ادامزات قوعامى «يننوۆاتسيالىق ءومىر» دەپ اتالاتىن بۇگىنگى تاڭداعى پروگرەستى باعىتقا بۇرىلدى. بۇل – قوعامنىڭ دامۋ ەۆوليۋتسياسىنداعى، اسىرەسە، سوڭعى جىلدارداعى الەۋمەتتىك ۋاقىتتىڭ جەدەلدەۋى مەن جاڭاشىلدىققا دەگەن بەتبۇرىستار مەن قوعام ءومىرىنىڭ ءاربىر سالاسىنداعى بولىپ جاتقان وزگەرىستەردىڭ جيىنتىق ناتيجەسى. ارينە، شىندىعىندا، ول تەك قانا جاڭانى بەتكە ۇستايتىن ۇزدىكسىز، مۇلتىكسىز، ۇنەمى العا ىلگەرىلەۋ ەمەس. بۇل پروتسەسس داستۇرشىلدىك پەن جاڭاشىلدىقتىڭ بىرلىگى مەن قايشىلىعى ارقىلى ءجۇرىپ وتىراتىن ديالەكتيكالىق ءۇردىس.

ارينە، عىلىمي اينالىمدا «تاريح قايتالانادى»، نە بولماسا، «جاڭانىڭ بارلىعى ۇمىتىلعان ەسكى» دەگەن ءتامسىل بار. ءبىز قانشاما «جاڭاشىل» بوپ كەتسەك تە، ادامزات ءوزى ءجۇرىپ وتكەن تاريحي جولىن ءباسى‑بۇتىن ىسىرىپ تاستاي المايدى. بۇل قوعام ءومىرىنىڭ قاي سالاسىنا بولماسىن قاتىسى بار ماسەلە. سونىڭ ءبىرى ‑ قازىرگى زامانداعى الەم حالىقتارىنىڭ جانە وركەنيەتتى قوعامداردىڭ دىنگە قاتىستى  ۇستاناتىن ساياساتى:  زايىرلىلىق، دىنارالىق كەلىسىم، ءدىني تولەرانتتىلىق، كوپكونفەسسيونالدىلىق پەن ارقيلى دىندەردىڭ بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋى ت.ب.

بۇل پاراديگمانىڭ تۇپ‑توركىنى (گەنەزيسى) – كونە تاڭىرشىلدىك دۇنيەتانىمىنان تامىر تارتادى. ءبىر قىرىنان، قازىرگى ءدىني سەنىمدەر مەن دىندەردىڭ كوپشىلىگىنە نەگىز بولعان تاڭىرلىك كونە دۇنيەتانىم ءوزىنىڭ قازىرگى دىندەرگە ءتان ورتودوكسالدى، سحولاستيكالىق، مانيفەستتەنگەن، دوكترينالىق سيپاتىنىڭ جوق ەكەندىگىمەن جانە زامانعا بەيىمدەلە الاتىن قۇرىلىمىمەن، ءوزىنىڭ ىشكى ءبازيسىنىڭ تۇراقتىلىعىمەن ومىرشەڭ بولىپ وتىر. تاڭىرشىلدىكتەگى ورىن العان جوعارىدا ايتىلعان ءدىني‑ساياسي ستراتەگيالىق ۇستانىمداردىڭ نەگىزگى باعدارلارى ادامزاتتىڭ ءدىني تاريحىندا، ءدىني پايىمداۋلارىندا، ءدىن فيلوسوفياسىندا ارقيلى باعىتتاردا قاراستىرىلدى. ءحۇىىى عاسىرداعى فرانتسۋز، نەمىس، ورىس اعارتۋشىلارى دا بۇل سالادا ايتارلىقتاي ەڭبەك ەتتى. ماسەلەن، ل.ن. تولستويدىڭ «سۋرات كوفەحاناسى» تۋىندىسىنداعى (اۋدارما) وقىرمانعا ۇسىنىلعان ەڭ باستى يدەيا – كوپكونفەسسيونالدىلىق جانە ءدىني توزىمدىلىك بولاتىن.

