1-suret: aqyn Maghjan Júmabaev

2-suret: Bauyrjan Momyshúly

3-suret: Abdulla Ábdirahmanov

4-suret: Abdulla Ábdirahmanovtyng isti bolghany turaly jeke múraghatynda saqtalghan qújaty

5-suret: Maghjan ziratyn Magadangha izdep barghan bir top, aqyn jerlengen jer-mys degen tústa qúran oqyp otyrghan sәt

6- suret: Maghjannyng tughan inisining qyzy - Rayhan Qalijanqyzy

7-suret: Sheriazdan Eleukenov

8-suret: Talas Omarbekov

Barlyq oqulyqtarda Maghjannyng ómirbayany qysqa   sóilemmen ayaqtalatyn. Áli de solay. Onda: Maghjan Júmabaev 1938 jyly nauryz aiynyng 19-y kýni qaytys bolghan delinedi. Mәsele әdeby kitaptar yaky Maghjan turaly taraudyng qalay ayaqtaluynda emes, mәsele mynada bolyp otyr. Keyingi kezde "Repressiyada Maghjan, Sәken, Mirjaqyptar tiri qalghan" degen sózder auyzdan-auyzgha aitylyp ta,  jazylyp ta jýr. Jel túrmasa shótping basy qimyldamasy anyq. Sәken Seyfulliyn, Mirjaqyp Dulatovtar turaly sәl keyinirek. Qazir marjan jyrdyng iyesi Maghjan turaly hәm onyng júmbaq ólimi jayly oqyghan, estigenderimdi ortagha salmaqpyn.

1-suret: aqyn Maghjan Júmabaev

2-suret: Bauyrjan Momyshúly

3-suret: Abdulla Ábdirahmanov

4-suret: Abdulla Ábdirahmanovtyng isti bolghany turaly jeke múraghatynda saqtalghan qújaty

5-suret: Maghjan ziratyn Magadangha izdep barghan bir top, aqyn jerlengen jer-mys degen tústa qúran oqyp otyrghan sәt

6- suret: Maghjannyng tughan inisining qyzy - Rayhan Qalijanqyzy

7-suret: Sheriazdan Eleukenov

8-suret: Talas Omarbekov

Barlyq oqulyqtarda Maghjannyng ómirbayany qysqa   sóilemmen ayaqtalatyn. Áli de solay. Onda: Maghjan Júmabaev 1938 jyly nauryz aiynyng 19-y kýni qaytys bolghan delinedi. Mәsele әdeby kitaptar yaky Maghjan turaly taraudyng qalay ayaqtaluynda emes, mәsele mynada bolyp otyr. Keyingi kezde "Repressiyada Maghjan, Sәken, Mirjaqyptar tiri qalghan" degen sózder auyzdan-auyzgha aitylyp ta,  jazylyp ta jýr. Jel túrmasa shótping basy qimyldamasy anyq. Sәken Seyfulliyn, Mirjaqyp Dulatovtar turaly sәl keyinirek. Qazir marjan jyrdyng iyesi Maghjan turaly hәm onyng júmbaq ólimi jayly oqyghan, estigenderimdi ortagha salmaqpyn.

IYә, repressiya kezinde Alash júrty «alashtyqtar» dep at qoyyp, aidar taqqan Maghjan Júmabaevqa, Mәskeuding Ádebiyet institutynda bilim alghan zerdeli aqyngha sayasattyng salqyny sezilmedi emes, sezildi. Sol kezdegi salqyn sayasatqa Maghjan óz pikirin aityp, ústanymynan tanbaghany ýshin de bolishevikter qolynan kelgenderin ayap qalghan joq. Bir emes birneshe ret týrmege japty, azaptap, qinap, soqqygha da jyqty.  1918 jyly alty aigha qamalghany azday, 1929 jyly 10 jylgha taghy da sottady. Onyng jeti jylyn Solovesk konslagerinde ótedi. Sosyn Maksim Gorikiyding aralasuymen 1936 jyly bostandyq alady. Biraq bir jyldan son-aq, 1937 jyldyng 30 jeltoqsanynda «Japon tynshysy» degen jalamen qayta tútqyndalyp, eng auyr jazagha kesilgeni tarihtan belgili. Olay bolsa, jogharydaghy sózder qaydan shyqty?

Sonymen aldymda eki súraq túr. Birinshisi, «Maghjan Júmabaev 1938 jyly atylmaghan» degen sóz qaydan shyqty? Ekinshisi,  Maghjan Júmabaev 1938-de atylmaghanyna kimder kuә, qanday dәlel bar?

Eng әueli «Men Maghjandy kórdim» dep tarihty bir tónkerip tastaghan Bauyrjan Momyshúlyna jýginelik. 

Bauyrjan Momyshúly: «Men Maghjandy kórdim...»

1948 jyly men Sibirdegi 59-brigada komandiyrining orynbasary bolyp taghayyndaldym. Kezekti әskery jattyghular ótkizip jýrgen kezimde nu ormannyng arasynda otqa jylynyp otyrghan bir top adamdy kórip, manyna jaqyndadym. Kiygen kiyimderi birtýrli, әsili sottalghandar bolu kerek. Olardan ózgesheleu, basynda týlki tymaghy bar bir adam 10-15 metrdey jerde óz aldyna jylynyp otyr eken. Teginde qazaq siyaqty. Men soghan jaqyndap kelip, qazaqsha «Assalaumaghaleykum!» dep sәlem berdim. Ol mening sәlemimdi ernin jybyrlatyp qana qabyldap, týrime odyraya qarady da ýndemey otyra berdi. «Búl ne qylghan adam?» dep óz oiymdy jinap alghansha, ol teris qarap otyrghan kýiinde:

- Maghan jaqyndama, bәlem júghyp ketedi, - dedi. Sol kezde baryp mening esime Maghjan týsip, onyng ólenderin jatqa aita bastadym. Ol sәl jibip:

 - Mening jaghdayym qiyn ghoy, maghan jaqyndamaghanyng dúrys bolady. Shamang kelse, meni elge jetkiz, - dedi. Men onyng qazaqtyng aqiyq aqyny Maghjan ekenin bilip, shamam kelse kómekteskim keldi de:

 - Men on shaqty kýnning kóleminde qayta oralamyn. Sol kezde dayyn bolyp túrynyz, - dedim. On shaqty kýnnen keyin uaqytym bolmay, qaytyp kele almadym. Bir aidan keyin kelsem, týrmening bastyghy maghan onyng sal aidap jýrip sugha ketip qaytys bolghandyghyn aitty.

(Qaharman Bauyrjan Momyshúly, 98-bet. Almaty, «Óner» baspasy, 2008 j.)

«Maghjan 1938 jyly atyldy» degen pikirge myqtap bekingen bolsanyz, taghy bir dәlel keltireyin. Dәlel emes, kuәger. Joq, siz oilaghanday emes, kózi tiri. Jasy toqsandy alqymdaghan Abdulla Ábdirahmanov aqsaqal.

Abdulla Ábdirahmanov: 1951 jylgha deyin men Maghjanmen Kolymadaghy Bereleh lagerinde birge boldym

 Abdulla Ábdirahmanov 1921 jyly Atyrau oblysynyng Jyloy audanyna qarasty Aqkiyiztoghay auylynda dýnege kelgen. Ol kezde búl jer Amangeldi auyl soveti dep atalghan. Ákesi Ábdirahman Ayghyrov osy mandaghy 1800 jyldary salynghan belgili Dýiseke ata meshitinde bilim alghan eken. 

 - 1938 jyly aldymen әkemdi ústady. «Halyq jauy» dep  bir týnde ústalghan 27 adammen birge Gurievtegi NKVD abaqtysynda 9 ay tergeu-tekseruden ótkizgen song maghan beymәlim sebeppen bosatty. Alayda keyin kolhozdyng at-esegin baghyp kýneltip jýrgen әkemdi soghys bastalghan tústa 1941 jyly qayta ústap әketti. Keyin NKVD týrmesinde Shymkentte ólgenin bildim. Beybit zaman tughan song Shymkenttegi sayasy qúrbandar jerlengen oryngha baryp dúgha qylyp, osy jerde әkem jatyr dep, sol qorymgha belgi qoyyp kettim,-deydi ol.

NKVD  ony «japon tynshysy» dep tanydy

Soghys jyldary Abdulla aqsaqal Qosshaghyl kenishinde operator bolyp júmys istegen edi. “Bәri – maydan ýshin, bәri – jenis ýshin!” degen úranmen  bel sheshpey enbek  etken 22 jastaghy jas jigit eshteneden ayanyp qalmaghan-dy. Soghys ayaqtalghan song da sol kәsibinen tanbaghan. Sóitse, repressiyanyng qandy  shengeli  әli tynshymapty, tartar azaby   alda eken. 1948 jylghy mausymnyng 6-sy kýni týnde  NKVD jendetteri ony da alyp ketedi.

– Bir ay abaqtyda ústaghan son, etappen aidalyp kete bardym. Sot maghan “әkesi – halyq jauy, ózi – Japoniyanyng agenti, Irannyng desanty” degen kinә taqty. Al men bar bolghany 3 klastyq bilimim bar, Japoniya men Iran túrmaq, Gurievten attap shyqpaghan adammyn. Ony kimge dәlel qylyp aitasyn? – deydi Abulla Ábdirahmanov.

– Jendetter moyyndamasyna qoymaydy. Tyrnaghynnyng astyna iyne tyghyp, qayta-qayta úryp-soghady. Kýni boyghy jauaptan әbden әlsirep, esing tanyp qúlaysyn. Ýstine shelekpen múzday su qúyady, silkinip qayta týregelesin. Búny endi qaytyp kórsetpesin. Búl turaly tipti aitugha tyiym salynghan, “jazandy bizde ótegening turaly eshkimge aitpaysyn” dep qol qoydyryp alady.

 Bir aidan song Abdulla  Ábdirahmanovty Guriev oblystyq soty SSSR QK 58-babynyng 10,14-tarmaqtarymen týzeu-enbek lagerine 10 jylgha  aidaugha jiberedi. Osylaysha «japondyq tynshy» jazasyn óteuge Magadangha attanady.

 - Meni Susumansk manyndaghy altyn óndiretin kenishte qara júmysqa saldy. Ol jerde 9 ay qys, 3 ay jaz bolatyn edi. Sondyqtan qys boyyna jerdi qazyp topyraqty ýie beretin edik te, jaz shyghyp, jer jibigende qúmmen aralasa shyqqan altyndy sýzgiden ótkizetinbiz. Arasynda 6 ay Chukotkada da júmysta bolyp, keri oraldyq,- dep eske alady ol.

 Abdulla Ábdirahmanov ózi tarqatyp aitpaghanymen әngimesinen  ol sol kezde SSSR-degi eng auyqymdy sanalatyn Magadan oblysyndaghy Dalistroy - jol jәne  óndiristik qúrylys tresi jýiesindegi ZapLagta bolghany-au dep shamaladym.

Atyrau oblysynyng toqsan eki jastaghy túrghyny Abdulla Ábdirahmanov, 1951 jyly Maghjan Kolymdaghy lagerde ashtyq pen aurudan kóz júmdy dep jana derekti jayyp saldy.

Aqsaqaldyng aituynsha, ol ózi de sol kýzde  aqynmen birge jazasyn ótegen kórinedi. "Maghjan Júmabaev jerlendi" degen jerdi izdegen qazaqstandyq ekspedisiya qúramynda jurnalisterden ózge aqynnyng tuystary men 92 jastaghy Abdulla Ábdirahmanov ta boldy.

Aqsaqal Maghjanmen birge jazasyn ótegen Susuman audany  Magadannan 700 shaqyrym qashyqtyqta. Biraq qariya syr bergen joq. Óitkeni ol halyq jauy atanghan aqynnyng eluinshi jyldardyn  basyna deyin ómir sýrgenin dәleldeuge mindetti edi.

