Tobyq aghamnyng tughanyna seksen, dýniyeden ozghanyna qyryq jyldan astam uaqyt bolypty. «Diyirmenning tasynday dóngelegen dýniyenin» múnsha qysqa әri úzaq ainalatynyn kim bildi deysin...
Kózimizdi ashqannan, kórgenimiz: joqshylyq, jetimdik, jalghyzdyq. Osynyng bәrin bastan ótkerip, azabyna kónip, endi ghana aldan jaryq sәule kóringen sәtte arqandy sýiegen, jel jaghyna yq bolghan abzal aghanyng bizdi tastap kete barghany qalay dep qabyrgham qars aiyrylghan edi. Osy kýnge deyin sanamdy tilgilep, sabyrgha toqtaghysy kelmeytin mendegi mazasyz bir oidyng úshtyghy osynda.
Qalay desek te, ómirding óteri, pende ataulynyng pәniyden baqigha, әiteuir saghaty soqqan sәtte qonys audaratyny aqiqat. Solay desek te, ajaldyng azabyna kónu, aqiqatyn moyyndau – auyrdyng auyry eken. Toqtamgha kónetin, tәubege kelgish halyqpyz ghoy. Sýiikti aghayymnyng mәngilik saparyna qanshalyqty senbey, bir kelip qalatynday eki kózim tórt bolghanymen, uaqyt moyyndatady eken. Tek bir ghana tәube etetinim – aghamnyng artynda iz qalghandyghy.
Tobyq aghamnyng tirliktegi serigi, ayauly jengem Sapiya asyldyng synyqtaryn – Marat, Serik, Sayany qatarynan kem qylmay jetkizip, әke múrasyn úmyttyrmay ósirdi. Oghan sol ýshin de sheksiz rizamyn. Osylaysha Jarmaghambetovter әuletining oty óshpey, shyraghy sónbey kele jatqany – mening ýlken bir tәubam – osy.
Ekinshiden, Tobyq aghamnyng artynda halyqtyng iygiligine jaraytyn ýlken ruhany dýniyelerding qaluy. 1966 jyly jaryq kórgen «Nәzik búlttardan» bastap, odan bergi «Eki jýrek», «Sentyabri týni», «Songhy hat», «Aq jauyn» kitaptary onyng ghúmyrynyng jalghasy ispetti. Eger biylghy jyly aghamnyng alpys jyldyghy turaly sóz bolyp jatsa, sóz joq, osy enbekterining baghasy.
Aghatayym turaly sóz qozghasam, kókirekke kepteler әngime kóp, qaysybirin aita bereyin. Balalyq shaqtyng biraz jәitteri este túr әli kýnge deyin. Ol qoly qalt etkende kitap oqugha qúmar edi. Shetel, orys jazushylarynyng shygharmalaryn qyzygha oqityn. Kitapqa ýnilgende býkil dýniyeni úmytyp, jan-tәnimen berilip ketetin. Birde Aleksandr Pushkinning poemalaryn oqyp otyr eken. «Agha, myna kitapty qalay týsinip oqyp jatyrsyn» dep súrap qoymap edim, kelgen jerin tyrnaghymen syzyp belgiledi de: «IYә, ainalayyn, Pushkinning ólenderin týsinip oqu onaygha týspeydi. Biraq shamalap úghamyn ghoy», – dedi. Sosyn arqamnan qaghyp, әri qaray zaulatyp oqy jóneldi. Onyng kitap oqudaghy tabandylyghy osynday edi.
Kitapqa qatysty taghy bir oqigha oigha oralady. Onynshy klasqa ótken jyly edi. Bir kýni ekeumiz ýige kerek-jaraq әkelu ýshin dýkenge bardyq. Kiyim-keshekting az kezi ghoy. Shúlyq týsip jatyr eken. Búghan men quanyp ketip: «Aghatay, shúlyq satyp alayyqshy» dedim. Ol ýndemedi. Men shydamsyzdanyp: «Ekeumizge de kerek qoy» dep taghy nygharladym. Ol «Ázirge mende bar ghoy» dedi me, maghan ekeuin alyp berdi. Endi kitap satatyn bólimge keldik. Aghay dýkenshiden ony-múny súrap jarty saghattay ainaldy. Aqyrynda bir qoltyq kitap alyp shyqty. «Kitap degening ýide tolyp túrghan joq pa» degen mening narazylyghyma: «Kókesh, sen ýndeme, kópten beri týsken qyzyq kitaptar eken. Býgin kelmegenimde ótip ketetin týri bar. Jolymyz boldy», – dedi balasha mәz bolyp.
Ol kitap oqymaghan kýni birdenem úmyt qalghanday sezinemin deushi edi. Osynyng bәri onyng ýlken jazushylyq jolgha dayyndyghy eken ghoy.
Keyin ózining kitaptary da shygha bastady. Ózine tәn bir qasiyeti, әr tuyndysy dýniyege kelgen sayyn dos-jarandaryna, tuma-tuystaryna qoltanbasymen syigha tartatyn. Alghashqy kitaby «Nәzik búlttar» 1966 jyly jaryq kórdi. Ony aghay maghan pochta arqyly jiberdi. Sol kezde kitaptyng alghashqy ashyq betining jogharghy jaghyna jazghan sózderi maghan sonshalyqty oy salmaghanday, mәn bermegen ekenmin. Qazir qara­sam, aghayymnyng úp-úzaq tarbita jaz­ghan jazuy da kózime ottay basy­lyp, saghynyshqa toly sezimimdi oyatady.
Sol alghashqy kitaby shyqqanda kóp úzatpay qútty bolsyn aityp, aghayymnyng ýiine bardym. Ol kónildi eken. Kitabyna ong bolsyn aitqan qúttyqtau-telegrammalar Jarqamys orta mektebining oqytushylary men oqushylarynan, dos-joldastarynan aghylyp kelip jatty. Halyqtyng múnday yqylas bildirui oghan kýsh-quat bergeni, jana shygharmalar jazugha qúlshyndyrghany anyq.
Tobyq agham shygharmashylyq júmysqa qansha berilip, kiriskenimen, qanday sәtte de dos-jarandarynan bólektene almaytyn, olardy ansap otyratyn. Sol tilegine oray ma, tirshilikte dostary da kóp boldy. Birde jazu ýstelinde qaghazgha shúqshiyp otyrdy. Áldebir dýnie jazyp jatqany anyq edi. