Álkey Marghúlannyng 125 jyldyghyna arnaldy.

15 tamyz – Arheolog kýni. Alayda, kýntizbede múnday atauly kýn joq. Al, naq osy kýnge nege aidar taghylghany turaly ashyp aitu qiyn, qanday da bir eleuli janalyqtyng ashylghany nemese basqa da aituly oqigha bolghany jóninde eshqanday derek kózge shalynbady. Biraq, Qazaqstan, Rossiya, Belorussiya arheologtary ondaghan jyldan beri 15 tamyzdy kәsiby mereke retinde atap ótip keledi. Aytpaqshy, 2008 jyly Ukrainada oghan memlekettik mәrtebe berildi.

...Ejelgi órkeniyetting qúpiyasyn ashatyn, әrtýrli dәuirding mәdeniyeti men túrmysyn, januar men ósimdik әlemin tanystyratyn manyzdy da mәrtebeli mamandyq iyelerining kәsiby merekesi qarsanynda Alash arheologiyasynyng abyzy Álkey Marghúlan jayynda qalam terbegendi jón kórdik.

Bolashaq arheolog, tarihshy, etnograf, shyghystanushy, ónertanushy Álkey Marghúlan qazirgi Pavlodar oblysy, Bayanauyl audanynda sharua otbasynda dýniyege kelgen. Sauatyn auyl mektebinde ashqan ol 1919 jyly Pavlodardaghy múghalimdik kursqa týsip, ony bitirgen song aulynda múghalim bolyp isteydi. Bilimin odan әri shyndau ýshin 1921 jyly Semeydegi pedtehnikumgha týsip, ony 1925 jyly tәmamdaydy.

Pedagogikalyq tehnikumda oqyp jýrgende «Tan» jurnaly men «Qazaq tili» gazetinde qyzmet atqarady, sonda jazushy Múhtar Áuezov jәne aqyn Maghjan Júmabaevpen tanysudyng sәti týsedi. Dosy Múhtar Áuezov 1925 jyly oghan «Sen Semeyde qalma, menimen birge Leningradqa jýr. Joghary bilim alyp, ghalym boludyng jolyna týs» dep kenes beredi. Búl turaly Álkey esteliginde aitady. Sóitip, Leningradta Shyghys institutynyng filologiya fakulitetine oqugha týsedi.

Student kezinde Shyghys institutymen shektelip qalmay, Óner tarihy institutynda da leksiya tyndap, qazaqtyng tarihy men mәdeniyetin zerttep, qyruar әdeby jәne arhiv deregin jinaydy. Kórkem әdebiyet salasynda da edәuir is tyndyrady. Orys jәne shetel jazushylary kórkem shygharmalaryn qazaq tiline audarady. Álkey men Múhtar, jazushy T. Júrtbaydyng aituynsha, Á. Bókeyhanov, A. Baytúrsynov, M. Dulatov, J. Aymauytov, H. Dosmúhamedov, M. Tynyshbaev syndy Alash ardaqtylarymen aralasqan. Álkey Marghúlan esteliginde Múhtar ekeui Álihan Bókeyhanovtyng Moskvadaghy ýiine qonaqqa baryp túrghanyn jazady.

1926 – 1927 jyldary Álkey Marghúlan KSRO ghylym akademiyasynyng akademiygi A.Fersman men professor S. Rudenko úiymdastyrghan Qazaqstan – Altay arheologiya etnografiya ekspedisiyasyna qatysady. Ekspedisiyada ol Álihan Bókeyhanovpen tyghyz qarym-qatynas ornatyp, birlesip qyzmet jasaydy. 1928 jyldan bastap qazaq turaly әdebi, múraghattyq material jinaumen ainalysady. 1929 jyly institutty bitirerde Abay Qúnanbaevtyng shygharmalarynan diplom qorghaydy. Orys geografiya qoghamy arhiyvindegi naqty tarihy derekter negizinde ghylymy dәiekti tújyrym jasaydy. Institutty bitirgesin Qazaq KSR Oqu-aghartu komissariatyndaghy jana alfavit komiytetinde qyzmet istep, 1931 jyly Leningradtaghy memlekettik materialdyq mәdeniyet tarihy akademiyasynyng aspiranturasyna týsedi. Sol jyldary Álkey Marghúlan Kenes ókimeti tarapynan qudalaugha týskeni turaly jazushy Túrsynbay Júrtbay bylay dep jazady:

«1930 jyly Álkey Marghúlan tarihshy, qazaq intelliygensiyasynyng ókili retinde qughyngha týsti. Alash qayratkeleri ústalghannan keyin jas alashshylar baqylaugha alyna bastady. Olardyng qatarynda Álkey Marghúlan da boldy. Qauipsizdik komiytetining arhiyvinde Álkey Marghúlan «Maghjanshyl ghalym» retinde tirkeldi. Sebebi, qazaqtyng aqyny Maghjan Júmabaev Aq tenizding jaghalauyndaghy týrmede jatqan kezde oghan Álkey Marghúlan baryp, qarjylay kómektesip túrghan. Qauipsizdik qyzmetkerleri óz esebinde «Onyng jyryna tabynatyn student Álkey Marghúlan kelip ketti. Ony izdestireyik» – dep jazdy».

Biylikting qysymynan song Álkey Marghúlan qazaqtyng kóne tarihyn zerttey bastaydy. «Oghan akademik Qanysh Sәtbaev «Sen endi iydeologiyasy az, qazaq arhiytekturasy men arheologiyasynyng tarihyn zertte. Múnda saghan iydeologiyalyq qudalau bolmas» dep kenes berdi» deydi jazushy Túrsyn Júrtbay. Al, tarihshy Mәmbet Qoygeldi bylay deydi:

«Nege Álkey Marghúlan qazaqtyng kóne tarihyn, arheologiyasy men etnografiyasyn zerttedi?» degen súraq tuyndaydy. Ol Alash ziyalylarynyng janynda jýrip eseydi. 1920 – 1930 jyldary Qazaqstanda jýrgizilgen repressiyadan keyin Álkey Marghúlan qazaqtyng arheologiyasy men etnografiyasyn zerttey bastady. Sebebi, ol sayasy taqyryptardy jazugha bolmaytynyn týsindi».

Álkey Marghúlan Ontýstik Qazaqstanda, Syrdariya, Talas jәne Shu ózenderining boyynan ejelgi qala mәdeniyetining izderin zerttedi. Otyrar, Taraz, Sayram jәne Syghanaq qalalarynda arheologiyalyq qazba júmysyn jýrgizumen qatar san aluan kóne anyz әngime, ertegi men epikalyq jyr núsqalaryn el arasynan kóptep jinady. 1945 jyly «Qazaq halqynyng epikalyq jyrlary» turaly doktorlyq dissertasiya qorghady.

Jan-jaqty jýrgizgen arheologiyalyq jәne etnografiyalyq zertteuleri 1950 jyly Qazaqstandaghy kóne qalalar tarihy jayyndaghy kólemdi monografiya bolyp jaryq kórdi. Búl kitapta birinshi ret kóne Qazaqstandaghy barlyq qala órkeniyetine, negizgi sauda ortalyqtaryna jan-jaqty ghylymy sipattama, tereng taldau jasaldy. Qazaqstanda jýieli týrde arheologiyalyq qazba júmystary jýrgizilip, qola dәuirining jәne alghashqy kóshpendi taypalardyng mәdeniyeti jan-jaqty zertteldi.

Álkey Marghúlan – Qazaqstanda arheologiya ghylymynyng negizin salushylardyng biri. Ol 300-den astam ghylymiy-zertteu júmysyn, 100-den astam ensiklopediyalyq maqala jariyalady. Qyrghyzdyng «Manas» eposyn ghylymiy-zertteudi damytugha ýles qosty. «Manas» eposyn әlemge tanytqan Sh. Uәlihanov ekeni belgili. Kenestik kezende M. Áuezov te zerttedi. Ol osy dәstýrdi jalghastyryp, «Shoqan jәne Manas» degen monografiya jazdy. Shoqan Uәlihanovtyng ghylymy múralaryn jinaytyn topqa basshylyq jasap, 5 tomdyq kitapty jaryqqa shyghardy.

1959 jyly «Qazaq halqynyng kóne zamandaghy aqyndyq ónerining sheberleri» atty enbeginde qazaqtyng epikalyq jyr dәstýrin damytqan aqyndargha, sal-serilerge toqtalyp, olardyng sóz ónerindegi ornyn aiqyndady. Búl enbek ghylymiy-tanymdyq terendigimen erekshelendi, onda kóne oishyldardan bastap Janaq, Shóje, Arystanbay, Marabay, Sýiinbay, Jambyl, Núrpeyis, Isa syndy aqyndar shygharmasy taldandy. «Tamghaly tas jazuy» atty zertteuinde әdebiy-tarihy jәne mәdeny derekter molynan kezdesedi.

Qazaq mәdeniyeti men ónerining damuyna ólsheusiz ýles qosqan ghalym ómirining sonyna deyin qarapayymdylyghyn joghaltpaghan. «Men ózimdi eng әueli ónertanushy, odan keyin Shoqandy zertteushi, sosyn baryp qana әdebiyetshimin, etnografpyn, arheologpyn dep sanaymyn» deydi esteliginde. Etnografghalymgha 1961 jyly Qazaq KSR Enbek sinirgen ghylym qayratkeri ataghy berildi. Ghylymgha qosqan ýlesi ýshin 1982 jyly Qazaq KSR Memlekettik syilyghynyng laureaty atandy. Leniyn, Enbek Qyzyl tu, Halyqtar dostyghy ordenderimen jәne birneshe medalimen marapattaldy.

Ústazdyq jolynda enbek etip, etnograftardyn, arheologtardyn, tarihshylardyng birneshe buynyn dayarlaugha eleuli ýles qosty. Ghalymnyng jetekshiligimen 50-den asa doktorlyq jәne kandidattyq dissertasiya qorghaldy. Enbekteri shet tilderine audaryldy. 1991 jyly Qazaqstan Últtyq ghylym akademiyasynyng Tariyh, arheologiya jәne etnologiya institutyndaghy arheologiya ortalyghynyng negizinde Álkey Marghúlan atyndaghy arheologiya instituty qúryldy.

Ontýstik Qazaqstan oblysy, Astana, Pavlodar, Ekibastúz, Jezqazghan qalalalary men Bayanauyl audanyndaghy mektepter men kóshelerge Álkey Marghúlannyng esimi berilgen. S. Torayghyrov atyndaghy Pavlodar memlekettik uniyversiytetinde Álkey Marghúlan atyndaghy stiypendiya taghayyndalyp‚ muzey ashyldy, әri búl shaharda ghalymnyng eskertkishi ornatyldy. 2004 jyly Álkey Marghúlannyng 100 jyldyq mereytoyy YuNESKO-nyng sheshimimen әlemdik dengeyde atalyp ótti.

Álibek ÁBDIRASh,

Qazaqstannyng Qúrmetti jurnaliysi.

Tarih ghylymdarynyng doktory Uahit Shәlekenov:

«Onyng әkesi de, anasy da osal bolmaghangha úqsaydy. Olar óz uaqytyna say bilimdi, shyghystyng mәdeniyetimen tanys adamdar bolghan. Ákesi men anasy balasynyng oquyna, ruhany damuyna jәrdemdesken. 1925 jyly Leningradqa baryp oqu onay emes edi. Álkey Marghúlannyng ghylymgha degen qúlshynysy onyng teginde bar».

Akademiyk

Manash Qozybaev:

«Álkey Marghúlan – ghalymdar kóshin bastaghandardyng biri. Ol – qayratkerlikti jarqyldatyp, shatyrlatyp, jekpe-jekke shyqpay, babymen, sәnimen, ghylymmen, ónermen jay basyp, dәl asyp jasaghan jan».

Tarih ghylymdarynyng doktory

Mәmbet Qoygeldi:

«Áuezov pen Marghúlannyng zamany kýrdeli, auyr boldy… Mәselen eger erkin zaman bolghanda Áuezov Kenesary qozghalysy turaly ýlken shygharma jazushy edi. Oghan ol dayarlyq ta jasady. Kenesary qozghalysy turaly material jinady, izdendi. Eger Álkey Marghúlangha erik bergende ol 18-19 ghasyrdaghy Qazaqstan tarihy turaly ghylymy enbekter jazar edi».

Shaghangýl Janaevanyng jelidegi jazbasy

Abai.kz