Abdulla aqqsaqal Maghjannyng qabirin izdep Magadangha da bardy

         Osy kýnge deyin «Maghjan aqyn 1938 jyly atyldy» delingenimen, onymen soghystan keyingi Kolyma lagerlerinde birge bolghan Abdulla Ábdirahmanov  aqynnyng ashtyq pen aurudan 1951 jyly qalay kózjúmghanyn kórgenin aitqan. Osy materialdan song Maghjan Júmabaevtyng qabirin izdeuge arnalghan ekspedisiya Reseyding Magadan oblysyna baryp qaytty. Delegasiyany «Jas Alash» gazetining bas redaktory Rysbek SÁRSENBAY basqardy. Onyng qúramynda   qúlsarylyq Abdulla Ábdirahmanovtan basqa da Maghjan aqynnyng tuystary  Rayhan JÚMABAEVA jәne Shәizada BEKIShEVALAR  boldy.  

Magadanda bolghanda Abdulla aqsaqal әngimesin qayta órbitip:

- Kóz aldymnan bәri kino qúsap zaulap ótti. Osy jerde altyn qazdyq, ony myna ózende judyq. Ýsh ay jazda altyndy sýzip ýlgeruing kerek. Qysta  suyq 60 graudsqa deyin barady. Bet qaratpaytyn ayaz bastalady, - deydi Abdulla ata.

 Atanyng kórsetuimen aqyn túrghan baraktardyng eski júrtyna bet aldyq. Ol qiqy-jiqy salynghan jer ýilerding arasymen jýrip ketti.

 - Osy tús, myna jerde qatar qatar bizding baraktar túrdy. Al qasymyzdaghy ensesi biyik barakta Maghjan Júmabaev túrdy. Mynau aula bolghan, ara-arasynda tiyip qashyp til qatysatynbyz, - dedi ata kózi jasqa tola.

 - Kózi júmylghandardyng bәrin aparyp, osy mangha kóme salatyn. Onyng eshqaysysyn bólip, arulap jerlemeydi. Tek ishindegi ataqty zektargha ghana basyna belgi ornatatyn. Onda da qada qaghylyp, esimi ghana jazylatyn. Dúrystap qarandarshy, «1951 jyl. Sergey ne Aleksey» degen jazudy kórsetsender bolghany. Maghjandy sol túsqa kómgen, - degen Abdulla ata bizdi artqa tastap zirattardy aralap ketti.

(Osy qorymnyng bir búryshynda úly aqynnyng mýrdesi jatyr-au...)

- Maghjan Júmabaevtyng jýris-túrysy, sóileu mәneri qanday edi? 

 - Maghjan kerbez jýretin (ata onyng jýrisin salyp keltirdi). Sóilegende adamgha tike qaramay, moyynyn bir jaghyna búryp, qyryndau otyratyn. Dausy júmsaq, biyazy edi.

- Maghjan aitqan әngimelerden esinizde ne qaldy?

 - «Alash» partiyasynyng mýshesi bolghanyn, onyng basshylary men qoldaushylarynyng týgel derliktey qughyndalyp, qamalghanyn aitqany oiymda qalypty. Júmabay Shayahmetov – Stalinning ong qoly bolmaq, Sәbit Múqanov – Goloshekinning sol qoly bolmaq, Asqar Toqmaghambetov – Mәikevskiy (Mayakovskiy degeni – S.T.)- bolmaq kórinedi deytin. Sәbit Múqanovtyng týrin bir kórsem deushi edi. Nege olay deytinin ishtey úghatynbyz.

- Odan basqa ne әngimesi esinizde saqtaldy?

 - Sәbitten zәbir kórgen-au shamasy. Qazaq ziyalylaryna jasalghan qiyanattardyng shet jaghasyn shygharatyn. Qasyndaghylardyng jau bolyp shyqqanyn aitatyn edi. Birinshi ret  Sibir jaqta otyryp kelgen eken.  Elde jýrgeninde Sәbit Múqanov  jәrdem etip, júmysqa aldyrypty. Keyin «búl shirigen júmyrtqa taghy shirip jatyr» dep  habarlapty. Sony aitatyn. Ol (S.Múqanov - C.T.) mәdeniyet, óner salasyndaghy barlyghyn sottatty, tek jalghyz kisini alyp qaldy dedi. Onysy riydәksiyada bastyq bolypty, Týrkimenstan jaqtyng tumasy bolghan.

