا دەرەكتەردەن ەستىگەنىمىز، 1919 جىلى ن.قۇلجانوۆا كۇيەۋى كولچاك اسكەرىنىڭ قولىنان قازا تاپقاننان كەيىن، كوپ ۇزاماي ساكەن سەيفۋليننىڭ شاقىرۋىمەن اقمولاعا اۋىسىپ، سوندا فولكلور جيناۋمەن اينالىسقان ەكەن. ا.بيمبوەسپەن «سەگىز اياق» جانە «تاتيانانىڭ حاتىن» جەتكىزگەن م.نۇرباەۆانىڭ ۇيىندە كەزدەسىپ، ا.بيمبوەس ءاندى (تاتيانانىڭ حاتى – ءا.ق.) ءنازيپادان سول جولى جازىپ العان دەيدى. بىراق ا.بيمبوەسكە ءان جازدىرعانى تۋرالى نەگىزگى دەرەككوزدى (دەرەككوزى – ءا.ق.) تابىلمادى» - دەپ جازعان. اۋىزشا دەرەك شىنىمەن دە راس بولسا، بۇل  جەردە ن.قۇلجانوۆانىڭ جاڭا قىرلارىن اتاپ ءوتۋ ماڭىزدى دەپ ويلايمىن. ءنازيپا ساعىزبايقىزىنىڭ ابايدىڭ اندەرىنە اسا ءمان بەرىپ، سەمەي قالاسىنداعى كورەرمەندەرگە ءاننىڭ شىعۋ تاريحى مەن ورىندالۋىنا قاتىستى ماڭىزدى مالىمەتتەر، قاجەتتى اقپارات جەتكىزىپ وتىرعان جانە اقمولا وڭىرىندە فولكلور جيناۋمەن اينالىسقان عالىم، ءارى عۇلامانىڭ العاشقى كونتسەرتتەرىن ۇيىمداستىرۋشىسى ەكەنىن كورەمىز.

ەكىنشى دەرەك. «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلاس دا» ءانىنىڭ 1995 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن  «اباي. ەنتسيكلوپەدياسىندا»: الماعانبەت قاپسالەمۇلىنىڭ «ءومىرىن ۇزاق جىلدارى بويى اباي اۋىلىندا وتكىزىپ ۇلى اقىننىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاس»، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «جارق ەتپەس قارا كوڭلىم نە قىلسا دا»، «الىستان سەرمەپ» ت.ب اندەرىن ايتىپ، حالىق اراسىنا تارتقان. 1914, 1924 ج. ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا 10, 20 جىل تولۋىنا ارنالعان سەمەيدە وتكەن ادەبي-مۋزىكالىق كەشتەردە اباي اندەرىن ناقىشىنا كەلتىرە ورىنداپ، ول تۋرالى ەستەلىك ايتقان» - دەپ، ەكىنشى رەت ءاننىڭ ءجۇز ون جىل بۇرىن الماعانبەتتىڭ ورىنداۋىندا بار بولعانى تۋرالى جازىلعان.

ارى قاراي ەنتسيكلوپەديادا: «الماعانبەتتىڭ ورىنداۋىنداعى كۇيلەردى («الشاعىر»، «بوزتورعاي»، «تەپەڭ كوك») ا.ۆ.زاتاەۆيا نوتاعا تۇسىرگەن، ونىڭ ءۇش شەكتى دومبىراسى ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەيىندە ساقتالعان» - دەپ، الماعانبەتتىڭ جوعارىدا ايتقانىمىزداي شىنىمەن دە شەبەر كۇيشى ەكەنى تۋرالى ايتىلعان. ولاي بولسا، 1921 جىلى سەمەي قالاسىندا يمانقۇلعا «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانى مەن «جەلدىرمە» كۇيىنىڭ ەكى نۇسقاسىن دا ۇيرەتكەن كوكپەكتى اۋدانىنىڭ تۇرعىنى وسى  الماعامبەت ءانشى بولۋى مۇمكىن. نەمەسە ءاندى نوتاعا تۇسىرگەن ا.ن.بالعوجيننىڭ: «ك سوجالەنيۋ، يميا ەتوگو چەلوۆەكا يمانكۋل كازىباەۆ زا داۆنوستيۋ لەت زابىل» دەگەنى شىندىق بولعانى. ەتنوگرافتىڭ: «نو يز تەح وترىۆوچنىح سۆەدەني، كوتورىە سوحرانيليس ۋ نەگو ۆ پامياتي – ۋدالوس ۋتانوۆيت، چتو اۆتور ەتيح پەس ۋروجەنەتس كوكپەكتينسكوگو رايونا» - دەپ جازعانىنىڭ ءمانىسى – يمانقۇل ەمىس-ەمىس ەسىنە تۇسىرگەن سىڭاي تانىتىپ، كوكپەكتى اۋدانىنىڭ تۇرعىنىنان ۇيرەندىم دەپ ءدۇدامال ماعلۇمات بەرگەنى. سەبەبى، ەرتەرەك، مۇنىڭ الدىندا «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن ورىنداعان كەزدە «نا ۆوپروس: پرينادلەجيت لي مەلوديا پەسني سامومۋ ابايۋ يلي جە سوچينەنا كەم-ليبو درۋگيم – كازىباەۆ نە سموگ وتۆەتيت» دەپ، ا.ن.بالعوجيننىڭ انىق جازعانىنا قاراعاندا، ءان ابايدىكى مە، الدە باسقا بىرەۋدىڭ شىعارعان اۋەنى مە دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرە الماعان.

بۇل تاريحي دەرەكتەرگە نەمقۇرايلى قاراۋعا بولمايدى. كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆ «زامانا بۇلبۇلدارى» كىتابىندا: «اقىلباي، الماعامبەت، ايكەرىم ابايدىڭ «جاي داۋسىمەن» ايتىپ شىعارىپ بەرگەن اندەرىن اۋزىنان قاعىپ الىپ، شىرقاتا، ۇدەتە، قۇيقىلجىتا ورىنداپ كەتتى. ابايدىڭ ءرولى – ءبىرىنشى رەت «اۆتور داۋسىمەن» ورىنداپ بەرۋ بولدى» - دەپ، الماعانبەتتىڭ اندەردى ابايدىڭ ءوز اۋزىنان ۇيرەنگەنى تۋرالى جازادى.  سول سەبەپتى، ودان ۇيرەنگەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ايتقان اقىننىڭ اندەرى تۇپنۇسقا رەتىندە ساقتالعان. الماعانبەتتەن ج.ەلەبەكوۆ سەكىلدى باسقا دا ونەرپازدار ءان، كۇي ۇيرەنگەن. جۇسىپبەك ايتماۋىتوۆتىڭ 1914 جىلى ساحنادا الماعامبەتپەن بىرگە ونەر كورسەتىپ جۇرگەنى، ونىمەن جاقسى تانىس بولعان دەگەن ءسوز. وسى جاقىن قارىم-قاتىناسىنىڭ ارقاسىندا ودان ابايدىڭ ءبىراز اندەرىن ۇيرەنگەن سوڭ جوعارىدا ايتقانداي 1920-23 جىلدارى ا.ۆ.زاتاەۆيچكە «ابايدىڭ ءانىن» ايتىپ بەرگەن بولۋى دا مۇمكىن. يمانقۇل دا 1914 جىلى نازيپا قۇلاجانوۆامەن بىرگە كونتسەرتكە شىققان ابايدىڭ شاكىرتى الماعانبەتتەن نەمەسە ونىڭ جاقىن اينالاسىنان كەيىنىرەك، 1921 جىلى ۇيرەنگەن بولسا كەرەك. سەبەبى، ەل اراسىندا حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ انىمەن ايتىلعان «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ولەڭىنىڭ ءماتىنى قاتتى  بۇرمالانىپ، كەي تۇستارىندا تانىماستاي دارەجەدە ەكەنىن جازىپ، مىسالدارىن كەلتىردىك. ال، يمانقۇل ايتقان ءاننىڭ العاشقى شۋماعى ابايدىڭ ولەڭىنىڭ ءدال ءوزى. ەش وزگەرىس جوق.

ءۇشىنشى دەرەك. 2022 جىلى 3-ءشى ناۋرىزدا «انا ءتىلى» گازەتىندە جارىق كورگەن زەرتتەۋشى بۇلبۇلناز مۇراتقىزىنىڭ «ابايدىڭ ءانشىسى – الماعانبەت»  دەگەن ماقالاسىندا: «ابايدىڭ ءوزى دە: «وسى ءاندى ورىنداسا الماعانبەت قانا ورىنداسىن» دەپ ءجيى ايتىپ وتىراتىن بىرنەشە اندەرى بولىپتى. سونىڭ كەيبىرى: «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا»، «جىگىت ءسوزى»، «تاتيانا»، «بويى بۇلعاڭ»، «سەگىز اياق»، «وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ» سىندى اندەر ەكەن» - دەپ جازادى. كومپوزيتوردىڭ ءوزى  «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن «الماعانبەت قانا ورىنداسىن» دەپ شاكىرتىنە امانات ەتكەن ەكەن.  قورىتا كەلە، ۇستازى ابايدىڭ بىرنەشە اندەرىن تىكەلەي وزىنەن ۇيرەنىپ حالىققا تاراتقان الماعانبەت قاپسالامۇلىن «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىنىڭ ورىنداۋشىسى دا، جەتكىزۋشىسى دە ءوزى، ءاندى تىكەلەي اۆتوردىڭ ءوز اۋزىنان ۇيرەنگەن ونەرپاز دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى.

اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ: «اباي اندەرىنىڭ مەلوديكاسى، ىرعاعى، فورماسى وزىنە دەيىنگى كەلگەن قازاق اندەرىنە ۇقسامايدى. ءبىرىنشى جاعداي – اباي اندەرىنىڭ ارقايسىسىنىڭ وزىنە مەنشىكتى ولەڭى بولدى» دەپ ءدال تاۋىپ ايتقانىنا يلانباستان باسقا شارا جوق. سوندىقتان، سوڭعى تابىلعان «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىنىڭ اۆتورى ءاندى جەتكىزۋشىلەر مەن ورىنداۋشىلار ەمەس، ابايدىڭ ءوزى دەپ تۇجىرىمداۋعا نەگىز بار.

ماقسات، ابايدىڭ جاڭا ءانىن ءتىرىلتۋ، ءاننىڭ تاعدىرىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەرگە دەن قويىپ، جوعالعان ءاندى بىزگە جەتكىزگەن ورىنداۋشىلاردى ۇمىت قالدىرماي، ولارعا ءادىل باعا بەرە وتىرىپ، ءاننىڭ بولاشاعىن ويلاۋ، ونى دارىپتەۋ.

ءولدى دەۋگە بولاما ما، ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىندا ءسوز قالدىرعان، - دەپ ءوزى ايتقانداي، ۇلى اباي ولمەيتۇعىن «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا» ءانىن ورىنداۋ مەن ناسيحاتتاۋدى شاكىرتى الماعانبەتكە اماناتتاعانى انىق.

القۋات قازاقباەۆ،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قازاقستان كومپوزيتورلار وداعىنىڭ مۇشەسى، ونەر زەرتتەۋشى عالىم، كومپوزيتور، قوبىزشى

Abai.kz