الكەي مارعۇلاننىڭ 125 جىلدىعىنا ارنالدى.

15 تامىز – ارحەولوگ كۇنى. الايدا، كۇنتىزبەدە مۇنداي اتاۋلى كۇن جوق. ال، ناق وسى كۇنگە نەگە ايدار تاعىلعانى تۋرالى اشىپ ايتۋ قيىن، قانداي دا ءبىر ەلەۋلى جاڭالىقتىڭ اشىلعانى نەمەسە باسقا دا ايتۋلى وقيعا بولعانى جونىندە ەشقانداي دەرەك كوزگە شالىنبادى. بىراق، قازاقستان، روسسيا، بەلورۋسسيا ارحەولوگتارى ونداعان جىلدان بەرى 15 تامىزدى كاسىبي مەرەكە رەتىندە اتاپ ءوتىپ كەلەدى. ايتپاقشى، 2008 جىلى ۋكراينادا وعان مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلدى.

...ەجەلگى وركەنيەتتىڭ قۇپياسىن اشاتىن، ءارتۇرلى ءداۋىردىڭ مادەنيەتى مەن تۇرمىسىن، جانۋار مەن وسىمدىك الەمىن تانىستىراتىن ماڭىزدى دا مارتەبەلى ماماندىق يەلەرىنىڭ كاسىبي مەرەكەسى قارساڭىندا الاش ارحەولوگياسىنىڭ ابىزى الكەي مارعۇلان جايىندا قالام تەربەگەندى ءجون كوردىك.

بولاشاق ارحەولوگ، تاريحشى، ەتنوگراف، شىعىستانۋشى، ونەرتانۋشى الكەي مارعۇلان قازىرگى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانىندا شارۋا وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ساۋاتىن اۋىل مەكتەبىندە اشقان ول 1919 جىلى پاۆلودارداعى مۇعالىمدىك كۋرسقا ءتۇسىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ اۋلىندا مۇعالىم بولىپ ىستەيدى. ءبىلىمىن ودان ءارى شىڭداۋ ءۇشىن 1921 جىلى سەمەيدەگى پەدتەحنيكۋمعا ءتۇسىپ، ونى 1925 جىلى ءتامامدايدى.

پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدا وقىپ جۇرگەندە «تاڭ» جۋرنالى مەن «قازاق تiلi» گازەتiندە قىزمەت اتقارادى، سوندا جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ جانە اقىن ماعجان جۇماباەۆپەن تانىسۋدىڭ ءساتى تۇسەدى. دوسى مۇحتار اۋەزوۆ 1925 جىلى وعان «سەن سەمەيدە قالما، مەنىمەن بىرگە لەنينگرادقا ءجۇر. جوعارى ءبىلىم الىپ، عالىم بولۋدىڭ جولىنا ءتۇس» دەپ كەڭەس بەرەدى. بۇل تۋرالى الكەي ەستەلىگىندە ايتادى. ءسويتىپ، لەنينگرادتا شىعىس ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى.

ستۋدەنت كەزىندە شىعىس ينستيتۋتىمەن شەكتەلىپ قالماي، ونەر تاريحى ينستيتۋتىندا دا لەكتسيا تىڭداپ، قازاقتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن زەرتتەپ، قىرۋار ادەبي جانە ارحيۆ دەرەگىن جينايدى. كوركەم ادەبيەت سالاسىندا دا ەداۋىر ءىس تىندىرادى. ورىس جانە شەتەل جازۋشىلارى كوركەم شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارادى. الكەي مەن مۇحتار، جازۋشى ت. جۇرتبايدىڭ ايتۋىنشا، ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، ج. ايماۋىتوۆ، ح. دوسمۇحامەدوۆ، م. تىنىشباەۆ سىندى الاش ارداقتىلارىمەن ارالاسقان. الكەي مارعۇلان ەستەلىگىندە مۇحتار ەكەۋى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ موسكۆاداعى ۇيىنە قوناققا بارىپ تۇرعانىن جازادى.

1926 – 1927 جىلدارى الكەي مارعۇلان كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ا.فەرسمان مەن پروفەسسور س. رۋدەنكو ۇيىمداستىرعان قازاقستان – التاي ارحەولوگيا ەتنوگرافيا ەكسپەديتسياسىنا قاتىسادى. ەكسپەديتسيادا ول ءاليحان بوكەيحانوۆپەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ، بiرلەسiپ قىزمەت جاسايدى. 1928 جىلدان باستاپ قازاق تۋرالى ادەبي، مۇراعاتتىق ماتەريال جيناۋمەن اينالىسادى. 1929 جىلى ينستيتۋتتى بىتىرەردە اباي قۇنانباەۆتىڭ شىعارمالارىنان ديپلوم قورعايدى. ورىس گەوگرافيا قوعامى ارحيۆiندەگi ناقتى تاريحي دەرەكتەر نەگiزiندە عىلىمي دايەكتi تۇجىرىم جاسايدى. ينستيتۋتتى بىتىرگەسىن قازاق كسر وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنداعى جاڭا الفاۆيت كوميتەتىندە قىزمەت ىستەپ، 1931 جىلى لەنينگرادتاعى مەملەكەتتىك ماتەريالدىق مادەنيەت تاريحى اكادەمياسىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا تۇسەدى. سول جىلدارى الكەي مارعۇلان كەڭەس وكىمەتى تاراپىنان قۋدالاۋعا تۇسكەنى تۋرالى جازۋشى تۇرسىنباي جۇرتباي بىلاي دەپ جازادى:

«1930 جىلى الكەي مارعۇلان تاريحشى، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلى رەتىندە قۋعىنعا ءتۇستى. الاش قايراتكەلەرى ۇستالعاننان كەيىن جاس الاششىلار باقىلاۋعا الىنا باستادى. ولاردىڭ قاتارىندا الكەي مارعۇلان دا بولدى. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندە الكەي مارعۇلان «ماعجانشىل عالىم» رەتىندە تىركەلدى. سەبەبى، قازاقتىڭ اقىنى ماعجان جۇماباەۆ اق تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنداعى تۇرمەدە جاتقان كەزدە وعان الكەي مارعۇلان بارىپ، قارجىلاي كومەكتەسىپ تۇرعان. قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى ءوز ەسەبىندە «ونىڭ جىرىنا تابىناتىن ستۋدەنت الكەي مارعۇلان كەلىپ كەتتى. ونى ىزدەستىرەيىك» – دەپ جازدى».

بيلىكتىڭ قىسىمىنان سوڭ الكەي مارعۇلان قازاقتىڭ كونە تاريحىن زەرتتەي باستايدى. «وعان اكادەميك قانىش ساتباەۆ «سەن ەندى يدەولوگياسى از، قازاق ارحيتەكتۋراسى مەن ارحەولوگياسىنىڭ تاريحىن زەرتتە. مۇندا ساعان يدەولوگيالىق قۋدالاۋ بولماس» دەپ كەڭەس بەردى» دەيدى جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي. ال، تاريحشى مامبەت قويگەلدى بىلاي دەيدى:

«نەگە الكەي مارعۇلان قازاقتىڭ كونە تاريحىن، ارحەولوگياسى مەن ەتنوگرافياسىن زەرتتەدى؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ول الاش زيالىلارىنىڭ جانىندا ءجۇرىپ ەسەيدى. 1920 – 1930 جىلدارى قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيادان كەيىن الكەي مارعۇلان قازاقتىڭ ارحەولوگياسى مەن ەتنوگرافياسىن زەرتتەي باستادى. سەبەبى، ول ساياسي تاقىرىپتاردى جازۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىندى».

الكەي مارعۇلان وڭتۇستىك قازاقستاندا، سىرداريا، تالاس جانە شۋ وزەندەرىنىڭ بويىنان ەجەلگى قالا مادەنيەتىنىڭ ىزدەرىن زەرتتەدى. وتىرار، تاراز، سايرام جانە سىعاناق قالالارىندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسىن جۇرگىزۋمەن قاتار سان الۋان كونە اڭىز اڭگىمە، ەرتەگى مەن ەپيكالىق جىر نۇسقالارىن ەل اراسىنان كوپتەپ جينادى. 1945 جىلى «قازاق حالقىنىڭ ەپيكالىق جىرلارى» تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى.

جان-جاقتى جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەرى 1950 جىلى قازاقستانداعى كونە قالالار تاريحى جايىنداعى كولەمدى مونوگرافيا بولىپ جارىق كوردى. بۇل كىتاپتا ءبىرىنشى رەت كونە قازاقستانداعى بارلىق قالا وركەنيەتىنە، نەگىزگى ساۋدا ورتالىقتارىنا جان-جاقتى عىلىمي سيپاتتاما، تەرەڭ تالداۋ جاسالدى. قازاقستاندا جۇيەلى تۇردە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، قولا ءداۋىرىنىڭ جانە العاشقى كوشپەندى تايپالاردىڭ مادەنيەتى جان-جاقتى زەرتتەلدى.

الكەي مارعۇلان – قازاقستاندا ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. ول 300-دەن استام عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىن، 100-دەن استام ەنتسيكلوپەديالىق ماقالا جاريالادى. قىرعىزدىڭ «ماناس» ەپوسىن عىلىمي-زەرتتەۋدى دامىتۋعا ۇلەس قوستى. «ماناس» ەپوسىن الەمگە تانىتقان ش. ءۋاليحانوۆ ەكەنى بەلگىلى. كەڭەستىك كەزەڭدە م. اۋەزوۆ تە زەرتتەدى. ول وسى ءداستۇردى جالعاستىرىپ، «شوقان جانە ماناس» دەگەن مونوگرافيا جازدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي مۇرالارىن جينايتىن توپقا باسشىلىق جاساپ، 5 تومدىق كىتاپتى جارىققا شىعاردى.

1959 جىلى «قازاق حالقىنىڭ كونە زامانداعى اقىندىق ونەرiنiڭ شەبەرلەرi» اتتى ەڭبەگiندە قازاقتىڭ ەپيكالىق جىر ءداستۇرiن دامىتقان اقىندارعا، سال-سەرiلەرگە توقتالىپ، ولاردىڭ ءسوز ونەرiندەگi ورنىن ايقىندادى. بۇل ەڭبەك عىلىمي-تانىمدىق تەرەڭدiگiمەن ەرەكشەلەندi, وندا كونە ويشىلداردان باستاپ جاناق، شوجە، ارىستانباي، ماراباي، ءسۇيiنباي، جامبىل، نۇرپەيiس، يسا سىندى اقىندار شىعارماسى تالداندى. «تامعالى تاس جازۋى» اتتى زەرتتەۋiندە ادەبي-تاريحي جانە مادەني دەرەكتەر مولىنان كەزدەسەدi.

قازاق مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان عالىم ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قاراپايىمدىلىعىن جوعالتپاعان. «مەن ءوزىمدى ەڭ اۋەلى ونەرتانۋشى، ودان كەيىن شوقاندى زەرتتەۋشى، سوسىن بارىپ قانا ادەبيەتشىمىن، ەتنوگرافپىن، ارحەولوگپىن دەپ سانايمىن» دەيدى ەستەلىگىندە. ەتنوگرافعالىمعا 1961 جىلى قازاق كسر ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى اتاعى بەرىلدى. عىلىمعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن 1982 جىلى قازاق كسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. لەنين، ەڭبەك قىزىل تۋ، حالىقتار دوستىعى وردەندەرiمەن جانە بىرنەشە مەدالمەن ماراپاتتالدى.

ۇستازدىق جولىندا ەڭبەك ەتىپ، ەتنوگرافتاردىڭ، ارحەولوگتاردىڭ، تاريحشىلاردىڭ بiرنەشە بۋىنىن دايارلاۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. عالىمنىڭ جەتەكشىلىگىمەن 50-دەن اسا دوكتورلىق جانە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى. ەڭبەكتەرى شەت تiلدەرiنە اۋدارىلدى. 1991 جىلى قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنداعى ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ نەگiزiندە الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى قۇرىلدى.

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، استانا، پاۆلودار، ەكىباستۇز، جەزقازعان قالالالارى مەن باياناۋىل اۋدانىنداعى مەكتەپتەر مەن كوشەلەرگە الكەي مارعۇلاننىڭ ەسىمى بەرىلگەن. س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە الكەي مارعۇلان اتىنداعى ستيپەنديا تاعايىندالىپ‚ مۋزەي اشىلدى، ءارى بۇل شاھاردا عالىمنىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلدى. 2004 جىلى الكەي مارعۇلاننىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو-نىڭ شەشiمiمەن الەمدىك دەڭگەيدە اتالىپ ءوتتi.

الىبەك ءابدىراش،

قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى.

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۋاحيت شالەكەنوۆ:

«ونىڭ اكەسى دە، اناسى دا وسال بولماعانعا ۇقسايدى. ولار ءوز ۋاقىتىنا ساي ءبىلىمدى، شىعىستىڭ مادەنيەتىمەن تانىس ادامدار بولعان. اكەسى مەن اناسى بالاسىنىڭ وقۋىنا، رۋحاني دامۋىنا جاردەمدەسكەن. 1925 جىلى لەنينگرادقا بارىپ وقۋ وڭاي ەمەس ەدى. الكەي مارعۇلاننىڭ عىلىمعا دەگەن قۇلشىنىسى ونىڭ تەگىندە بار».

اكادەميك

ماناش قوزىباەۆ:

«الكەي مارعۇلان – عالىمدار كوشىن باستاعانداردىڭ ءبىرى. ول – قايراتكەرلىكتى جارقىلداتىپ، شاتىرلاتىپ، جەكپە-جەككە شىقپاي، بابىمەن، سانىمەن، عىلىممەن، ونەرمەن جاي باسىپ، ءدال اسىپ جاساعان جان».

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

مامبەت قويگەلدى:

«اۋەزوۆ پەن مارعۇلاننىڭ زامانى كۇردەلى، اۋىر بولدى… ماسەلەن ەگەر ەركىن زامان بولعاندا اۋەزوۆ كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى ۇلكەن شىعارما جازۋشى ەدى. وعان ول دايارلىق تا جاسادى. كەنەسارى قوزعالىسى تۋرالى ماتەريال جينادى، ىزدەندى. ەگەر الكەي مارعۇلانعا ەرىك بەرگەندە ول 18-19 عاسىرداعى قازاقستان تاريحى تۋرالى عىلىمي ەڭبەكتەر جازار ەدى».

شاعانگۇل جاناەۆانىڭ جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz