1-سۋرەت: اقىن ماعجان جۇماباەۆ

2-سۋرەت: باۋىرجان مومىشۇلى

3-سۋرەت: ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ

4-سۋرەت: ابدۋللا ءابدىراحمانوۆتىڭ ءىستى بولعانى تۋرالى جەكە مۇراعاتىندا ساقتالعان قۇجاتى

5-سۋرەت: ماعجان زيراتىن ماگادانعا ىزدەپ بارعان ءبىر توپ، اقىن جەرلەنگەن جەر-مىس دەگەن تۇستا قۇران وقىپ وتىرعان ءسات

6- سۋرەت: ماعجاننىڭ تۋعان ءىنىسىنىڭ قىزى - رايحان قاليجانقىزى

7-سۋرەت: شەريازدان ەلەۋكەنوۆ

8-سۋرەت: تالاس وماربەكوۆ

بارلىق وقۋلىقتاردا ماعجاننىڭ ءومىربايانى قىسقا   سويلەممەن اياقتالاتىن. ءالى دە سولاي. وندا: ماعجان جۇماباەۆ 1938 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 19-ى كۇنى قايتىس بولعان دەلىنەدى. ماسەلە ادەبي كىتاپتار ياكي ماعجان تۋرالى تاراۋدىڭ قالاي اياقتالۋىندا ەمەس، ماسەلە مىنادا بولىپ وتىر. كەيىنگى كەزدە "رەپرەسسيادا ماعجان، ساكەن، مىرجاقىپتار ءتىرى قالعان" دەگەن سوزدەر اۋىزدان-اۋىزعا ايتىلىپ تا،  جازىلىپ تا ءجۇر. جەل تۇرماسا ءشوتپىڭ باسى قيمىلداماسى انىق. ساكەن سەيفۋللين، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار تۋرالى ءسال كەيىنىرەك. قازىر مارجان جىردىڭ يەسى ماعجان تۋرالى ءھام ونىڭ جۇمباق ءولىمى جايلى وقىعان، ەستىگەندەرىمدى ورتاعا سالماقپىن.

1-سۋرەت: اقىن ماعجان جۇماباەۆ

2-سۋرەت: باۋىرجان مومىشۇلى

3-سۋرەت: ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ

4-سۋرەت: ابدۋللا ءابدىراحمانوۆتىڭ ءىستى بولعانى تۋرالى جەكە مۇراعاتىندا ساقتالعان قۇجاتى

5-سۋرەت: ماعجان زيراتىن ماگادانعا ىزدەپ بارعان ءبىر توپ، اقىن جەرلەنگەن جەر-مىس دەگەن تۇستا قۇران وقىپ وتىرعان ءسات

6- سۋرەت: ماعجاننىڭ تۋعان ءىنىسىنىڭ قىزى - رايحان قاليجانقىزى

7-سۋرەت: شەريازدان ەلەۋكەنوۆ

8-سۋرەت: تالاس وماربەكوۆ

بارلىق وقۋلىقتاردا ماعجاننىڭ ءومىربايانى قىسقا   سويلەممەن اياقتالاتىن. ءالى دە سولاي. وندا: ماعجان جۇماباەۆ 1938 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 19-ى كۇنى قايتىس بولعان دەلىنەدى. ماسەلە ادەبي كىتاپتار ياكي ماعجان تۋرالى تاراۋدىڭ قالاي اياقتالۋىندا ەمەس، ماسەلە مىنادا بولىپ وتىر. كەيىنگى كەزدە "رەپرەسسيادا ماعجان، ساكەن، مىرجاقىپتار ءتىرى قالعان" دەگەن سوزدەر اۋىزدان-اۋىزعا ايتىلىپ تا،  جازىلىپ تا ءجۇر. جەل تۇرماسا ءشوتپىڭ باسى قيمىلداماسى انىق. ساكەن سەيفۋللين، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار تۋرالى ءسال كەيىنىرەك. قازىر مارجان جىردىڭ يەسى ماعجان تۋرالى ءھام ونىڭ جۇمباق ءولىمى جايلى وقىعان، ەستىگەندەرىمدى ورتاعا سالماقپىن.

ءيا، رەپرەسسيا كەزىندە الاش جۇرتى «الاشتىقتار» دەپ ات قويىپ، ايدار تاققان ماعجان جۇماباەۆقا، ماسكەۋدىڭ ادەبيەت ينستيتۋتىندا ءبىلىم العان زەردەلى اقىنعا ساياساتتىڭ سالقىنى سەزىلمەدى ەمەس، سەزىلدى. سول كەزدەگى سالقىن ساياساتقا ماعجان ءوز پىكىرىن ايتىپ، ۇستانىمىنان تانباعانى ءۇشىن دە بولشەۆيكتەر قولىنان كەلگەندەرىن اياپ قالعان جوق. ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت تۇرمەگە جاپتى، ازاپتاپ، قيناپ، سوققىعا دا جىقتى.  1918 جىلى التى ايعا قامالعانى ازداي، 1929 جىلى 10 جىلعا تاعى دا سوتتادى. ونىڭ جەتى جىلىن سولوۆەتسك كونتسلاگەرىندە وتەدى. سوسىن ماكسيم گوركيدىڭ ارالاسۋىمەن 1936 جىلى بوستاندىق الادى. بىراق ءبىر جىلدان سوڭ-اق، 1937 جىلدىڭ 30 جەلتوقسانىندا «جاپون تىڭشىسى» دەگەن جالامەن قايتا تۇتقىندالىپ، ەڭ اۋىر جازاعا كەسىلگەنى تاريحتان بەلگىلى. ولاي بولسا، جوعارىداعى سوزدەر قايدان شىقتى؟

سونىمەن الدىمدا ەكى سۇراق تۇر. ءبىرىنشىسى، «ماعجان جۇماباەۆ 1938 جىلى اتىلماعان» دەگەن ءسوز قايدان شىقتى؟ ەكىنشىسى،  ماعجان جۇماباەۆ 1938-دە اتىلماعانىنا كىمدەر كۋا، قانداي دالەل بار؟

ەڭ اۋەلى «مەن ماعجاندى كوردىم» دەپ تاريحتى ءبىر توڭكەرىپ تاستاعان باۋىرجان مومىشۇلىنا جۇگىنەلىك. 

باۋىرجان مومىشۇلى: «مەن ماعجاندى كوردىم...»

1948 جىلى مەن سىبىردەگى 59-بريگادا كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدىم. كەزەكتى اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزىپ جۇرگەن كەزىمدە نۋ ورماننىڭ اراسىندا وتقا جىلىنىپ وتىرعان ءبىر توپ ادامدى كورىپ، ماڭىنا جاقىندادىم. كيگەن كيىمدەرى ءبىرتۇرلى، ءاسىلى سوتتالعاندار بولۋ كەرەك. ولاردان وزگەشەلەۋ، باسىندا تۇلكى تىماعى بار ءبىر ادام 10-15 مەتردەي جەردە ءوز الدىنا جىلىنىپ وتىر ەكەن. تەگىندە قازاق سياقتى. مەن سوعان جاقىنداپ كەلىپ، قازاقشا «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ سالەم بەردىم. ول مەنىڭ سالەمىمدى ەرنىن جىبىرلاتىپ قانا قابىلداپ، تۇرىمە ودىرايا قارادى دا ۇندەمەي وتىرا بەردى. «بۇل نە قىلعان ادام؟» دەپ ءوز ويىمدى جيناپ العانشا، ول تەرىس قاراپ وتىرعان كۇيىندە:

- ماعان جاقىنداما، بالەم جۇعىپ كەتەدى، - دەدى. سول كەزدە بارىپ مەنىڭ ەسىمە ماعجان ءتۇسىپ، ونىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتا باستادىم. ول ءسال ءجىبىپ:

 - مەنىڭ جاعدايىم قيىن عوي، ماعان جاقىنداماعانىڭ دۇرىس بولادى. شاماڭ كەلسە، مەنى ەلگە جەتكىز، - دەدى. مەن ونىڭ قازاقتىڭ اقيىق اقىنى ماعجان ەكەنىن ءبىلىپ، شامام كەلسە كومەكتەسكىم كەلدى دە:

 - مەن ون شاقتى كۇننىڭ كولەمىندە قايتا ورالامىن. سول كەزدە دايىن بولىپ تۇرىڭىز، - دەدىم. ون شاقتى كۇننەن كەيىن ۋاقىتىم بولماي، قايتىپ كەلە المادىم. ءبىر ايدان كەيىن كەلسەم، تۇرمەنىڭ باستىعى ماعان ونىڭ سال ايداپ ءجۇرىپ سۋعا كەتىپ قايتىس بولعاندىعىن ايتتى.

(قاھارمان باۋىرجان مومىشۇلى، 98-بەت. الماتى، «ونەر» باسپاسى، 2008 ج.)

«ماعجان 1938 جىلى اتىلدى» دەگەن پىكىرگە مىقتاپ بەكىنگەن بولساڭىز، تاعى ءبىر دالەل كەلتىرەيىن. دالەل ەمەس، كۋاگەر. جوق، ءسىز ويلاعانداي ەمەس، كوزى ءتىرى. جاسى توقساندى القىمداعان ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ اقساقال.

ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ: 1951 جىلعا دەيىن مەن ماعجانمەن كولىماداعى بەرەلەح لاگەرىندە بىرگە بولدىم

 ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ 1921 جىلى اتىراۋ وبلىسىنىڭ جىلوي اۋدانىنا قاراستى اقكيىزتوعاي اۋىلىندا دۇنەگە كەلگەن. ول كەزدە بۇل جەر امانگەلدى اۋىل سوۆەتى دەپ اتالعان. اكەسى ءابدىراحمان ايعىروۆ وسى ماڭداعى 1800 جىلدارى سالىنعان بەلگىلى دۇيسەكە اتا مەشىتىندە ءبىلىم العان ەكەن. 

 - 1938 جىلى الدىمەن اكەمدى ۇستادى. «حالىق جاۋى» دەپ  ءبىر تۇندە ۇستالعان 27 اداممەن بىرگە گۋرەۆتەگى نكۆد اباقتىسىندا 9 اي تەرگەۋ-تەكسەرۋدەن وتكىزگەن سوڭ ماعان بەيمالىم سەبەپپەن بوساتتى. الايدا كەيىن كولحوزدىڭ ات-ەسەگىن باعىپ كۇنەلتىپ جۇرگەن اكەمدى سوعىس باستالعان تۇستا 1941 جىلى قايتا ۇستاپ اكەتتى. كەيىن نكۆد تۇرمەسىندە شىمكەنتتە ولگەنىن ءبىلدىم. بەيبىت زامان تۋعان سوڭ شىمكەنتتەگى ساياسي قۇرباندار جەرلەنگەن ورىنعا بارىپ دۇعا قىلىپ، وسى جەردە اكەم جاتىر دەپ، سول قورىمعا بەلگى قويىپ كەتتىم,-دەيدى ول.

