Adamzat qoghamy «Innovasiyalyq ómir» dep atalatyn býgingi tandaghy progresti baghytqa búryldy. Búl – qoghamnyng damu evolusiyasyndaghy, әsirese, songhy jyldardaghy әleumettik uaqyttyng jedeldeui men janashyldyqqa degen betbúrystar men qogham ómirining әrbir salasyndaghy bolyp jatqan ózgeristerding jiyntyq nәtiyjesi. Áriyne, shyndyghynda, ol tek qana janany betke ústaytyn ýzdiksiz, mýltiksiz, ýnemi algha ilgerileu emes. Búl prosess dәstýrshildik pen janashyldyqtyng birligi men qayshylyghy arqyly jýrip otyratyn dialektikalyq ýrdis.

Áriyne, ghylymy ainalymda «Tarih qaytalanady», ne bolmasa, «Jananyng barlyghy úmytylghan eski» degen tәmsil bar. Biz qanshama «janashyl» bop ketsek te, adamzat ózi jýrip ótken tarihy jolyn basy‑býtin ysyryp tastay almaydy. Búl qogham ómirining qay salasyna bolmasyn qatysy bar mәsele. Sonyng biri ‑ qazirgi zamandaghy әlem halyqtarynyng jәne órkeniyetti qoghamdardyng dinge qatysty  ústanatyn sayasaty:  zayyrlylyq, dinaralyq kelisim, diny toleranttylyq, kópkonfessionaldylyq pen әrqily dinderding beybit qatar ómir sýrui t.b.

Búl paradigmanyng týp‑tórkini (geneziysi) – kóne Tәnirshildik dýniyetanymynan tamyr tartady. Bir qyrynan, qazirgi diny senimder men dinderding kópshiligine negiz bolghan Tәnirlik kóne dýniyetanym ózining qazirgi dinderge tәn ortodoksalidi, sholastikalyq, maniyfesttengen, doktrinalyq sipatynyng joq ekendigimen jәne zamangha beyimdele alatyn qúrylymymen, ózining ishki baziysining túraqtylyghymen ómirsheng bolyp otyr. Tәnirshildiktegi oryn alghan jogharyda aitylghan diniy‑sayasy strategiyalyq ústanymdardyng negizgi baghdarlary adamzattyng diny tarihynda, diny payymdaularynda, din filosofiyasynda әrqily baghyttarda qarastyryldy. HÝIII ghasyrdaghy fransuz, nemis, orys aghartushylary da búl salada aitarlyqtay enbek etti. Mәselen, L.N. Tolstoydyng «Surat kofehanasy» tuyndysyndaghy (audarma) oqyrmangha úsynylghan eng basty iydeya – kópkonfessionaldylyq jәne diny tózimdilik bolatyn.

Al, kónetýrkilik jәne keyingi týrkilik dәuirlerdegi týrki halyqtarynyng әlemdi jaulap alu nәtiyjeleri ontayly bolyp, olar qol astyna birshama halyqtardy baghyndyrghanmen, kóne týrkiler olargha Tәnirlik senim men Tәnirlik dýniyetanymdy «kýshtep tanu» sayasatyn jýrgizbedi. Búl tarihty dýr silkindirgen Attila men Shynghyshan imperiyalarynyng dinge qatysty ústanghan sayasatynan anyq bayqalady: olar ózderi jaulap alghan halyqtardyng diny ústanymyna tәnirlik senimdi sinirmek týgili, әrbir halyqtyng óz senimderin saqtauyna mýmkindik berdi, ol halyqtardyng әrqaysysynyng dinderine belgili bir dengeyde «qúrmetpen» qarady. Búl imperiyalar jaulaghan elderge «Barlyghy mindetti týrde bizding ómir saltymyzben jәne tek qana Tәnirlik senimmen jýrui tiyis» degen qaghida engizbedi.

Áriyne, keybir ózge halyqtargha biylik jýrgizgen  týrki tekti әmirshiler óz dәstýrlerining ondy, tiyimdi, ómirsheng jaqtaryn joghaltpady. Keybiri Tәnirlik senimderin ózge elderde dәstýrge de ainaldyrdy. Mәselen, tarihta aty qalghan Beybarys súltan, Babyr shaH syndy biyleushilerding diny kenesteri turaly derekter bar. Onda Tәnirlik senimning izi bayqalady. Sondyqtan, Shynghyshan qanshama qatal soghys jýrgizse de, onyng diny ústanymy «Shynghyshannyng diny zayyrlylyq ýlgisi» dep ataugha bolatyn ústanym ekendigine býkil tarih kuә jәne ol býgin de óte ózekti bolugha súranyp túrghan ýlgi.

Sayyp kelgende, tәnirlik senimning zayyrlylyq pen diny tózimdilik qaghidattaryn bylaysha jinaqtap kórsete alamyz:

1. Tәnirlik senim diny fanattyqtan ada, tipten, olay boluy mýmkin de emes ‑ tarihta «Tәnirge baghynyshty bol» degen úranmen bolghan soghystar mýlde kezdespeydi. Sebebi, Tәnirlik dýniyetanym prototýrki halyqtarynyng evolusiyalyq damu barysynda tabighy týrde qalyptasqan diny dýniyetanymy bolghandyqtan, ol eshqashan resmy týrde iydeologiyalanyp, nasihattalyp institusiyalanbaghan. Óitkeni, oghan qajettilik te joq edi, onda «Býkil dýnie Tәnir jaratylysy» ‑ mәsele sonymen sheshiledi. Ol basqa dinder siyaqty shekten tys uaghyzdaudy qajetsinbeydi.

2. Tәnirshildikte basqa da dinderding beybit qatar ómir sýruine mýmkindikter beriledi. Mәselen, búghan Shynghyshan imperiyasyndaghy diny sayasat nemese kóne Sauran qalasyndaghy sol dәuirdegi diny ómirdi sipattaushy sayahatshylar men saudagerlerdin, jәne basqa da kuәgerlerding «búl qalada san aluan din ókilderining beybit qatar, tatu-tәtti ómir sýre bergendigi» turaly da aitylatyndyghy dәlel bola alady. Sondyqtan da, Túran dalasynda Buddanyng tastaghy grafikalary, hristiandyq shirkeuler, islamdyq meshitter jәne basqa tarihy múralar mýmkindiginshe, qiratylmay saqtalyp qala bergen. Týrkilik imperiyalarda «diny kózqarasy ýshin qudalanghandar» turaly, nemese, «tәnirshildikke qarsy kózqarasy ýshin qysymshylyq kórgender» turaly aqparattar mýldem joq. Múnda ózge din ókilderine «adasu» dep aidar taghatyn jekkórushilik sezimder bolmaghan (IYә, qazir tәnirshilder dogmalanghan dindi synaydy. Alayda, ol dinge degen qysym emes. Olar dindi emes, diny fanatizmdi synaydy).

3. Tәnirlik senim, negizinen alghanda, memlekettik sayasatqa aralaspaydy.

Áriyne, «Tәnirding tandauly úldary» iydeologiyasy boyynsha kónetýrkilik runa jazularynda olardy  «Qahan» dep ereksheleydi.  Biraq dәl osynday ústanym barlyq týrkilik memleketterinde bolyp edi deuge esh negiz joq. Onday aqparattar kezdespeydi. Sonymen qatar, Tәnirshilikte arnauly din ókilderining sayasy biylik iyesi bolghandyghyn da elestetu qiyn. IYә, baqsylardyng Han kenesshisi, kóripkeli, memleket pen el biyleushining ómirin saqtaushy t.b. boluy tarihta kezdesedi. Biraq ol «qyzmet» diny statustan góri (din taratushy) «memlekettik dengeydegi qauipsizdik qyzmetkerinin» rolindegi teoretiyk-praktik ispetti;

4. Tәnirshildikte qatang diny sharttar qoyylmaydy. Onda ómir sýru sharttary men qaghidattarynyng barlyghy qamtylghan birtútas «әdet-ghúryp pen salt-dәstýr instituty» bar. Ol ruhani, mәdeni, sayasi, әleumettik, ekonomikalyq, túrmystyq, etikalyq t.b. salalardyng barlyghyn qamtidy. Biraq, tәnirshilikte «tәnirlik rәsimderdi orynda» deytin mәjbýrleu joq. Ol eshkimge kýshtep tanylmaydy, tәnirshilikti qorqytyp-ýrkitip moyyndattyru kezdespeydi. Eshkim de tәnirlik rәsimdi oryndaghanynyz nemese oryndamaghanynyz turaly sizden jauap almaydy. Óitkeni, Tәnirlik senim erkindik alany jәne diny diskurs pen súhbattastyq alany. Onda kez kelgen mәsele boyynsha syn aitugha әrkim haqyly. Biraq, «Kókte bir Tәnir, jerde Qahan» degen iydeologiya «oygha ne kelse sony jasaugha bolatyn anarhiyalyq qogham» qúrudy maqsat etpeydi. Múnda da ózindik bir qúqyqtyq erejeler men tәrtipterdi saqtau qajettiligi bar: «ata-baba aruaghyn qorlady», «aruaq atty», «ata saltty búzdy» jәne t.b. aiyptaular diny sipatqa ie emes. Ol aiyptaular qoghamdaghy zang búzushylyq pen adamgershilik normalardy attap ketuding jazasy ispettes bolghan.

Sonday-aq, tәnirlik dýniyetanymda Tәnir qalauyna qarsy әreketterge «Jaman bolady», «Búlay etuge bolmaydy!» dep kesip aitatyn  әrqily tiymdar jýiesi de keri ketu men qúldyraudy shekteytin túrmystyq-moralidik-qúqyqtyq retteushilik qyzmet atqarghan.

5. Tәnir ózin madaqtaugha, ózin ýnemi úmytpay esine alghyzugha, adamzatty qorqytugha, qúl qylugha (qúl ústaugha), sikldy týrde jalbarynudy talap etuge, jasaghan isteri men jaqsylyqtary ýshin alghys estuge t.b. eshqashan zәru bolghan emes.  Tәnirlik senim adam erkindigi men qúqyghyn joghary baghalaydy. Áriyne, Tәnirge alghys aitugha, odan ótinip, qajetti nәrsenizdi súrauynyzgha, óz dengeyinizde aruaqtar men tәnirge de siynuynyzgha mýmkindiginiz bar, biraq qatang uaqyt belgilenbeydi jәne nege syiynbadyng dep eshkim de sókpeydi.  Búl ritualdar әigilenip, barshagha jariyalanyp, institusiyalanyp, qatang resmiylenip ketpeydi. Ol jeke dara, әrbir adamnyng ózining oryndauyna bolatyn nemese bolmaytyn erki. (Biraq, múny «Tәnir ózine jalbarynghandar ýshin barlyq nәrselerdi jasay beruge rúqsat beretin jenildik kartochkasyn beredi»  dep úqpau kerek). Degenmen,  qazirgi tanda da tәnirshildik ayasynda últtyq salt-dәstýrlerdi oryndaugha sizdi eshkim kýshtep mәjbýrlemeydi, ony oryndau-oryndamau turaly Jogharghy kýshterge eshkim esep bermeydi.

Sebebi, últtyq dәstýrlerdi saqtau – әldeqanday bir qajetsiz, manyzsyz, adam iygiligine ziyanyn tiygizetin t.b. salttardy emes,  negizinen, adam ýshin ómirding ózegine ainalghan, yaghni, ómir sýruding sharty bolyp keletin salt‑dәstýrler, yrym-tiymdar, әdet-ghúryptar t.b. praktikalyq-pragmatikalyq manyzy bar erejelerdi ýsynady. Búl – ómirdi sýru ne ghúmyr keshui ilimi.

Endi, «Tәnirlik  shamandyq» turaly birer sózge toqtalayyq. Keybireuler ony «fanattyq» dep baghamdaydy. Shyndyghynda,  búdan «tәnirlik dýniyetanymdy moyyndaghandardyng barlyghy baqsy bolyp ketui qajet» degen týsinik tumaydy. Ol ‑ tek sanauly ghana adamdargha beriletin qúdyretti tylsym, iriktelgen, súryptalghan, ata-babasynyng ruhy arqyly (genetikaly) tasymaldanghan kiyeli qasiyet bolyp sanalady. Yaghni, tәnirlik dýniyetanym barsha halyqqa «baqsy bolyndar», «baqsy ritualdaryn oryndandar», «oghan baghynyndar» degen nasihattar jýrgizbeydi.  Kerisinshe, tәnirshilikte baqsy ritualdaryna saqtyqpen qarau oryn alghan. Mәselen, baqsynyng qobyzyn ústaugha, kiyimin  kiige kóbine tiym salynghan. Baqsy eshkimdi ózine sendiruge mәjbýrlemeydi, eshkim senbese de onyng quaty azayyp qalmaydy,  oghan jalbarynyp ta qajeti joq, ol ózgelerding sengen-senbegendigine múqtaj da emes, ol eshqanday da diny uaghyz jýrgizbeydi. Baqsy – ritualdyq dengeydegi salt-dәstýrdi saqtaushy. Ol elden ózine qúrmet pen mәrtebe kýtpeydi. Biraq kómek súrap kelgenderge kómektesudi óz mindetine alghan gumanist jan.

6. Tәnirlik senimde nirvana, monahtyq, sopylyq t.b. askettik ómir sýru mәneri nasihattalmaydy. Ómir shattyqpen, quanyshpen, adamgha berilgen barlyq mýmkindikterdi iygilikpen paydalanugha, baqytty, dәuletti ghúmyr keshuge taghayyndalghan. Tәnirlikte ómir jalghan emes, ol – shyndyqtyng ózi. Mysaly, «Ishelik te, jelik, Oinalyq ta, kýlelik, Mynau jalghan dýnie kimderden keyin qalmaghan!» (Shalkiyiz jyrau) degen qaghidamen ómir sýrudi qúndylyq sanaydy. Nemese: «Kýldir-kýldir kisinetip, Kýrendi miner me ekemiz, Kýderiden bau taghyp qamqapty kiyer me ekemiz. Jaghasy – altyn, jeni jez – sauyt kiyer me ekemiz..» dep ómir shattyghynyng estetikasyn joghary baghalaydy. (Al «jaghasy altyn, jeni jez» sauyt kóne saq dәuirindegi altyn kiyimdi adamnan jetip, qazaq dilinde saqtalghandyghyn kórsetetin arhetipter. Biraq búl óz aldyna jeke zertteudi kerek etetin qúbylys)

7. Tәnirlik dýniyetanymdy «senim» dep alsaq, onda múnda eshqanday da «ekiúdayylyq» («ekijýzdilik» dese de bolady) joq ekenin bayqaymyz. Tәnirlik nanym‑senimde onday ýrdis bolmaghan jәne boluy da mýmkin emes. Tәnirshilikte «ótirik tәnirshil», «jalghan tәnirshil», «tәnirshildikti imitasiyalau» t.b. kezdespeydi. Óitkeni, eshkimning de jalghan tәnirshildikpen shúghyldanuy mýmkin emes. Múnda Tәnir «bar, ne, joq»! Adamgha tәnirshil bolghandyghy ýshin әldeqanday bir qarajat alu, biylikten qoldau tabu, ózge bir diny mәrtebelerge ie bolu qajet emes. Múnda adamnyng ózin ózgeden asqaq sanauy t.b. kezdespeydi. Tәnir aldynda býkil jaratylys ten: ósimdikter de, qúmyrsqa da, jan‑januar da, adam da – Bir Tәnir jaratylysy. Sondyqtan, «jalghan tәnirshildik» aqymaqtyq nemese esi auysqandyq bolyp sanalady. Eger, jalghandyq bolsa qalghan jaghdayda, ony «ar jazasy» men «aruaqtar atuy» kýtip túrady. Qazaq halqy da sol ýshin aruaqtar qarghysynan qatty qoryqqan.

8. Tәnirlik ilimde óz ishinen «jikke bólinushilik», «әrtýrli aghymdar qúryp alushylyq» siyaqty bólektenu týsinigi joq. Birtútas tәnirlik jaratylys «birtútas dýniyetanymdy» qúraydy. Al, «Ár elding salty basqa, itteri qara qasqa» degen mәtel kóp jaghdayda basqa halyqtardaghy dәstýrlerining әrqilylyghyna qatysty qoldanylghan jәne mәtin astarynda olardy da týsinuge bolatyndyghy turaly oy niyet jatady. Qazaq dalasy keng bolghandyqtan, salt-dәstýrler arasynda sәl-pәl aiyrmashylyqtar boluy da yqtimal. Biraq týpkilikti, irgeli, birin-biri joqqa shygharatynday qayshylyq bizde bolmaghan. Tәnirlikte tek qúrylym ghana bar: tәnirlik mifologiya, tәnirlik dәstýrler men ómir salty, tәnirlik etika, tәnirlik filosofiya t.b. tútasyp, ýnemi ózin-ózi qaytalaytyn biregey jýie qúraydy. Sondyqtan onda «Úmay-Ana baghyty», «Kók Tәniri baghyty», «Ghúrypshyldar baghyty» degen siyaqty jikke bólinushilikti bildiretin týsinikter joq. Tәnirlikte әlem kóp satyly, biraq – birtútas. Sol sebepti múnday «jiktelu» ýrdisi bolmaghan jәne boluy da mýmkin emes.

Al shamandyq  ‑ «tәnirlik element» retinde qabyldanghan synayly. Óitkeni, әlemning ýshtik qúrylymy, ruh berushi әruaqtar, kie t.b. týsinikter ekeuine de ortaq. Shamandyqtyng diny tózimdiligi (toleranttylyq) men beyimdelgishtigi sonshalyq, key jaghdayda, olarda basqa dindi qabyldaushylyq kezdesedi. Mәselen, qazirgi Sibir halyqtaryndaghy shamandardyng keybiri hristian, keybiri buddizmge juyqtaydy t.b.

9. Tәnirlikte «diny kәsipkerlik» nemese Tәnirdi qanday da bir payda men tabys kózine ainaldyratyn qúral retinde paydalanu mýlde kezdespeydi, boluy da mýmkin emes. Óitkeni, Ar men Namys («Armysyzdar» dep amandasu osydan) Tәnir atyn, Auaqtardy «saudagha salugha» qatang tiym salady,. Mәselen, onda «qarajat jinaytyn arnayy tәnirlik mekemeler men oryndar» bolmaghan. Ekinshiden, «aruaqtar dýniyesi» saudagha salmaq týgili, til tiygizuge de bolmaytyn ózdiginshe bir asqaq әlem bolyp sanalady. Sondyqtan, qazaq dalasynda diny ritualdardy payda kózine ainaldyrghandar búryn sondy kezdespegen. Sondyqtan bolar, HIH ghasyrda búryndary mýldem bolmaghan, últtyq tanym-týsinikpen ýilespeytin «diny kәsipkerlikpen ainalysushy dýmshelik» qazaq dalasynda qatty syngha úshyraghan:

«Qotyr eshki, aqsaq qoy
Pidiyadan kelgen dep,
Osy kýni bir para
Bilimi joq kónili zor
Din men kýnge birdey sor
Mollagha qalghan kýn qúrsyn..»  (Ghúmar Qarash. Zamana.-A.: Ghylym, 2000.-236b.)

10. Tәnirlik ilimde ghylym, bilim, aghartu da basty oryngha shygharylady, erekshe qúndylyq retinde baghalanady. O. Sýleymenov aitqanday, onyng bastaulary tym kóne dәuirdegi Shumerlik mәdeniyetpen baylanysyp jatyr: Giligamesh dybystyq ózgeriske úshyraghan atau, shyndyghynda ol, Bilgamesh (bilgish) dep oqyluy tiyis (Sýleymenov O.O. Shygharmalar jinaghy. 4-tom. Atamzamanghy týrkiler (Tariyhqa deyingi týrkiler).-Almaty: Oljas ktaphanasy, 2016.-284b. (104b.). Sonday-aq, Bilge (bilimdi) qahan atau da bilimdi qadirleuden tuyndaghan, M. Qashghariyding «Diuany lúghat-at týrik» sózdiginde de, J. Balasaghúnnyng «Qútadghu bilik» (Qútty bilim) enbegining ataularynda da bilim, bitig, bilik, lúghat (lúghat alu) t.b oqu men bilimning qúndylyghy kórinis tabady. Qazirgi tәnirshildik baghyt ta jalpy diny senimge kóbirek berilmey, ilim-bilimge úmtylatyn úrpaq dayyndau mәselesine airyqsha kónil audaryp keledi...

11. Tәnirlik mifologiya kópqyrly, san aluan, tym kóne zamanda payda bolghandyqtan, onyng keybir tústary úmyt bolghan, qaysibir qyrlary búrmalanghan boluy da yqtimal. Degenmen, Tәnirlik mifologiya shyndyq retinde tanylmaydy, kóne «Grek mifologiyasy», «Qytay mifologiyasy», «Skandinaviya mifteri» siyaqty anyzdyq jelisi bar kóne dәuirden jetken ózindik bir qúndylyq dep qana baghalanady. Eshkim de tәnirlik mifterge shynayy senip, sol mifter boyynsha ómir sýrip, ony tikeley tarihy oqighalar retinde týsinbegen. Mýmkin, kezinde mif tәrbiyelik mәni bar rәmizdik oilau men túspaldy oilardyng jiyntyghy dep baghamdaghan bolar. Sol sebepti, olar ertegilerge ainalghan nemese olardyng qúramyna engen. Mysaly, tәnirlik mifter qazir de halyqty oghan senuge mәjbýrleytin, ýgitteytin, ony nasihattaytyn manipulyasiyalar emes, bayyrghy әfsanalar, ertegiler retinde ghana moyyndalady.

Qoryta aitqanda, qazirgi zamanghy diny tózimdilik, diny zayyrlylyq, kópkonfessionaldylyq, erkin oilylyq t.b. dinge qatysty  qúndylyqtar bizding kóne zamanghy tәnirlik dýniyetanymnyng boyynan tabylady. Tipten, Tәnirlik dýniyetanymnyng osy bir erekshe sipattary qazir de onyng boluyna, saqtaluyna, tasymaldanuyna, sabaqtasuyna sep bolyp otyr desek qatelespeymiz. Tәnirlik  dýniyetanym, qazirgi diny opportunister aitatynday «Búl bizge dinge qatysty ústanatyn qaghidalardyn, normalardyn, erejelerdin, zandardyng barlyq talaptaryn qanaghattandyru ýshin «syrttan әkelingen» dýnie emes. Ol jasandy týrde beyimdelmegen. Ol ózining tabighaty jaghynan әu-bastan osylay qúrylymdanghan tútas nanym‑senim formasy.

Sondyqtan, qazaq halqynyng qazirgi Tәnirlik tól dýniyetanymy ‑ jalpy diny ortada «diny fanattyqqa jol bermeuding aldyn alatyn ózindik qorghanysh tetik qyzmetin atqarady» dep nyq payymdauymyzgha bolady.

Berik Atash, filosofiya ghylymdarynyng doktory,

Ábdirashit Bәkirúly, filosof‑publisist. 

Abai.kz