- Maghjan Júmabaevtyng qaytys bolghanyn qalay bildiniz?

 - Ertengisin júmysqa apararda sapta túrghanbyz. Onyng qaytys bolghanyn estidik. Ólikterdi jerleytin arnayy adamdar bolady. Solardyn  әketip bara jatqanyn kórdim. Qasyna baryp qoshtasugha, jerlesuge kýzetshi әsker jibermedi. Ishtey qamyghyp, kózge jas aldym.

- Maghjannyng ólimine ne sebep boldy?

 - Ol azapty kóp kórgendikten densaulyghy nashar edi. Júmysqa shyqpay, auyryp jatqandargha 400gr. nan ghana beretin. Biz oghan artylghan nanymyzdy,shayymyzdy aparyp beretinbiz. Shiyfer qaynatyp ishetin. Óler aldynda isinip, keuinip, tórt taghandap jýre almay qaldy. Tisterining bәri bosap, iyekteri as jegizbeytin. Singamen auyrdy. Ómirden solay ótti.

- Maghjannyng qanday ólender jazghanyn bilesiz be?

 - Men ózim sauatsyz adammyn. Onyng ýlken aqyn ekendigin keyin bildim ghoy. Aurudan arylmasyn bildi me, auylgha jete almasyn oilady ma,  bir kýni bir syrty qaptalghan, su ótpesin dep  jazu jazylghan, qoldan jasalghan bloknotyn berdi. Kóbin jәditshe jәne keyingi әrippen jazghan eken, men oqy almadym.  Ony «Almatydanmyn» degen qazaqqa berersin» dep amanattaghan edi. Elge jeterde poezda úiyqtap qalyp úrlatyp aldym. Búghan әli kýnge deyin ókinem ( ata ókinishti ýnmen ózin jazghyra sóiledi, kýiindi).

         Jogharyda beytanys esimderdi bayqaghan bolarsyz? Qaysy deseniz esinizge týsireyin «Maghjan aqynnyng tuystary...» dep keletin jeri bar emes pe? Sol tústa Rayhan JÚMABAEVA degen esimdi bayqaghan bolarsyz? Kim deseniz aitayyn, Rayhan apayymyz, Maghjan Júmabaevtyng nemere qaryndasy. Inisi Qalijannyng qyzy. «Jas Alash» gazetining bas redaktory Rysbek SÁRSENBAY bastaghan delegasiyamen birge Maghjan atasynyng qabirin izdep Kolymagha jolgha shyqty.