نكۆد  ونى «جاپون تىڭشىسى» دەپ تانىدى

سوعىس جىلدارى ابدۋللا اقساقال قوسشاعىل كەنiشiندە وپەراتور بولىپ جۇمىس iستەگەن ەدi. ء“بارi – مايدان ءۇشiن، ءبارi – جەڭiس ءۇشiن!” دەگەن ۇرانمەن  بەل شەشپەي ەڭبەك  ەتكەن 22 جاستاعى جاس جiگiت ەشتەڭەدەن ايانىپ قالماعان-دى. سوعىس اياقتالعان سوڭ دا سول كاسiبiنەن تانباعان. سويتسە، رەپرەسسيانىڭ قاندى  شەڭگەلi  ءالi تىنشىماپتى، تارتار ازابى   الدا ەكەن. 1948 جىلعى ماۋسىمنىڭ 6-سى كۇنi تۇندە  نكۆد جەندەتتەرi ونى دا الىپ كەتەدi.

– بiر اي اباقتىدا ۇستاعان سوڭ، ەتاپپەن ايدالىپ كەتە باردىم. سوت ماعان “اكەسi – حالىق جاۋى، ءوزi – جاپونيانىڭ اگەنتi, يراننىڭ دەسانتى” دەگەن كiنا تاقتى. ال مەن بار بولعانى 3 كلاستىق بiلiمiم بار، جاپونيا مەن يران تۇرماق، گۋرەۆتەن اتتاپ شىقپاعان اداممىن. ونى كiمگە دالەل قىلىپ ايتاسىڭ؟ – دەيدi ابۋللا ءابدiراحمانوۆ.

– جەندەتتەر مويىنداماسىڭا قويمايدى. تىرناعىڭنىڭ استىنا ينە تىعىپ، قايتا-قايتا ۇرىپ-سوعادى. كۇنi بويعى جاۋاپتان ابدەن السiرەپ، ەسiڭ تانىپ قۇلايسىڭ. ۇستiڭە شەلەكپەن مۇزداي سۋ قۇيادى، سiلكiنiپ قايتا تۇرەگەلەسiڭ. بۇنى ەندi قايتىپ كورسەتپەسiن. بۇل تۋرالى تiپتi ايتۋعا تىيىم سالىنعان، “جازاڭدى بiزدە وتەگەنiڭ تۋرالى ەشكiمگە ايتپايسىڭ” دەپ قول قويدىرىپ الادى.

ء بىر ايدان سوڭ ابدۋللا  ءابدىراحمانوۆتى گۋرەۆ وبلىستىق سوتى سسسر قك 58-بابىنىڭ 10,14-تارماقتارىمەن تۇزەۋ-ەڭبەك لاگەرىنە 10 جىلعا  ايداۋعا جىبەرەدى. وسىلايشا «جاپوندىق تىڭشى» جازاسىن وتەۋگە ماگادانعا اتتانادى.

 - مەنى سۋسۋمانسك ماڭىنداعى التىن وندىرەتىن كەنىشتە قارا جۇمىسقا سالدى. ول جەردە 9 اي قىس، 3 اي جاز بولاتىن ەدى. سوندىقتان قىس بويىنا جەردى قازىپ توپىراقتى ۇيە بەرەتىن ەدىك تە، جاز شىعىپ، جەر جىبىگەندە قۇممەن ارالاسا شىققان التىندى سۇزگىدەن وتكىزەتىنبىز. اراسىندا 6 اي چۋكوتكادا دا جۇمىستا بولىپ، كەرى ورالدىق،- دەپ ەسكە الادى ول.

 ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ ءوزى تارقاتىپ ايتپاعانىمەن اڭگىمەسىنەن  ول سول كەزدە سسسر-دەگى ەڭ اۋىقىمدى سانالاتىن ماگادان وبلىسىنداعى دالستروي - جول جانە  وندىرىستىك قۇرىلىس ترەسى جۇيەسىندەگى زاپلاگتا بولعانى-اۋ دەپ شامالادىم.

اتىراۋ وبلىسىنىڭ توقسان ەكى جاستاعى تۇرعىنى ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ، 1951 جىلى ماعجان كولىمداعى لاگەردە اشتىق پەن اۋرۋدان كوز جۇمدى دەپ جاڭا دەرەكتى جايىپ سالدى.

اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، ول ءوزى دە سول كۇزدە  اقىنمەن بىرگە جازاسىن وتەگەن كورىنەدى. "ماعجان جۇماباەۆ جەرلەندى" دەگەن جەردى ىزدەگەن قازاقستاندىق ەكسپەديتسيا قۇرامىندا جۋرناليستەردەن وزگە اقىننىڭ تۋىستارى مەن 92 جاستاعى ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ تا بولدى.

اقساقال ماعجانمەن بىرگە جازاسىن وتەگەن سۋسۋمان اۋدانى  ماگاداننان 700 شاقىرىم قاشىقتىقتا. بىراق قاريا سىر بەرگەن جوق. ويتكەنى ول حالىق جاۋى اتانعان اقىننىڭ ەلۋىنشى جىلداردىڭ  باسىنا دەيىن ءومىر سۇرگەنىن دالەلدەۋگە مىندەتتى ەدى.

ابدۋللا اققساقال ماعجاننىڭ قابىرىن ىزدەپ ماگادانعا دا باردى

         وسى كۇنگە دەيىن «ماعجان اقىن 1938 جىلى اتىلدى» دەلىنگەنىمەن، ونىمەن سوعىستان كەيىنگى كولىما لاگەرلەرىندە بىرگە بولعان ابدۋللا ءابدىراحمانوۆ  اقىننىڭ اشتىق پەن اۋرۋدان 1951 جىلى قالاي كوزجۇمعانىن كورگەنىن ايتقان. وسى ماتەريالدان سوڭ ماعجان جۇماباەۆتىڭ قابىرىن ىزدەۋگە ارنالعان ەكسپەديتسيا رەسەيدىڭ ماگادان وبلىسىنا بارىپ قايتتى. دەلەگاتسيانى «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى رىسبەك سارسەنباي باسقاردى. ونىڭ قۇرامىندا   قۇلسارىلىق ابدۋللا ءابدىراحمانوۆتان باسقا دا ماعجان اقىننىڭ تۋىستارى  رايحان جۇماباەۆا جانە ءشايزادا بەكىشەۆالار  بولدى.  

ماگاداندا بولعاندا ابدۋللا اقساقال اڭگىمەسىن قايتا ءوربىتىپ:

- كوز الدىمنان ءبارى كينو قۇساپ زاۋلاپ ءوتتى. وسى جەردە التىن قازدىق، ونى مىنا وزەندە جۋدىق. ءۇش اي جازدا التىندى ءسۇزىپ ۇلگەرۋىڭ كەرەك. قىستا  سۋىق 60 گراۋدسقا دەيىن بارادى. بەت قاراتپايتىن اياز باستالادى، - دەيدى ابدۋللا اتا.

 اتانىڭ كورسەتۋىمەن اقىن تۇرعان باراكتاردىڭ ەسكى جۇرتىنا بەت الدىق. ول قيقى-جيقى سالىنعان جەر ۇيلەردىڭ اراسىمەن ءجۇرىپ كەتتى.

 - وسى تۇس، مىنا جەردە قاتار قاتار ءبىزدىڭ باراكتار تۇردى. ال قاسىمىزداعى ەڭسەسى بيىك باراكتا ماعجان جۇماباەۆ تۇردى. مىناۋ اۋلا بولعان، ارا-اراسىندا ءتيىپ قاشىپ ءتىل قاتىساتىنبىز، - دەدى اتا كوزى جاسقا تولا.

 - كوزى جۇمىلعانداردىڭ ءبارىن اپارىپ، وسى ماڭعا كومە سالاتىن. ونىڭ ەشقايسىسىن ءبولىپ، ارۋلاپ جەرلەمەيدى. تەك ىشىندەگى اتاقتى زەكتارعا عانا باسىنا بەلگى ورناتاتىن. وندا دا قادا قاعىلىپ، ەسىمى عانا جازىلاتىن. دۇرىستاپ قاراڭدارشى، «1951 جىل. سەرگەي نە الەكسەي» دەگەن جازۋدى كورسەتسەڭدەر بولعانى. ماعجاندى سول تۇسقا كومگەن، - دەگەن ابدۋللا اتا ءبىزدى ارتقا تاستاپ زيراتتاردى ارالاپ كەتتى.

(وسى قورىمنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ۇلى اقىننىڭ مۇردەسى جاتىر-اۋ...)

- ماعجان جۇماباەۆتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، سويلەۋ مانەرى قانداي ەدى؟ 

 - ماعجان كەربەز جۇرەتىن (اتا ونىڭ ءجۇرىسىن سالىپ كەلتىردى). سويلەگەندە ادامعا تىكە قاراماي، مويىنىن ءبىر جاعىنا بۇرىپ، قىرىنداۋ وتىراتىن. داۋسى جۇمساق، بيازى ەدى.

- ماعجان ايتقان اڭگىمەلەردەن ەسىڭىزدە نە قالدى؟

 - «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولعانىن، ونىڭ باسشىلارى مەن قولداۋشىلارىنىڭ تۇگەل دەرلىكتەي قۋعىندالىپ، قامالعانىن ايتقانى ويىمدا قالىپتى. جۇماباي شاياحمەتوۆ – ءستاليننىڭ وڭ قولى بولماق، ءسابيت مۇقانوۆ – گولوششەكيننىڭ سول قولى بولماق، اسقار توقماعامبەتوۆ – مايكەۆسكي (ماياكوۆسكي دەگەنى – س.ت.)- بولماق كورىنەدى دەيتىن. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءتۇرىن ءبىر كورسەم دەۋشى ەدى. نەگە ولاي دەيتىنىن ىشتەي ۇعاتىنبىز.

- ودان باسقا نە اڭگىمەسى ەسىڭىزدە ساقتالدى؟

 - سابيتتەن ءزابىر كورگەن-اۋ شاماسى. قازاق زيالىلارىنا جاسالعان قياناتتاردىڭ شەت جاعاسىن شىعاراتىن. قاسىنداعىلاردىڭ جاۋ بولىپ شىققانىن ايتاتىن ەدى. ءبىرىنشى رەت  ءسىبىر جاقتا وتىرىپ كەلگەن ەكەن.  ەلدە جۇرگەنىندە ءسابيت مۇقانوۆ  جاردەم ەتىپ، جۇمىسقا الدىرىپتى. كەيىن «بۇل شىرىگەن جۇمىرتقا تاعى ءشىرىپ جاتىر» دەپ  حابارلاپتى. سونى ايتاتىن. ول (س.مۇقانوۆ - C.ت.) مادەنيەت، ونەر سالاسىنداعى بارلىعىن سوتتاتتى، تەك جالعىز كىسىنى الىپ قالدى دەدى. ونىسى ريداكسيادا باستىق بولىپتى، تۇركىمەنستان جاقتىڭ تۋماسى بولعان.