ال، كونەتۇركىلىك جانە كەيىنگى تۇركىلىك داۋىرلەردەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ الەمدى جاۋلاپ الۋ ناتيجەلەرى وڭتايلى بولىپ، ولار قول استىنا ءبىرشاما حالىقتاردى باعىندىرعانمەن، كونە تۇركىلەر ولارعا تاڭىرلىك سەنىم مەن تاڭىرلىك دۇنيەتانىمدى «كۇشتەپ تاڭۋ» ساياساتىن جۇرگىزبەدى. بۇل تاريحتى ءدۇر سىلكىندىرگەن اتتيلا مەن شىڭعىسحان يمپەريالارىنىڭ دىنگە قاتىستى ۇستانعان ساياساتىنان انىق بايقالادى: ولار وزدەرى جاۋلاپ العان حالىقتاردىڭ ءدىني ۇستانىمىنا تاڭىرلىك سەنىمدى سىڭىرمەك تۇگىلى، ءاربىر حالىقتىڭ ءوز سەنىمدەرىن ساقتاۋىنا مۇمكىندىك بەردى، ول حالىقتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ دىندەرىنە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە «قۇرمەتپەن» قارادى. بۇل يمپەريالار جاۋلاعان ەلدەرگە «بارلىعى مىندەتتى تۇردە ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىزبەن جانە تەك قانا تاڭىرلىك سەنىممەن ءجۇرۋى ءتيىس» دەگەن قاعيدا ەنگىزبەدى.

ارينە، كەيبىر وزگە حالىقتارعا بيلىك جۇرگىزگەن  تۇركى تەكتى امىرشىلەر ءوز داستۇرلەرىنىڭ وڭدى، ءتيىمدى، ومىرشەڭ جاقتارىن جوعالتپادى. كەيبىرى تاڭىرلىك سەنىمدەرىن وزگە ەلدەردە داستۇرگە دە اينالدىردى. ماسەلەن، تاريحتا اتى قالعان بەيبارىس سۇلتان، بابىر شاھ سىندى بيلەۋشىلەردىڭ ءدىني كەڭەستەرى تۋرالى دەرەكتەر بار. وندا تاڭىرلىك سەنىمنىڭ ءىزى بايقالادى. سوندىقتان، شىڭعىسحان قانشاما قاتال سوعىس جۇرگىزسە دە، ونىڭ ءدىني ۇستانىمى «شىڭعىسحاننىڭ ءدىني زايىرلىلىق ۇلگىسى» دەپ اتاۋعا بولاتىن ۇستانىم ەكەندىگىنە بۇكىل تاريح كۋا جانە ول بۇگىن دە وتە وزەكتى بولۋعا سۇرانىپ تۇرعان ۇلگى.

سايىپ كەلگەندە، تاڭىرلىك سەنىمنىڭ زايىرلىلىق پەن ءدىني توزىمدىلىك قاعيداتتارىن بىلايشا جيناقتاپ كورسەتە الامىز:

1. تاڭىرلىك سەنىم ءدىني فاناتتىقتان ادا، تىپتەن، ولاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس ‑ تاريحتا «تاڭىرگە باعىنىشتى بول» دەگەن ۇرانمەن بولعان سوعىستار مۇلدە كەزدەسپەيدى. سەبەبى، تاڭىرلىك دۇنيەتانىم پروتوتۇركى حالىقتارىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋ بارىسىندا تابيعي تۇردە قالىپتاسقان ءدىني دۇنيەتانىمى بولعاندىقتان، ول ەشقاشان رەسمي تۇردە يدەولوگيالانىپ، ناسيحاتتالىپ ينستيتۋتسيالانباعان. ويتكەنى، وعان قاجەتتىلىك تە جوق ەدى، وندا «بۇكىل دۇنيە ءتاڭىر جاراتىلىسى» ‑ ماسەلە سونىمەن شەشىلەدى. ول باسقا دىندەر سياقتى شەكتەن تىس ۋاعىزداۋدى قاجەتسىنبەيدى.