Kýtpegen habar Kolymagha jol tarttyrdy

– Men Maghjannyng tughan inisi Qalijannyng qyzymyn, atym Rayhan, – dep bastady әngimesin seksenge kelip qalsa da, ajaryn bermegen apamyz. – Átten, dýniye-ay, aqyn aghanyng ózinen tikeley úrpaq qalghan joq, biraq tuys-tuma, jalpy Júmabaevtar әuletinen Maghjan aghanyng bar-joghyn týgendep jýrgen Qyzyljarda, yaghny tughan jerinde Tasbolat degen inisining úly ekeumiz ghana. Mening jasym bolsa – mynau, 77-demin, kәrilik kýn sanap óz degenin jasatyp, auru-syrqau degender shygha beredi eken ghoy. Byltyr tamyz aiynda qatty auyryp, jansaqtau bóliminde jatqanmyn. Sәl betim beri qaraghan shaqta maghan Sayat Jansýgirov habarlasty. Bilesizder ghoy, Iliyastay aghamyzdyng úly. Ekeumiz jaqyn dos, syrlaspyz. Habarlasty da, halimning birshama jaqsy ekenin sózimnen, dausymnan bilgen son: «31 mamyrdaghy «Jas Alashty» oqydyng ba?» dep súrady. Auyryp jatyp oqy almay qalyp edim, әitpese kýndelikti baspasózdi qadaghalap otyramyz ghoy. Auruhanadan shyqqan boyda әlgi gazetti tauyp, oqydym. Sóitsem, onda Atyraudyng Qúlsarysynda túratyn Abdolla Ábdirahmanov atty 92 jastaghy qart kisi kezinde ózining Magadanda, Kolyma lagerinde Maghjan aghammen birge otyrghanyn aitypty. Álgini oqyghanda tóbemnen bireu múzday su qúiyp jibergendey sileyip otyryppyn da qalyppyn. Mәssaghan, 1938 jyly atylyp ketti dep jýrgen aghamyz bertinge, 1951 jylgha deyin tiri bolypty. Óz kózimen kórgen adam mine túr. «Eger tuystary bolsa, tipti sol Maghjan jerlengen jerdi aparyp kórsetip, kórgen-bilgenderimdi aitar edim, aqyn amanaty әli kýnge moynymda túr, kýni erteng arghy dýniyelik bolyp ketsem, ol amanat moynymda ketedi, ekinshiden, qiyanat jasaghan bolyp tabylam», – degen qariya sózinen song óshkenim janyp, ólgenim tirilgendey egilip jylap aldym. Ol kisige sol sәtten bastap rizamyn, jasyna qaramay, bizdi sonau jer týbindegi Magadangha bastap aparghanyna da tәnti boldym. Tipti 92 jastaghy ol kisi týgil, 77-degi mening ózimning sonday úzaq jolgha shygham degenime balalarym «bes minuty kem 80-desiz, auruhanadan shyqqanynyz da keshe» dep qarsy boldy. Sonda da boy bermey «Men bәribir baramyn, osydan Maghjan agham ýshin jolda ólip ketsem, armanym joq» dedim. Rasynda, jol alys ta auyr eken, qazaq tekke «itjekken» atamaghan ghoy: Mәskeuge deyin úshaqpen tórt saghat, ary qaray Magadangha deyin 12 saghat úshtyq. Magadannyng gubernatory qayta Qúdayyna qaraghan azamat eken, әri qaray Kolymadaghy lagerige deyin taghy 650 shaqyrym kedir-búdyr jolgha tótep beretin kólik pen qasymyzgha jol bastaushy adam qosyp berdi. Áyteuir, әupirimdep it arqasy qiyandaghy Susuman audanyna da jettik qoy. Auyldyng aty da qazaqshagha úqsaydy eken ózi, Bereleh dep atalady. Ábeken, Abdolla aghamyz, ózi otyrghan lageridi kórgende jylap jiberdi. Bir kezderi kórgen azaby, tozaghy esine týsken shyghar. Maghjan aghamen sol jerde otyrghanyn, qalay kórgenin aityp berdi. «Qay qiyrda jýrse de, adam óz qanyn izdeydi eken ghoy, lageriden ózim sekildi qazaqty kezdestirgende auylymdy kórgendey eljirep, kózime jas kelgenin, sol sәttegi sezimdi tilmen jetkize almaymyn. Al Maghjan aghanyng boyynan aqsýiektigi bilinip túratyn yaghny qanday azap kórip, qanday jaman jerde jýrse de, tektiligi bilinip túratyn. Qayta-qayta «Sәbitting kózine bir qarar ma edi, shirkin» dep aitatyn», – deydi redaksiyagha bergen súhbatynda.

– Sonda Maghjan aghamyz lageride qashannan bastap otyrghan? – degen redaksiya súraghyna Rayhan Júmabaeva bylay dep jauap beredi:

– «Atyldy» dep shygharghan 1938 jyldan 1951 jylgha deyin sol azap lagerinde jýrgenge úqsaydy. Búl derekting shyndyghyn rastaytyn bir adam da bar, ol – ótirik aituy ekitalay qazaqtyng qaharman batyry Bauyrjan Momyshúly. 1948 jyly soghys bitken song da әskery tapsyrmalarmen jýrip sol Magadan jerine joly týsse kerek. Sonda «osyndaghy azap lagerinde qazaqtyng bir aqyny aidauda jýr» degen әngimeni estip, әueli estigen әlgi derekting rastyghyna kóz jetkizu ýshin, ekinshiden, onyng kim ekenin anyqtau ýshin barypty. Sol jerde Maghjan aqyndy kórip, tanghalyp әri onyng ayanyshty haline jany ashyp, namysy kelip, elge barysymen shygharyp alugha kirispek bolady. Biraq ony sezip qoyghan sol kezdegi basshylyq Baukendi shúghyl әskery búiryqpen basqa jerge jiberedi de, sol boyyna ekeui kezdese almay qalady. Ábekenning aituy boyynsha, Maghjan lageride 1951 jylgha deyin otyrypty. «Bir kýni, – deydi Ábeken, – Maghjannyng tipti jýruge shamasy  kelmey, enbektep qaldy». Qasyna baryp hal súraghan eken: «Ayaqtarym isinip ketip, basa almay túrmyn, enbektemeske laj joq» dep, sol enbektegen kýii qara júmysyn istey beripti. Qalay auyrmasyn, ózi ol jerding qysy adam tózgisiz, 50-60 gradus suyq, odan múzdy sudyng týbinen qúm aldyryp, ol qúmdy eletip, altyn izdetedi eken. Al beretin tamaqtary kýnine nebary 400 gramm nan ghana. Auyrmay qaytsin? Sóitip jýrgende kóp úzamay Ábekeng tanerteng dalagha shyqqanda sondaghylardyng auzynan «Magjan umer» degen qaraly habardy estigen. Jýgire jetkende, eng ayanyshtysy sol, ony «qazaqtyng sonday bir betkeústar túlghasy-au» degen eshkim joq, kýrekpen alyp, ary ysyra salghan. Jalpy, lageride kim ólse de, olardyng jansyz denesine qarap, rәsimin jasaugha eshkimning qúlqy da, mýmkindigi de bolmaytyndyqtan, jan-tәsilim etkender sol qúlaghan jerinde qala beredi eken. Keyin baryp olardy jinap әketip, bir jerge toptap kóme salady. Sony estigende qalay jylamayyn?!.

Jogharyda Rayhan apamyzdyng qasynda taghy bir beytanys esimdi bayqadynyz ba? Shayzada BEKIShEVA. Kim deseniz aitayyn, Maghjan atamyzdyng nemeresi.

Sheriazdan Eleukenov «Maghjan» atty monografiyalyq zertteui ýshin Memlekettik syilyq alghan әdebiyetshi-ghalym. Ol kisining pikirinshe jogharydaghy   derekterding barlyghy da – laqap әngime.

Sheriazdan Eleukenov:  Onyng bәri - laqap әngime

- 1995 jyly shyqqan monografiyamda men Maghjannyng qay jyly, qay kýni atylghany turaly 8-bólimning anyqtama qaghazyn kórsettim. Al «Maghjan keyingi jyldary da tiri bolghan» degen әngimelerding bәri ótirik. Eshkimning eshqanday deregi joq, birinen biri estigen, «anau aitypty», «mynau aitypty» degen laqap әngime әnsheyin. Bizde onyng atylghany turaly naqty qújat bar.

 Bauyrjannyng ony qay kezde kórip jýrgenin men bilmeymin. Maghjan 1938 jyly atylghan.

Men osy maqalany bekerden-beker jazyp, jariyalap otyrghanym joq. Al endi jogharydaghylardy salystyrayyq. Sizge týsinikti bolu ýshin kesteni sóileteyin. Siz múqiyat qaranyz.

Osy kesteden ne bayqadynyzdar?  Biri «...tiri bolghan» dese, endi biri «1938 de qaytqan» deydi. Al siz ne deysiz? Sizding oiynyzsha Maghjan qay jyly qaytty? Aytpaqshy kestening «Maghjan Júmabaev 1938 jyly atylghan joq» degen bóligine taghy bir «úpay sanyn» qosyp bermekpin. Taghy bir kuәger bar. Basqalary bir tóbe bolsa, búl jolghy deregim bir tóbe. Sonymen, ol kim deysiz ghoy? Aytayyn. 2012 jyl. Men N.Qúljanova atyndaghy Torghay gumanitarlyq kolledjining 2-kurs studenti ghana bolatynmyn. Ádebiyet pәni boyynsha dәris tyndap otyrghanbyz. Pәn múghalimi – Kenjeahmetova Zәmzәgýl Seyitqyzy. Zәmzәgýl apay Seyit Kenjeahmetúlynyng qyzy. Bauyrjan atamyzdy kózimen kórgen apayymyz  bizge mynanday bir әngime aityp berdi.

Zәmzәgýl Seyitqyzy: Bauyrjan atamyzdyng Maghjandy kórgeni ras

- Seyit Kenjeahmetúlymen, yaghny әkemmen Almatygha, jazushylardyng bir jinalysyna bardym, - dep bastady apayymyz әngimesin. -  Ol  uaqytta әli bala edim. Bir kezde eki kisi eki qolynan demep bir kisini alyp kelip, oryndyghyna otyrghyzyp jatty. Alyp deneli, iri  adam eken. Bala bolsam da, Bauyrjan ata ekenin birden bildim.

Bauyrjan Momyshúlynyng Maghjandy kórgeni ras. Bauyrjan atam Maghjandy alyp ketushi edi, biraq Bauyrjan ata әskery kiyimde bolghasyn, Maghjan odan qorqyp qashyp ketken. Nege desender, Maghjan ol kezde NKVD-dan kóp zorlyq-zombylyq kórgen bolatyn.

Sonymen kesteni qayta ózgerteyin. Joq aldymen kesteden búryn tarihshy-ghalym Talas Omarbekovting pikirin qosa keteyin.

Talas Omarbekov, tarihshy-ghalym:  Bәribir eshteneni dәleldeu mýmkin emes

- Bauyrjan Momyshúlynyng Maghjandy kórgeni turaly esteligi bary ras. Biraq býkil qújattarda «Maghjan Júmabaev 1938 jyly atyldy» dep aitylady, solay qabyldanghan. Endi kelip «Olay emes eken, Maghjan atylmapty» degen әngime shygharudyng ne qajeti bar?! Bәribir eshteneni dәleldeu mýmkin emes.

Jalpy, repressiya turaly ashylmaghan aqiqat, aitylmaghan әngime qalghan joq. Bәri jazyldy, aityldy. Maghjan aqtaldy, kitaptary shyghyp jatyr. Basqa ne kerek endi?!

Hosh, sonymen, basqa - basqa, siz qanday oigha toqtadynyz? Sizding she Maghjan qay jyly qaytqan? Birden jauap bere almaysyz...

         Maghjan Júmabaev 1938 jyly qaza tapty. Biz әdebiyetti, әdebiyetti bolghanda da  qazaq әdebiyetin osylay oqyp kelemiz. Sebebi ústazdarymyz bizge osylay ýiretti. Ústazdarymyzgha da osylay ýiretken bolar, sirә. Al biz she? Ózimiz «ótirik» oqyghanymyzben qoymay, erteng kiyingi úrpaqqa «ótirik» әdebiyetti oqytamyz. Mening mamandyghym múghalim. Mektep tabaldyryghyn endi ghana attaghan býldirshinderimiz bizderden әrip ýirenip, ana tilderimen tanysady. Ana tili bastalghan sәtten-aq keyingi әdebiyet ókilderi osy Maghjandarmen tanysady. Sonda olargha da «ótirik» aitamyz ba? «Ótirikting qúiryghy bir-aq tútam» degen de sóz bar. Men bir ghana qazaq ziyalysynyng ómirin qozghap, qazbaladym. Tek bir ghana Alash ziyalysynyng ómirinde qanshama bylyq, qanshama ótirik.  Al basqa da qazaq ziyalylaryn ne isteymiz? Álde tarihshy-ghalym Talas Omarbekov siyaqty  «Bәri-bir eshteneni dәleldey almaymyz», dep jabuly qazandy jabuly kýiinde qaldyramyz ba? Siz ne deysiz?

ARQALYQ QALASY.

Abai.kz

Maqalada paydalanylghan derekter siltemesi:

http://azh.kz/kz/news/view/1541

http://old.abai.kz/node/5542

http://old.abai.kz/node/5542

http://alashainasy.kz/tan/33095/