Qazirgi zamanghy әlemning eng jas óniri bolyp tabylatyn – Ortalyq Aziyanyng bes jana respublikasyna, sonyng ishinde Qazaqstangha songhy jyldary әlem nazary aua bastady.

OA-daghy beseuding egemendi damuy songhy on jyldyqta Qytay men Resey yqpaly jәne Taliban qauipinen arylu ýshin Batys elderi men Aziya jolbarystaryn ózinderine yntyq etip, ómirlik mýddeli aimaqtarynyng birine ainaldyrdy.

Jana dәstýrli emes qauip-qaterge - halyqaralyq terrorizm men ekstremizmge qarsy kýres ýshin AQSh bastaghan halyqaralyq koalisiya Aughanstanmen kórshiles Ortalyq Aziya jas respublikalaryna nazar búruda. Álemdik alpauyttar OA-ny jerýsti infraqúrylymy men logistikalyq ortalyqtary arqyly da ózderine Qytay men Reseyge qarsy shyghatyn әriptes boluy ýshin jana sayasy oiyn alany retinde kórude.

Ortalyq Aziyadaghy jahandyq oiynshylardyng jana geosayasy konfigurasiyasy OA-daghy oryn alyp otyrghan barsha syrtqy sayasy baghdarlar men paradigmalardy qayta qaraugha («Reseyge sýienuden» «kóp vektorly jәne ashyq esikterge») ghana emes, sonday-aq әlemdik qoghamdastyqty osy jas ónirge qatysty jana sayasi-ekonomikalyq amal-tәsilderdi әzirleuge mәjbýr etti.

Osy orayda әlemning osy jas ónirine qatysty jana tәsildi («OA5 + 1» formatyn) әzirleuding birinshiligi Japoniyagha tiyesili ekenin atap ótu qajet.

JAPONIYa HÁM «ÚLY JIBEK JOLYNYNG DIPLOMATIYaSY»

Álemning ýshinshi ekonomikasy sanalatyn Japoniya «G7» jәne «ASEAN» damyghan elderimen dәstýrli týrde yntymaqtastyqqa baghdar ústanghanymen, basty әriptesi AQSh bolyp tabylatyny barshagha belgili. Alayda, HH ghasyrdyng sonyndaghy basty oqigha – Kenes Odaghynyng ydyrauy jәne jana ónir – Ortalyq Aziyanyng payda boluy Japoniyanyng dәstýrli syrtqy sayasy baghdaryna keybir óz týzetulerin engizdi.

Syrtqy sayasy basymdyqtardy qayta oilastyrudyng alghashqy әreketi 1997 jyly, sol kezdegi Japoniya premier-ministri Hasimoto Rutaro Joghary dengeydegi korporativtik basshylar qauymdastyghy aldynda sóilegen sózinde «Euraziyalyq diplomatiyanyn» jana sayasatyn jariyalaghan kezde jasaldy. Osy diplomatiya shenberinde Japoniyanyng Ortalyq Aziya jәne Kavkaz elderimen (Úly Jibek joly jýrip ótken) qarym-qatynastaryn nyghaytudy maqsút tútty. Keyinirek «Úly Jibek jolynyng diplomatiyasy» dep ózgertilgen osy baghdar ýsh qaghidattan túrdy:

- ózara senimdi nyghaytu ýshin sayasy dialog tetikterin damytu;

- ónirlerding órkendeuine jәrdemdesu maqsatynda ekonomikalyq yntymaqtastyq;

- yadrolyq qarudy taratpaudy qoldau, demokratiyany damytu jәne sayasy túraqtylyqty qoldau maqsatynda yntymaqtastyq.

Al jana jaghdayda, «ISAF» koalisiyasynda bolghan alghashqy jyldary Japoniya әlemning eng iri derjavalary arasynda alghashqylardyng biri bolyp «Ortalyq Aziya + Japoniya» (nemese «OA5 + 1») ónirimen dialog ýshin jana perspektivaly formatqa bastama jasady.

2004 jylghy 28 tamyzda Japoniyanyng syrtqy ister ministri Yoriko Kavaguty Qazaqstannyng elordasy Astanada Ortalyq Aziyanyng barlyq bes respublikasyndaghy әriptesterimen kezdesti (tek Týrikmenstan ghana osy respublikadaghy ministr emes, elshi retinde tanystyryldy). «Ortalyq Aziya + Japoniya» formatyndaghy dialog Japoniya men Ortalyq Aziya arasyndaghy qarym-qatynastardyng jana dengeyge kóteriletinin bildiredi. Osy kezdesu-dialogtyng nәtiyjeleri ózara baylanysty ýsh aspektini qamtydy:

Birinshi: Ortalyq Aziyadaghy beybitshilik pen túraqtylyqtyng Euraziya túraqtylyghy ýshin ghana emes, býkil әlem ýshin manyzdy mәni bar ekenin sezinetin Japon-Ortalyq Aziya baylanystaryn terendetu;

Ekinshi: Ónirishilik kooperasiyanyng manyzdylyghy, Japoniyanyng jetekshi jahandyq oiynshylar arasyndaghy kóshbasshylyghy;

Ýshinshi: Japoniya men Ortalyq Aziya arasyndaghy halyqaralyq arenadaghy kooperasiya BÚÚ qúrylymdaryn reformalau, klimattyng ózgerui, DSÚ-gha mýshe bolu jәne gumanitarlyq qauipsizdik siyaqty salalarda pikir almasudy kózdedi.

ONTÝSTIK KOREYDING «SOLTÝSTIK SAYaSATY»

Japoniyadan keyin Ontýstik Korey «OA5 + 1» formatyna kóship, jeke alang - «Ortalyq Aziya + Korey Respublikasy» yntymaqtastyq forumyn qúrdy. Qazir búl el Ortalyq Aziya ónirimen 20 jyldan astam ózara is-qimyl tәjiriybesine ie bolyp otyr.

Búl prosess japon tәjiriybesinen ýlgi alghan Ontýstik Koreyding OA-gha óz kózqyryn salugha úlasty. Bir aita keterligi, Ontýstik Korey preziydenti Ro De U әkimshiligi 1980-shy jyldardyng sonynda «Soltýstik sayasat» tújyrymdamasyn әzirlegeni belgili, sonyng arqasynda Ontýstik Korey Qytaymen jәne KSRO-men qarqyndy baylanys ornatugha bastamashy boldy.

Korey Respublikasynyng keyingi әkimshilikteri de osy sayasatqa erekshe kónil bóldi. Osy tújyrymdamada Ortalyq Aziyagha nazar audaru Ózbekstan men Qazaqstanda iri korey diasporasynyng boluyna baylanysty boluy mýmkin deydi.

Sózsiz bir nәrse – Ontýstik Korey tәsilindegi basty ústanym – ónirdegi korey diasporalarymen sauda-ekonomikalyq baylanystar men jan-jaqty baylanystardy tyghyz jolgha qoy.

AQSh-TYNG ALGhAShQY QADAMY

Barak Obama әkimshiligining sonynda AQSh-ta «OA5 + 1» formatyna kóshuding naqty qadamdary bayqala bastady. Amerika Qúrama Shtattarynyng Memlekettik hatshysy Djon Kerry jәne Qazaqstan Respublikasynyn, Qyrghyz Respublikasynyn, Tәjikstan Respublikasynyn, Týrikmenstan men Ózbekstan Respublikasynyng syrtqy ister ministrleri 2016 jylghy 3 tamyzda Vashingtonda ótken «OA5 + 1» formatynda bas qosty. Búl kezdesu ministrlik dengeyinde ótken  ekinshi kezdesu. Onyng qorytyndysy boyynsha seriktestik pen yntymaqtastyq turaly ekinshi birlesken mәlimdemeni qabyldady.

Preziydent Donalid Tramptyng әkimshiligi kezinde Ortalyq Aziya aimaghy AQSh-tyng syrtqy sayasy basymdyqtarynyng ortalyghynan alystatylghanymen, memlekettik hatshy Mayk Pompeo aimaqtaghy eldermen dialog ornatuda jәne qoldauda aldynghy әkimshilikting formatyn paydalandy.

AQSh memlekettik hatshysy Mayk Pompeonyng Qazaqstangha jәne Ózbekstangha sapary (2020 jylghy aqpan) AQSh-tyng Ortalyq Aziyadaghy 2019-2025 jyldargha arnalghan jana Strategiyasynyng qabyldanuymen túspa-tús keldi. Búl strategiyada AQSh Ortalyq Aziyany «ózindik qúndy ónir» retinde qarastyratynyn atap ótu qajet.

1992 jyly AQSh Kongresi kommunizmnen demokratiyagha jәne naryqtyq ekonomikagha qatysty auyrtpalyqsyz ótpeli kezeng ýshin Ortalyq Aziyany qosa alghanda, TMD-nyng 12 jana memleketine amerikandyq kómek beruge rúqsat bergen «Bostandyqty qoldau turaly» zandy qabyldady.

Amerika Qúrama Shtattary da KSRO ydyraghannan keyin Ortalyq Aziyanyng halyqaralyq jýiedegi manyzdylyghyn baghalaushy baghdarlamalar men tújyrymdamalar jasaghan alghashqy elderding biri boldy. Amerikalyq strategiya Ortalyq Aziyadaghy aimaqtyq prinsipke negizdeluden bastau aldy.

Amerikalyqtar ózderining osy strategiyasyn әzirleu prosesi kezinde ónirdegi Qytay, Iran, Týrkiya jәne Resey syndy geosayasy qarsylastaryna qarsy is-qimyldaryn jete oilastyryp, sonday-aq Ortalyq Aziya elderi damuynyng qarama-qayshylyghyn jete eskerdi.

Sayasattanushy Bjezinskiydin: «AQSh - Resey geosayasy dualizminde búl jerlerden tym alysta jatsaq ta, qaytsekte jenip shyghuymyz kerek», - dep aitatyny dәl osy kez. 1999 jyly AQSh Kongresi Europa men Aziya arasynda Kavkaz jәne Ortalyq Aziya ónirleri arqyly (Resey aumaghynan tys) kommunikasiyalyq jeliler qúru jónindegi jobalardy qoldaugha baghyttalghan strategiya shenberinde Ortalyq Aziya men Kavkaz elderin qamtityn «Jibek Joly Strategiyasy» turaly zandy qabyldady.

2005 jyly Dj.Hopkins uniyversiyteti Ortalyq Aziya jәne Kavkaz institutynyng basshysy Frederik Starr «Ýlken Ortalyq Aziya» tújyrymdamasyn úsyndy. Kóp úzamay ol Ortalyq Aziya ónirindegi AQSh sayasatyna engizildi. Tújyrymdamanyng mәni Vashington qúrghan «Ýlken Ortalyq Aziyanyng yntymaqtastyq jәne damu jónindegi seriktestigi» shenberinde Ortalyq Aziya, Aughanstan respublikalaryn jәne Ontýstik Aziya elderin biriktiruge negizdelgen. Seriktestikting maqsaty - oghan engizilgen elderding Qúrama Shtattarmen jәne NATO-men yntymaqtastyghyn damytu. «Ýlken Ortalyq Aziya» tújyrymdamasyn keybir sarapshylar Ortalyq Aziya ónirining Resey, Qytay jәne Irannan sayasi, ekonomikalyq jәne infraqúrylymdyq alshaqtauyna baghyttalghan joba retinde baghalady.

AQSh-tyng «Jana Jibek joly» (The New Silk Road) jobasyn 2009 jyly әzirley bastady. «Jana Jibek jolynyn» basty maqsaty – «Ýlken Ortalyq Aziya» jobasyndaghy siyaqty Ortalyq jәne Ontýstik Aziya elderi arasyndaghy sauda baylanystaryn arttyru ýshin jaghday jasau bolyp tabylady.

EO-NYNG «TEHNIKALYQ KÓMEK» JOBASY HÁM OA

Jana ónirlik bilim berudi nyghaytumen ainalysatyn europalyq memleketter – Europalyq Odaq (EO) bastapqy kezende Ortalyq Aziya respublikalaryna jeke ónir retinde erekshe nazar audarmady. Keyin TMD-nyng postkenestik kenistigining jana ónirlik qúrylymyna óz nazaryn audardy. Sóitti de Europalyq odaqtyng «TASIYS» baghdarlamasyn iske asyru bolyp tabylady. TASIS - Tәuelsiz Memleketter Dostastyghyna tehnikalyq kómek. Búl býkil TMD-nyng jana memleketterinde ekonomikalyq reformalar men demokratiyalandyru prosesin jedeldetuge jәrdemdesu boyynsha joba edi.

Europalyq Odaq alghash ret osy shalghay ónirmen kólik-logistikalyq infraqúrylymdy qalyptastyru prizmasy arqyly әlemning jana óniri – Ortalyq Aziyagha nazar audardy. 1993 jylghy mamyrda EO Ontýstik Kavkaz pen Ortalyq Aziyanyng 8 elining sauda jәne kólik ministrlerining qatysuymen TRASEKA baghdarlamasy (Europa-Kavkaz-Aziya kólik dәlizi) qabyldandy.

2019 jylghy 15 mamyrda Eurokomissiya Ortalyq Aziyagha qatysty Jana strategiyany әzirleu jәne qabyldau ayaqtalghanyn jariyalady. COVID-19 koronavirusynyng pandemiyasy jana Strategiyanyng әleuetin tolyq ashugha mýmkindik bermesdi. Dese de, EO-nyng Ortalyq Aziyagha «OA5 + 1» formaty boyynsha integrasiya úsynuy jalghasyn tapty.

Osylaysha Japoniyadan bastau alghan joba 2022 jyly óz ómirshendigin tanytyp, Ortalyq Aziya kenistigin Qytay men Reseyden alastatu baghytynda sony serpinge ie boldy.

QAZAQ-JAPON ÁRIPTESTIGI: QANDAY KELISIMDER JASALDY?

Qazaqstangha Japoniya premier-ministri Fumio Kishida keler aldynda Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaev «Ortalyq Aziya renessansy: ornyqty damu jәne órkendeu joly» atty kólemdi maqala jariyalap, Ortalyq Aziyanyn, sonyng ishinde Qazaqstannyng jahandyq geosayasat alanyndaghy róline erekshe toqtaldy. Qazaqstannyng ekonomikalyq hәm sayasy jәne geografiyalyq mýmkindikteri turaly aitty.

Ortalyq Aziya elderi kóshbasshylarynyng konsulitativtik kezdesuleri (OAMBKK) 2018 jyldan beri ótkizilip keledi jәne jalpy syn-qaterlerdi sheshu ýshin birlesken is-qimyldardy qabylday otyryp, ónirlik yntymaqtastyq pen damudyng syndarly alanyna ainalghan.

Ayta keterligi, alghashqy kezdesu Qazaqstanda, Astanada ótti. Osy uaqyt ishinde Ortalyq Aziya memleketteri basshylarynyng konsulitativtik kezdesui osymen 6-shy ret ótkizdi. Búl kezdesuge Japoniya premier-ministri Fumio Kishida qatysady dep jospalanghan bolatyn, biraq Fumio Kishida elding ontýstik-batysynda bolghan kýshti jer silkinisine baylanysty Astanagha josparlanghan saparyn toqtatady dep habarlady «The Japan Times» basylymy.

Gazetting habarlauynsha, Kishida júma kýni Japoniyanyng ontýstik-batysynda, Kusu aralynyng manynda bolghan jer silkinisine baylanysty Ortalyq Aziya elderine saparyn toqtatatynyn mәlimdedi.

Ortalyq Aziya memleketteri basshylarynyng 6-shy konsulitativtik kezdesui - búl ónirding damuy ýshin manyzdy is-shara bolady dep kýtilude, ol kópjosparly yntymaqtastyqtyng odan arghy serpindi qanat jangyn aiqyndaydy.

Sammitte «Ortalyq Aziya-2040» ónirlik kooperasiyasyn damytu strategiyasyn qabyldau josparlanuda. Búl tújyrymdamalyq qújat Ortalyq Aziyanyng bes jaqty ózara is-qimylyn keneytu jәne halyqaralyq subektiligin nyghaytu ýshin әzirlenip otyr.

Sonday-aq, ónirdegi kooperasiyany, túraqtylyq pen qauipsizdikti damytu, sonyng ishinde sauda-ekonomikalyq әriptestik, kólik-logistikalyq infraqúrylymdy damytu mәseleleri de OAMBKK-ning basty nazarynda bolady. Onyng ýstine jyl sayynghy joghary dengeydegi kezdesulerdi úiymdastyru mәselesi de nazardan tys qalmady.

Núrgeldi Ábdighaniyúly, sayasattanushy

Abai.kz