- ماعجان جۇماباەۆتىڭ قايتىس بولعانىن قالاي ءبىلدىڭىز؟

 - ەرتەڭگىسىن جۇمىسقا اپاراردا ساپتا تۇرعانبىز. ونىڭ قايتىس بولعانىن ەستىدىك. ولىكتەردى جەرلەيتىن ارنايى ادامدار بولادى. سولاردىڭ  اكەتىپ بارا جاتقانىن كوردىم. قاسىنا بارىپ قوشتاسۋعا، جەرلەسۋگە كۇزەتشى اسكەر جىبەرمەدى. ىشتەي قامىعىپ، كوزگە جاس الدىم.

- ماعجاننىڭ ولىمىنە نە سەبەپ بولدى؟

 - ول ازاپتى كوپ كورگەندىكتەن دەنساۋلىعى ناشار ەدى. جۇمىسقا شىقپاي، اۋىرىپ جاتقاندارعا 400گر. نان عانا بەرەتىن. ءبىز وعان ارتىلعان نانىمىزدى،شايىمىزدى اپارىپ بەرەتىنبىز. شيفەر قايناتىپ ىشەتىن. ولەر الدىندا ءىسىنىپ، كەۋىنىپ، ءتورت تاعانداپ جۇرە الماي قالدى. تىستەرىنىڭ ءبارى بوساپ، يەكتەرى اس جەگىزبەيتىن. تسينگامەن اۋىردى. ومىردەن سولاي ءوتتى.

- ماعجاننىڭ قانداي ولەڭدەر جازعانىن بىلەسىز بە؟

 - مەن ءوزىم ساۋاتسىز اداممىن. ونىڭ ۇلكەن اقىن ەكەندىگىن كەيىن ءبىلدىم عوي. اۋرۋدان ارىلماسىن ءبىلدى مە، اۋىلعا جەتە الماسىن ويلادى ما،  ءبىر كۇنى ءبىر سىرتى قاپتالعان، سۋ وتپەسىن دەپ  جازۋ جازىلعان، قولدان جاسالعان بلوكنوتىن بەردى. كوبىن جاديتشە جانە كەيىنگى ارىپپەن جازعان ەكەن، مەن وقي المادىم.  ونى «الماتىدانمىن» دەگەن قازاققا بەرەرسىڭ» دەپ اماناتتاعان ەدى. ەلگە جەتەردە پوەزدا ۇيىقتاپ قالىپ ۇرلاتىپ الدىم. بۇعان ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەم ( اتا وكىنىشتى ۇنمەن ءوزىن جازعىرا سويلەدى، كۇيىندى).

         جوعارىدا بەيتانىس ەسىمدەردى بايقاعان بولارسىز؟ قايسى دەسەڭىز ەسىڭىزگە تۇسىرەيىن «ماعجان اقىننىڭ تۋىستارى...» دەپ كەلەتىن جەرى بار ەمەس پە؟ سول تۇستا رايحان جۇماباەۆا دەگەن ەسىمدى بايقاعان بولارسىز؟ كىم دەسەڭىز ايتايىن، رايحان اپايىمىز، ماعجان جۇماباەۆتىڭ نەمەرە قارىنداسى. ءىنىسى قاليجاننىڭ قىزى. «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى رىسبەك سارسەنباي باستاعان دەلەگاتسيامەن بىرگە ماعجان اتاسىنىڭ قابىرىن ىزدەپ كولىماعا جولعا شىقتى.