2. تاڭىرشىلدىكتە باسقا دا دىندەردىڭ بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىكتەر بەرىلەدى. ماسەلەن، بۇعان شىڭعىسحان يمپەرياسىنداعى ءدىني ساياسات نەمەسە كونە ساۋران قالاسىنداعى سول داۋىردەگى ءدىني ءومىردى سيپاتتاۋشى ساياحاتشىلار مەن ساۋداگەرلەردىڭ، جانە باسقا دا كۋاگەرلەردىڭ «بۇل قالادا سان الۋان ءدىن وكىلدەرىنىڭ بەيبىت قاتار، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرە بەرگەندىگى» تۋرالى دا ايتىلاتىندىعى دالەل بولا الادى. سوندىقتان دا، تۇران دالاسىندا بۋددانىڭ تاستاعى گرافيكالارى، حريستياندىق شىركەۋلەر، يسلامدىق مەشىتتەر جانە باسقا تاريحي مۇرالار مۇمكىندىگىنشە، قيراتىلماي ساقتالىپ قالا بەرگەن. تۇركىلىك يمپەريالاردا «ءدىني كوزقاراسى ءۇشىن قۋدالانعاندار» تۋرالى، نەمەسە، «تاڭىرشىلدىككە قارسى كوزقاراسى ءۇشىن قىسىمشىلىق كورگەندەر» تۋرالى اقپاراتتار مۇلدەم جوق. مۇندا وزگە ءدىن وكىلدەرىنە «اداسۋ» دەپ ايدار تاعاتىن جەككورۋشىلىك سەزىمدەر بولماعان ء(يا، قازىر تاڭىرشىلدەر دوگمالانعان ءدىندى سىنايدى. الايدا، ول دىنگە دەگەن قىسىم ەمەس. ولار ءدىندى ەمەس، ءدىني ءفاناتيزمدى سىنايدى).

3. تاڭىرلىك سەنىم، نەگىزىنەن العاندا، مەملەكەتتىك ساياساتقا ارالاسپايدى.

ارينە، «ءتاڭىردىڭ تاڭداۋلى ۇلدارى» يدەولوگياسى بويىنشا كونەتۇركىلىك رۋنا جازۋلارىندا ولاردى  «قاھان» دەپ ەرەكشەلەيدى.  بىراق ءدال وسىنداي ۇستانىم بارلىق تۇركىلىك مەملەكەتتەرىندە بولىپ ەدى دەۋگە ەش نەگىز جوق. ونداي اقپاراتتار كەزدەسپەيدى. سونىمەن قاتار، تاڭىرشىلىكتە ارناۋلى ءدىن وكىلدەرىنىڭ ساياسي بيلىك يەسى بولعاندىعىن دا ەلەستەتۋ قيىن. ءيا، باقسىلاردىڭ حان كەڭەسشىسى، كورىپكەلى، مەملەكەت پەن ەل بيلەۋشىنىڭ ءومىرىن ساقتاۋشى ت.ب. بولۋى تاريحتا كەزدەسەدى. بىراق ول «قىزمەت» ءدىني ستاتۋستان گورى ء(دىن تاراتۋشى) «مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرىنىڭ» رولىندەگى تەورەتيك-پراكتيك ىسپەتتى;

4. تاڭىرشىلدىكتە قاتاڭ ءدىني شارتتار قويىلمايدى. وندا ءومىر ءسۇرۋ شارتتارى مەن قاعيداتتارىنىڭ بارلىعى قامتىلعان ءبىرتۇتاس «ادەت-عۇرىپ پەن سالت-ءداستۇر ينستيتۋتى» بار. ول رۋحاني، مادەني، ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، تۇرمىستىق، ەتيكالىق ت.ب. سالالاردىڭ بارلىعىن قامتيدى. بىراق، تاڭىرشىلىكتە «تاڭىرلىك راسىمدەردى ورىندا» دەيتىن ماجبۇرلەۋ جوق. ول ەشكىمگە كۇشتەپ تاڭىلمايدى، تاڭىرشىلىكتى قورقىتىپ-ۇركىتىپ مويىنداتتىرۋ كەزدەسپەيدى. ەشكىم دە تاڭىرلىك ءراسىمدى ورىنداعانىڭىز نەمەسە ورىنداماعانىڭىز تۋرالى سىزدەن جاۋاپ المايدى. ويتكەنى، تاڭىرلىك سەنىم ەركىندىك الاڭى جانە ءدىني ديسكۋرس پەن سۇحباتتاستىق الاڭى. وندا كەز كەلگەن ماسەلە بويىنشا سىن ايتۋعا اركىم حاقىلى. بىراق، «كوكتە ءبىر ءتاڭىر، جەردە قاھان» دەگەن يدەولوگيا «ويعا نە كەلسە سونى جاساۋعا بولاتىن انارحيالىق قوعام» قۇرۋدى ماقسات ەتپەيدى. مۇندا دا وزىندىك ءبىر قۇقىقتىق ەرەجەلەر مەن تارتىپتەردى ساقتاۋ قاجەتتىلىگى بار: «اتا-بابا ارۋاعىن قورلادى»، «ارۋاق اتتى»، «اتا سالتتى بۇزدى» جانە ت.ب. ايىپتاۋلار ءدىني سيپاتقا يە ەمەس. ول ايىپتاۋلار قوعامداعى زاڭ بۇزۋشىلىق پەن ادامگەرشىلىك نورمالاردى اتتاپ كەتۋدىڭ جازاسى ىسپەتتەس بولعان.

سونداي-اق، تاڭىرلىك دۇنيەتانىمدا ءتاڭىر قالاۋىنا قارسى ارەكەتتەرگە «جامان بولادى»، «بۇلاي ەتۋگە بولمايدى!» دەپ كەسىپ ايتاتىن  ارقيلى تيىمدار جۇيەسى دە كەرى كەتۋ مەن قۇلدىراۋدى شەكتەيتىن تۇرمىستىق-مورالدىك-قۇقىقتىق رەتتەۋشىلىك قىزمەت اتقارعان.

5. ءتاڭىر ءوزىن ماداقتاۋعا، ءوزىن ۇنەمى ۇمىتپاي ەسىنە العىزۋعا، ادامزاتتى قورقىتۋعا، قۇل قىلۋعا (قۇل ۇستاۋعا), تسيكلدى تۇردە جالبارىنۋدى تالاپ ەتۋگە، جاساعان ىستەرى مەن جاقسىلىقتارى ءۇشىن العىس ەستۋگە ت.ب. ەشقاشان ءزارۋ بولعان ەمەس.  تاڭىرلىك سەنىم ادام ەركىندىگى مەن قۇقىعىن جوعارى باعالايدى. ارينە، تاڭىرگە العىس ايتۋعا، ودان ءوتىنىپ، قاجەتتى نارسەڭىزدى سۇراۋىڭىزعا، ءوز دەڭگەيىڭىزدە ارۋاقتار مەن تاڭىرگە دە سيىنۋىڭىزعا مۇمكىندىگىڭىز بار، بىراق قاتاڭ ۋاقىت بەلگىلەنبەيدى جانە نەگە سىيىنبادىڭ دەپ ەشكىم دە سوكپەيدى.  بۇل ريتۋالدار ايگىلەنىپ، بارشاعا جاريالانىپ، ينستيتۋتسيالانىپ، قاتاڭ رەسميلەنىپ كەتپەيدى. ول جەكە دارا، ءاربىر ادامنىڭ ءوزىنىڭ ورىنداۋىنا بولاتىن نەمەسە بولمايتىن ەركى. (بىراق، مۇنى «ءتاڭىر وزىنە جالبارىنعاندار ءۇشىن بارلىق نارسەلەردى جاساي بەرۋگە رۇقسات بەرەتىن جەڭىلدىك كارتوچكاسىن بەرەدى»  دەپ ۇقپاۋ كەرەك). دەگەنمەن،  قازىرگى تاڭدا دا تاڭىرشىلدىك اياسىندا ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى ورىنداۋعا ءسىزدى ەشكىم كۇشتەپ ماجبۇرلەمەيدى، ونى ورىنداۋ-ورىنداماۋ تۋرالى جوعارعى كۇشتەرگە ەشكىم ەسەپ بەرمەيدى.

سەبەبى، ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋ – الدەقانداي ءبىر قاجەتسىز، ماڭىزسىز، ادام يگىلىگىنە زيانىن تيگىزەتىن ت.ب. سالتتاردى ەمەس،  نەگىزىنەن، ادام ءۇشىن ءومىردىڭ وزەگىنە اينالعان، ياعني، ءومىر ءسۇرۋدىڭ شارتى بولىپ كەلەتىن سالت‑داستۇرلەر، ىرىم-تيىمدار، ادەت-عۇرىپتار ت.ب. پراكتيكالىق-پراگماتيكالىق ماڭىزى بار ەرەجەلەردى ءۇسىنادى. بۇل – ءومىردى ءسۇرۋ نە عۇمىر كەشۋى ءىلىمى.

ەندى، «تاڭىرلىك  شاماندىق» تۋرالى بىرەر سوزگە توقتالايىق. كەيبىرەۋلەر ونى «فاناتتىق» دەپ باعامدايدى. شىندىعىندا،  بۇدان «تاڭىرلىك دۇنيەتانىمدى مويىنداعانداردىڭ بارلىعى باقسى بولىپ كەتۋى قاجەت» دەگەن تۇسىنىك تۋمايدى. ول ‑ تەك ساناۋلى عانا ادامدارعا بەرىلەتىن قۇدىرەتتى تىلسىم، ىرىكتەلگەن، سۇرىپتالعان، اتا-باباسىنىڭ رۋحى ارقىلى (گەنەتيكالى) تاسىمالدانعان كيەلى قاسيەت بولىپ سانالادى. ياعني، تاڭىرلىك دۇنيەتانىم بارشا حالىققا «باقسى بولىڭدار»، «باقسى ريتۋالدارىن ورىنداڭدار»، «وعان باعىنىڭدار» دەگەن ناسيحاتتار جۇرگىزبەيدى.  كەرىسىنشە، تاڭىرشىلىكتە باقسى ريتۋالدارىنا ساقتىقپەن قاراۋ ورىن العان. ماسەلەن، باقسىنىڭ قوبىزىن ۇستاۋعا، كيىمىن  كيۋگە كوبىنە تيىم سالىنعان. باقسى ەشكىمدى وزىنە سەندىرۋگە ماجبۇرلەمەيدى، ەشكىم سەنبەسە دە ونىڭ قۋاتى ازايىپ قالمايدى،  وعان جالبارىنىپ تا قاجەتى جوق، ول وزگەلەردىڭ سەنگەن-سەنبەگەندىگىنە مۇقتاج دا ەمەس، ول ەشقانداي دا ءدىني ۋاعىز جۇرگىزبەيدى. باقسى – ريتۋالدىق دەڭگەيدەگى سالت-ءداستۇردى ساقتاۋشى. ول ەلدەن وزىنە قۇرمەت پەن مارتەبە كۇتپەيدى. بىراق كومەك سۇراپ كەلگەندەرگە كومەكتەسۋدى ءوز مىندەتىنە العان گۋمانيست جان.

6. تاڭىرلىك سەنىمدە نيرۆانا، موناحتىق، سوپىلىق ت.ب. اسكەتتىك ءومىر ءسۇرۋ مانەرى ناسيحاتتالمايدى. ءومىر شاتتىقپەن، قۋانىشپەن، ادامعا بەرىلگەن بارلىق مۇمكىندىكتەردى يگىلىكپەن پايدالانۋعا، باقىتتى، داۋلەتتى عۇمىر كەشۋگە تاعايىندالعان. تاڭىرلىكتە ءومىر جالعان ەمەس، ول – شىندىقتىڭ ءوزى. مىسالى، «ىشەلىك تە، جەلىك، وينالىق تا، كۇلەلىك، مىناۋ جالعان دۇنيە كىمدەردەن كەيىن قالماعان!» (شالكيىز جىراۋ) دەگەن قاعيدامەن ءومىر ءسۇرۋدى قۇندىلىق سانايدى. نەمەسە: «كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ، كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەمىز، كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ قامقاپتى كيەر مە ەكەمىز. جاعاسى – التىن، جەڭى جەز – ساۋىت كيەر مە ەكەمىز..» دەپ ءومىر شاتتىعىنىڭ ەستەتيكاسىن جوعارى باعالايدى. (ال «جاعاسى التىن، جەڭى جەز» ساۋىت كونە ساق داۋىرىندەگى التىن كيىمدى ادامنان جەتىپ، قازاق دىلىندە ساقتالعاندىعىن كورسەتەتىن ارحەتيپتەر. بىراق بۇل ءوز الدىنا جەكە زەرتتەۋدى كەرەك ەتەتىن قۇبىلىس)

7. تاڭىرلىك دۇنيەتانىمدى «سەنىم» دەپ الساق، وندا مۇندا ەشقانداي دا «ەكىۇدايىلىق» («ەكىجۇزدىلىك» دەسە دە بولادى) جوق ەكەنىن بايقايمىز. تاڭىرلىك نانىم‑سەنىمدە ونداي ءۇردىس بولماعان جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. تاڭىرشىلىكتە «وتىرىك ءتاڭىرشىل»، «جالعان ءتاڭىرشىل»، «تاڭىرشىلدىكتى يميتاتسيالاۋ» ت.ب. كەزدەسپەيدى. ويتكەنى، ەشكىمنىڭ دە جالعان تاڭىرشىلدىكپەن شۇعىلدانۋى مۇمكىن ەمەس. مۇندا ءتاڭىر «بار، نە، جوق»! ادامعا ءتاڭىرشىل بولعاندىعى ءۇشىن الدەقانداي ءبىر قاراجات الۋ، بيلىكتەن قولداۋ تابۋ، وزگە ءبىر ءدىني مارتەبەلەرگە يە بولۋ قاجەت ەمەس. مۇندا ادامنىڭ ءوزىن وزگەدەن اسقاق ساناۋى ت.ب. كەزدەسپەيدى. ءتاڭىر الدىندا بۇكىل جاراتىلىس تەڭ: وسىمدىكتەر دە، قۇمىرسقا دا، جان‑جانۋار دا، ادام دا – ءبىر ءتاڭىر جاراتىلىسى. سوندىقتان، «جالعان تاڭىرشىلدىك» اقىماقتىق نەمەسە ەسى اۋىسقاندىق بولىپ سانالادى. ەگەر، جالعاندىق بولسا قالعان جاعدايدا، ونى «ار جازاسى» مەن «ارۋاقتار اتۋى» كۇتىپ تۇرادى. قازاق حالقى دا سول ءۇشىن ارۋاقتار قارعىسىنان قاتتى قورىققان.

8. تاڭىرلىك ىلىمدە ءوز ىشىنەن «جىككە بولىنۋشىلىك»، «ءارتۇرلى اعىمدار قۇرىپ الۋشىلىق» سياقتى بولەكتەنۋ تۇسىنىگى جوق. ءبىرتۇتاس تاڭىرلىك جاراتىلىس «ءبىرتۇتاس دۇنيەتانىمدى» قۇرايدى. ال، «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەگەن ماتەل كوپ جاعدايدا باسقا حالىقتارداعى داستۇرلەرىنىڭ ارقيلىلىعىنا قاتىستى قولدانىلعان جانە ءماتىن استارىندا ولاردى دا تۇسىنۋگە بولاتىندىعى تۋرالى وي نيەت جاتادى. قازاق دالاسى كەڭ بولعاندىقتان، سالت-داستۇرلەر اراسىندا ءسال-ءپال ايىرماشىلىقتار بولۋى دا ىقتيمال. بىراق تۇپكىلىكتى، ىرگەلى، ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعاراتىنداي قايشىلىق بىزدە بولماعان. تاڭىرلىكتە تەك قۇرىلىم عانا بار: تاڭىرلىك ميفولوگيا، تاڭىرلىك داستۇرلەر مەن ءومىر سالتى، تاڭىرلىك ەتيكا، تاڭىرلىك فيلوسوفيا ت.ب. تۇتاسىپ، ۇنەمى ءوزىن-ءوزى قايتالايتىن بىرەگەي جۇيە قۇرايدى. سوندىقتان وندا «ۇماي-انا باعىتى»، «كوك ءتاڭىرى باعىتى»، «عۇرىپشىلدار باعىتى» دەگەن سياقتى جىككە بولىنۋشىلىكتى بىلدىرەتىن تۇسىنىكتەر جوق. تاڭىرلىكتە الەم كوپ ساتىلى، بىراق – ءبىرتۇتاس. سول سەبەپتى مۇنداي «جىكتەلۋ» ءۇردىسى بولماعان جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس.