كۇتپەگەن حابار كولىماعا جول تارتتىردى

– مەن ماعجاننىڭ تۋعان ءىنىسى قاليجاننىڭ قىزىمىن، اتىم رايحان، – دەپ باستادى اڭگىمەسىن سەكسەنگە كەلىپ قالسا دا، اجارىن بەرمەگەن اپامىز. – اتتەڭ، دۇنيە-اي، اقىن اعانىڭ وزىنەن تىكەلەي ۇرپاق قالعان جوق، بىراق تۋىس-تۋما، جالپى جۇماباەۆتار اۋلەتىنەن ماعجان اعانىڭ بار-جوعىن تۇگەندەپ جۇرگەن قىزىلجاردا، ياعني تۋعان جەرىندە تاسبولات دەگەن ءىنىسىنىڭ ۇلى ەكەۋمىز عانا. مەنىڭ جاسىم بولسا – مىناۋ، 77-دەمىن، كارىلىك كۇن ساناپ ءوز دەگەنىن جاساتىپ، اۋرۋ-سىرقاۋ دەگەندەر شىعا بەرەدى ەكەن عوي. بىلتىر تامىز ايىندا قاتتى اۋىرىپ، جانساقتاۋ بولىمىندە جاتقانمىن. ءسال بەتىم بەرى قاراعان شاقتا ماعان سايات جانسۇگىروۆ حابارلاستى. بىلەسىزدەر عوي، ءىلياستاي اعامىزدىڭ ۇلى. ەكەۋمىز جاقىن دوس، سىرلاسپىز. حابارلاستى دا، ءحالىمنىڭ ءبىرشاما جاقسى ەكەنىن سوزىمنەن، داۋسىمنان بىلگەن سوڭ: «31 مامىرداعى «جاس الاشتى» وقىدىڭ با؟» دەپ سۇرادى. اۋىرىپ جاتىپ وقي الماي قالىپ ەدىم، ايتپەسە كۇندەلىكتى ءباسپاسوزدى قاداعالاپ وتىرامىز عوي. اۋرۋحانادان شىققان بويدا الگى گازەتتى تاۋىپ، وقىدىم. سويتسەم، وندا اتىراۋدىڭ قۇلسارىسىندا تۇراتىن ابدوللا ءابدىراحمانوۆ اتتى 92 جاستاعى قارت كىسى كەزىندە ءوزىنىڭ ماگاداندا، كولىما لاگەرىندە ماعجان اعاممەن بىرگە وتىرعانىن ايتىپتى. الگىنى وقىعاندا توبەمنەن بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي سىلەيىپ وتىرىپپىن دا قالىپپىن. ماسساعان، 1938 جىلى اتىلىپ كەتتى دەپ جۇرگەن اعامىز بەرتىنگە، 1951 جىلعا دەيىن ءتىرى بولىپتى. ءوز كوزىمەن كورگەن ادام مىنە تۇر. «ەگەر تۋىستارى بولسا، ءتىپتى سول ماعجان جەرلەنگەن جەردى اپارىپ كورسەتىپ، كورگەن-بىلگەندەرىمدى ايتار ەدىم، اقىن اماناتى ءالى كۇنگە موينىمدا تۇر، كۇنى ەرتەڭ ارعى دۇنيەلىك بولىپ كەتسەم، ول امانات موينىمدا كەتەدى، ەكىنشىدەن، قيانات جاساعان بولىپ تابىلام»، – دەگەن قاريا سوزىنەن سوڭ وشكەنىم جانىپ، ولگەنىم تىرىلگەندەي ەگىلىپ جىلاپ الدىم. ول كىسىگە سول ساتتەن باستاپ ريزامىن، جاسىنا قاراماي، ءبىزدى سوناۋ جەر تۇبىندەگى ماگادانعا باستاپ اپارعانىنا دا ءتانتى بولدىم. ءتىپتى 92 جاستاعى ول كىسى تۇگىل، 77-دەگى مەنىڭ ءوزىمنىڭ سونداي ۇزاق جولعا شىعام دەگەنىمە بالالارىم «بەس مينۋتى كەم 80-دەسىز، اۋرۋحانادان شىققانىڭىز دا كەشە» دەپ قارسى بولدى. سوندا دا بوي بەرمەي «مەن ءبارىبىر بارامىن، وسىدان ماعجان اعام ءۇشىن جولدا ءولىپ كەتسەم، ارمانىم جوق» دەدىم. راسىندا، جول الىس تا اۋىر ەكەن، قازاق تەككە «يتجەككەن» اتاماعان عوي: ماسكەۋگە دەيىن ۇشاقپەن ءتورت ساعات، ارى قاراي ماگادانعا دەيىن 12 ساعات ۇشتىق. ماگاداننىڭ گۋبەرناتورى قايتا قۇدايىنا قاراعان ازامات ەكەن، ءارى قاراي كولىماداعى لاگەرگە دەيىن تاعى 650 شاقىرىم كەدىر-بۇدىر جولعا توتەپ بەرەتىن كولىك پەن قاسىمىزعا جول باستاۋشى ادام قوسىپ بەردى. ايتەۋىر، اۋپىرىمدەپ يت ارقاسى قيانداعى سۋسۋمان اۋدانىنا دا جەتتىك قوي. اۋىلدىڭ اتى دا قازاقشاعا ۇقسايدى ەكەن ءوزى، بەرەلەح دەپ اتالادى. ابەكەڭ، ابدوللا اعامىز، ءوزى وتىرعان لاگەردى كورگەندە جىلاپ جىبەردى. ءبىر كەزدەرى كورگەن ازابى، توزاعى ەسىنە تۇسكەن شىعار. ماعجان اعامەن سول جەردە وتىرعانىن، قالاي كورگەنىن ايتىپ بەردى. «قاي قيىردا جۇرسە دە، ادام ءوز قانىن ىزدەيدى ەكەن عوي، لاگەردەن ءوزىم سەكىلدى قازاقتى كەزدەستىرگەندە اۋىلىمدى كورگەندەي ەلجىرەپ، كوزىمە جاس كەلگەنىن، سول ساتتەگى سەزىمدى تىلمەن جەتكىزە المايمىن. ال ماعجان اعانىڭ بويىنان اقسۇيەكتىگى ءبىلىنىپ تۇراتىن ياعني قانداي ازاپ كورىپ، قانداي جامان جەردە جۇرسە دە، تەكتىلىگى ءبىلىنىپ تۇراتىن. قايتا-قايتا ء«سابيتتىڭ كوزىنە ءبىر قارار ما ەدى، شىركىن» دەپ ايتاتىن»، – دەيدى رەداكتسياعا بەرگەن سۇحباتىندا.

– سوندا ماعجان اعامىز لاگەردە قاشاننان باستاپ وتىرعان؟ – دەگەن رەداكتسيا سۇراعىنا رايحان جۇماباەۆا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:

– «اتىلدى» دەپ شىعارعان 1938 جىلدان 1951 جىلعا دەيىن سول ازاپ لاگەرىندە جۇرگەنگە ۇقسايدى. بۇل دەرەكتىڭ شىندىعىن راستايتىن ءبىر ادام دا بار، ول – وتىرىك ايتۋى ەكىتالاي قازاقتىڭ قاھارمان باتىرى باۋىرجان مومىشۇلى. 1948 جىلى سوعىس بىتكەن سوڭ دا اسكەري تاپسىرمالارمەن ءجۇرىپ سول ماگادان جەرىنە جولى تۇسسە كەرەك. سوندا «وسىنداعى ازاپ لاگەرىندە قازاقتىڭ ءبىر اقىنى ايداۋدا ءجۇر» دەگەن اڭگىمەنى ەستىپ، اۋەلى ەستىگەن الگى دەرەكتىڭ راستىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، ەكىنشىدەن، ونىڭ كىم ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن بارىپتى. سول جەردە ماعجان اقىندى كورىپ، تاڭعالىپ ءارى ونىڭ ايانىشتى حالىنە جانى اشىپ، نامىسى كەلىپ، ەلگە بارىسىمەن شىعارىپ الۋعا كىرىسپەك بولادى. بىراق ونى سەزىپ قويعان سول كەزدەگى باسشىلىق باۋكەڭدى شۇعىل اسكەري بۇيرىقپەن باسقا جەرگە جىبەرەدى دە، سول بويىنا ەكەۋى كەزدەسە الماي قالادى. ابەكەڭنىڭ ايتۋى بويىنشا، ماعجان لاگەردە 1951 جىلعا دەيىن وتىرىپتى. ء«بىر كۇنى، – دەيدى ابەكەڭ، – ماعجاننىڭ ءتىپتى جۇرۋگە شاماسى  كەلمەي، ەڭبەكتەپ قالدى». قاسىنا بارىپ حال سۇراعان ەكەن: «اياقتارىم ءىسىنىپ كەتىپ، باسا الماي تۇرمىن، ەڭبەكتەمەسكە لاج جوق» دەپ، سول ەڭبەكتەگەن كۇيى قارا جۇمىسىن ىستەي بەرىپتى. قالاي اۋىرماسىن، ءوزى ول جەردىڭ قىسى ادام توزگىسىز، 50-60 گرادۋس سۋىق، ودان مۇزدى سۋدىڭ تۇبىنەن قۇم الدىرىپ، ول قۇمدى ەلەتىپ، التىن ىزدەتەدى ەكەن. ال بەرەتىن تاماقتارى كۇنىنە نەبارى 400 گرامم نان عانا. اۋىرماي قايتسىن؟ ءسويتىپ جۇرگەندە كوپ ۇزاماي ابەكەڭ تاڭەرتەڭ دالاعا شىققاندا سونداعىلاردىڭ اۋزىنان «ماگجان ۋمەر» دەگەن قارالى حاباردى ەستىگەن. جۇگىرە جەتكەندە، ەڭ ايانىشتىسى سول، ونى «قازاقتىڭ سونداي ءبىر بەتكەۇستار تۇلعاسى-اۋ» دەگەن ەشكىم جوق، كۇرەكپەن الىپ، ارى ىسىرا سالعان. جالپى، لاگەردە كىم ولسە دە، ولاردىڭ جانسىز دەنەسىنە قاراپ، ءراسىمىن جاساۋعا ەشكىمنىڭ قۇلقى دا، مۇمكىندىگى دە بولمايتىندىقتان، جان-ءتاسىلىم ەتكەندەر سول قۇلاعان جەرىندە قالا بەرەدى ەكەن. كەيىن بارىپ ولاردى جيناپ اكەتىپ، ءبىر جەرگە توپتاپ كومە سالادى. سونى ەستىگەندە قالاي جىلامايىن؟!.

جوعارىدا رايحان اپامىزدىڭ قاسىندا تاعى ءبىر بەيتانىس ەسىمدى بايقادىڭىز با؟ شايزادا بەكىشەۆا. كىم دەسەڭىز ايتايىن، ماعجان اتامىزدىڭ نەمەرەسى.

شەريازدان ەلەۋكەنوۆ «ماعجان» اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق العان ادەبيەتشى-عالىم. ول كىسىنىڭ پىكىرىنشە جوعارىداعى   دەرەكتەردىڭ بارلىعى دا – لاقاپ اڭگىمە.

شەريازدان ەلەۋكەنوۆ:  ونىڭ ءبارى - لاقاپ اڭگىمە

- 1995 جىلى شىققان مونوگرافيامدا مەن ماعجاننىڭ قاي جىلى، قاي كۇنى اتىلعانى تۋرالى 8-ءبولىمنىڭ انىقتاما قاعازىن كورسەتتىم. ال «ماعجان كەيىنگى جىلدارى دا ءتىرى بولعان» دەگەن اڭگىمەلەردىڭ ءبارى وتىرىك. ەشكىمنىڭ ەشقانداي دەرەگى جوق، بىرىنەن ءبىرى ەستىگەن، «اناۋ ايتىپتى»، «مىناۋ ايتىپتى» دەگەن لاقاپ اڭگىمە انشەيىن. بىزدە ونىڭ اتىلعانى تۋرالى ناقتى قۇجات بار.

 باۋىرجاننىڭ ونى قاي كەزدە كورىپ جۇرگەنىن مەن بىلمەيمىن. ماعجان 1938 جىلى اتىلعان.

مەن وسى ماقالانى بەكەردەن-بەكەر جازىپ، جاريالاپ وتىرعانىم جوق. ال ەندى جوعارىداعىلاردى سالىستىرايىق. سىزگە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن كەستەنى سويلەتەيىن. ءسىز مۇقيات قاراڭىز.

وسى كەستەدەن نە بايقادىڭىزدار؟  ءبىرى «...ءتىرى بولعان» دەسە، ەندى ءبىرى «1938 دە قايتقان» دەيدى. ال ءسىز نە دەيسىز؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا ماعجان قاي جىلى قايتتى؟ ايتپاقشى كەستەنىڭ «ماعجان جۇماباەۆ 1938 جىلى اتىلعان جوق» دەگەن بولىگىنە تاعى ءبىر «ۇپاي سانىن» قوسىپ بەرمەكپىن. تاعى ءبىر كۋاگەر بار. باسقالارى ءبىر توبە بولسا، بۇل جولعى دەرەگىم ءبىر توبە. سونىمەن، ول كىم دەيسىز عوي؟ ايتايىن. 2012 جىل. مەن ن.قۇلجانوۆا اتىنداعى تورعاي گۋمانيتارلىق كوللەدجىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى عانا بولاتىنمىن. ادەبيەت ءپانى بويىنشا ءدارىس تىڭداپ وتىرعانبىز. ءپان مۇعالىمى – كەنجەاحمەتوۆا زامزاگۇل سەيىتقىزى. زامزاگۇل اپاي سەيىت كەنجەاحمەتۇلىنىڭ قىزى. باۋىرجان اتامىزدى كوزىمەن كورگەن اپايىمىز  بىزگە مىنانداي ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەردى.

زامزاگۇل سەيىتقىزى: باۋىرجان اتامىزدىڭ ماعجاندى كورگەنى راس

- سەيىت كەنجەاحمەتۇلىمەن، ياعني اكەممەن الماتىعا، جازۋشىلاردىڭ ءبىر جينالىسىنا باردىم، - دەپ باستادى اپايىمىز اڭگىمەسىن. -  ول  ۋاقىتتا ءالى بالا ەدىم. ءبىر كەزدە ەكى كىسى ەكى قولىنان دەمەپ ءبىر كىسىنى الىپ كەلىپ، ورىندىعىنا وتىرعىزىپ جاتتى. الىپ دەنەلى، ءىرى  ادام ەكەن. بالا بولسام دا، باۋىرجان اتا ەكەنىن بىردەن ءبىلدىم.

باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ماعجاندى كورگەنى راس. باۋىرجان اتام ماعجاندى الىپ كەتۋشى ەدى، بىراق باۋىرجان اتا اسكەري كيىمدە بولعاسىن، ماعجان ودان قورقىپ قاشىپ كەتكەن. نەگە دەسەڭدەر، ماعجان ول كەزدە نكۆد-دان كوپ زورلىق-زومبىلىق كورگەن بولاتىن.

سونىمەن كەستەنى قايتا وزگەرتەيىن. جوق الدىمەن كەستەدەن بۇرىن تاريحشى-عالىم تالاس وماربەكوۆتىڭ پىكىرىن قوسا كەتەيىن.

تالاس وماربەكوۆ، تاريحشى-عالىم:  ءبارىبىر ەشتەڭەنى دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس

- باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ماعجاندى كورگەنى تۋرالى ەستەلىگى بارى راس. بىراق بۇكىل قۇجاتتاردا «ماعجان جۇماباەۆ 1938 جىلى اتىلدى» دەپ ايتىلادى، سولاي قابىلدانعان. ەندى كەلىپ «ولاي ەمەس ەكەن، ماعجان اتىلماپتى» دەگەن اڭگىمە شىعارۋدىڭ نە قاجەتى بار؟! ءبارىبىر ەشتەڭەنى دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس.

جالپى، رەپرەسسيا تۋرالى اشىلماعان اقيقات، ايتىلماعان اڭگىمە قالعان جوق. ءبارى جازىلدى، ايتىلدى. ماعجان اقتالدى، كىتاپتارى شىعىپ جاتىر. باسقا نە كەرەك ەندى؟!

حوش، سونىمەن، باسقا - باسقا، ءسىز قانداي ويعا توقتادىڭىز؟ ءسىزدىڭ شە ماعجان قاي جىلى قايتقان؟ بىردەن جاۋاپ بەرە المايسىز...

         ماعجان جۇماباەۆ 1938 جىلى قازا تاپتى. ءبىز ادەبيەتتى، ادەبيەتتى بولعاندا دا  قازاق ادەبيەتىن وسىلاي وقىپ كەلەمىز. سەبەبى ۇستازدارىمىز بىزگە وسىلاي ۇيرەتتى. ۇستازدارىمىزعا دا وسىلاي ۇيرەتكەن بولار، ءسىرا. ال ءبىز شە؟ ءوزىمىز «وتىرىك» وقىعانىمىزبەن قويماي، ەرتەڭ كيىنگى ۇرپاققا «وتىرىك» ادەبيەتتى وقىتامىز. مەنىڭ ماماندىعىم مۇعالىم. مەكتەپ تابالدىرىعىن ەندى عانا اتتاعان بۇلدىرشىندەرىمىز بىزدەردەن ءارىپ ۇيرەنىپ، انا تىلدەرىمەن تانىسادى. انا ءتىلى باستالعان ساتتەن-اق كەيىنگى ادەبيەت وكىلدەرى وسى ماعجاندارمەن تانىسادى. سوندا ولارعا دا «وتىرىك» ايتامىز با؟ «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» دەگەن دە ءسوز بار. مەن ءبىر عانا قازاق زيالىسىنىڭ ءومىرىن قوزعاپ، قازبالادىم. تەك ءبىر عانا الاش زيالىسىنىڭ ومىرىندە قانشاما بىلىق، قانشاما وتىرىك.  ال باسقا دا قازاق زيالىلارىن نە ىستەيمىز؟ الدە تاريحشى-عالىم تالاس وماربەكوۆ سياقتى  ء«بارى-ءبىر ەشتەڭەنى دالەلدەي المايمىز»، دەپ جابۋلى قازاندى جابۋلى كۇيىندە قالدىرامىز با؟ ءسىز نە دەيسىز؟

ارقالىق قالاسى.

Abai.kz

ماقالادا پايدالانىلعان دەرەكتەر سىلتەمەسى:

http://azh.kz/kz/news/view/1541

http://old.abai.kz/node/5542

http://old.abai.kz/node/5542

http://alashainasy.kz/tan/33095/