ال شاماندىق  ‑ «تاڭىرلىك ەلەمەنت» رەتىندە قابىلدانعان سىڭايلى. ويتكەنى، الەمنىڭ ۇشتىك قۇرىلىمى، رۋح بەرۋشى ارۋاقتار، كيە ت.ب. تۇسىنىكتەر ەكەۋىنە دە ورتاق. شاماندىقتىڭ ءدىني توزىمدىلىگى (تولەرانتتىلىق) مەن بەيىمدەلگىشتىگى سونشالىق، كەي جاعدايدا، ولاردا باسقا ءدىندى قابىلداۋشىلىق كەزدەسەدى. ماسەلەن، قازىرگى ءسىبىر حالىقتارىنداعى شامانداردىڭ كەيبىرى حريستيان، كەيبىرى بۋدديزمگە جۋىقتايدى ت.ب.

9. تاڭىرلىكتە «ءدىني كاسىپكەرلىك» نەمەسە ءتاڭىردى قانداي دا ءبىر پايدا مەن تابىس كوزىنە اينالدىراتىن قۇرال رەتىندە پايدالانۋ مۇلدە كەزدەسپەيدى، بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ار مەن نامىس («ارمىسىزدار» دەپ امانداسۋ وسىدان) ءتاڭىر اتىن، اۋاقتاردى «ساۋداعا سالۋعا» قاتاڭ تيىم سالادى،. ماسەلەن، وندا «قاراجات جينايتىن ارنايى تاڭىرلىك مەكەمەلەر مەن ورىندار» بولماعان. ەكىنشىدەن، «ارۋاقتار دۇنيەسى» ساۋداعا سالماق تۇگىلى، ءتىل تيگىزۋگە دە بولمايتىن وزدىگىنشە ءبىر اسقاق الەم بولىپ سانالادى. سوندىقتان، قازاق دالاسىندا ءدىني ريتۋالداردى پايدا كوزىنە اينالدىرعاندار بۇرىن سوڭدى كەزدەسپەگەن. سوندىقتان بولار، ءحىح عاسىردا بۇرىندارى مۇلدەم بولماعان، ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىكپەن ۇيلەسپەيتىن «ءدىني كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋشى دۇمشەلىك» قازاق دالاسىندا قاتتى سىنعا ۇشىراعان:

«قوتىر ەشكى، اقساق قوي
پيديادان كەلگەن دەپ،
وسى كۇنى ءبىر پارا
ءبىلىمى جوق كوڭىلى زور
ءدىن مەن كۇنگە بىردەي سور
موللاعا قالعان كۇن قۇرسىن..»  (عۇمار قاراش. زامانا.-ا.: عىلىم، 2000.-236ب.)

10. تاڭىرلىك ىلىمدە عىلىم، ءبىلىم، اعارتۋ دا باستى ورىنعا شىعارىلادى، ەرەكشە قۇندىلىق رەتىندە باعالانادى. و. سۇلەيمەنوۆ ايتقانداي، ونىڭ باستاۋلارى تىم كونە داۋىردەگى شۋمەرلىك مادەنيەتپەن بايلانىسىپ جاتىر: گيلگامەش دىبىستىق وزگەرىسكە ۇشىراعان اتاۋ، شىندىعىندا ول، بيلگامەش (بىلگىش) دەپ وقىلۋى ءتيىس (سۇلەيمەنوۆ و.و. شىعارمالار جيناعى. 4-توم. اتامزامانعى تۇركىلەر (تاريحقا دەيىنگى تۇركىلەر).-الماتى: ولجاس كتاپحاناسى، 2016.-284ب. (104ب.). سونداي-اق، بىلگە ء(بىلىمدى) قاھان اتاۋ دا ءبىلىمدى قادىرلەۋدەن تۋىنداعان، م. قاشعاريدىڭ «ديۋاني لۇعات-ات تۇرىك» سوزدىگىندە دە، ج. بالاساعۇننىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» (قۇتتى ءبىلىم) ەڭبەگىنىڭ اتاۋلارىندا دا ءبىلىم، بىتىگ، بىلىك، لۇعات (لۇعات الۋ) ت.ب وقۋ مەن ءبىلىمنىڭ قۇندىلىعى كورىنىس تابادى. قازىرگى تاڭىرشىلدىك باعىت تا جالپى ءدىني سەنىمگە كوبىرەك بەرىلمەي، ءىلىم-بىلىمگە ۇمتىلاتىن ۇرپاق دايىنداۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا كوڭىل اۋدارىپ كەلەدى...

11. تاڭىرلىك ميفولوگيا كوپقىرلى، سان الۋان، تىم كونە زاماندا پايدا بولعاندىقتان، ونىڭ كەيبىر تۇستارى ۇمىت بولعان، قايسىبىر قىرلارى بۇرمالانعان بولۋى دا ىقتيمال. دەگەنمەن، تاڭىرلىك ميفولوگيا شىندىق رەتىندە تانىلمايدى، كونە «گرەك ميفولوگياسى»، «قىتاي ميفولوگياسى»، «سكانديناۆيا ميفتەرى» سياقتى اڭىزدىق جەلىسى بار كونە داۋىردەن جەتكەن وزىندىك ءبىر قۇندىلىق دەپ قانا باعالانادى. ەشكىم دە تاڭىرلىك ميفتەرگە شىنايى سەنىپ، سول ميفتەر بويىنشا ءومىر ءسۇرىپ، ونى تىكەلەي تاريحي وقيعالار رەتىندە تۇسىنبەگەن. مۇمكىن، كەزىندە ميف تاربيەلىك ءمانى بار رامىزدىك ويلاۋ مەن تۇسپالدى ويلاردىڭ جيىنتىعى دەپ باعامداعان بولار. سول سەبەپتى، ولار ەرتەگىلەرگە اينالعان نەمەسە ولاردىڭ قۇرامىنا ەنگەن. مىسالى، تاڭىرلىك ميفتەر قازىر دە حالىقتى وعان سەنۋگە ماجبۇرلەيتىن، ۇگىتتەيتىن، ونى ناسيحاتتايتىن مانيپۋلياتسيالار ەمەس، بايىرعى ءافسانالار، ەرتەگىلەر رەتىندە عانا مويىندالادى.

قورىتا ايتقاندا، قازىرگى زامانعى ءدىني توزىمدىلىك، ءدىني زايىرلىلىق، كوپكونفەسسيونالدىلىق، ەركىن ويلىلىق ت.ب. دىنگە قاتىستى  قۇندىلىقتار ءبىزدىڭ كونە زامانعى تاڭىرلىك دۇنيەتانىمنىڭ بويىنان تابىلادى. تىپتەن، تاڭىرلىك دۇنيەتانىمنىڭ وسى ءبىر ەرەكشە سيپاتتارى قازىر دە ونىڭ بولۋىنا، ساقتالۋىنا، تاسىمالدانۋىنا، ساباقتاسۋىنا سەپ بولىپ وتىر دەسەك قاتەلەسپەيمىز. تاڭىرلىك  دۇنيەتانىم، قازىرگى ءدىني وپپورتۋنيستەر ايتاتىنداي «بۇل بىزگە دىنگە قاتىستى ۇستاناتىن قاعيدالاردىڭ، نورمالاردىڭ، ەرەجەلەردىڭ، زاڭداردىڭ بارلىق تالاپتارىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن «سىرتتان اكەلىنگەن» دۇنيە ەمەس. ول جاساندى تۇردە بەيىمدەلمەگەن. ول ءوزىنىڭ تابيعاتى جاعىنان ءاۋ-باستان وسىلاي قۇرىلىمدانعان تۇتاس نانىم‑سەنىم فورماسى.

سوندىقتان، قازاق حالقىنىڭ قازىرگى تاڭىرلىك ءتول دۇنيەتانىمى ‑ جالپى ءدىني ورتادا «ءدىني فاناتتىققا جول بەرمەۋدىڭ الدىن الاتىن وزىندىك قورعانىش تەتىك قىزمەتىن اتقارادى» دەپ نىق پايىمداۋىمىزعا بولادى.

بەرىك اتاش، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف‑پۋبليتسيست. 

Abai.kz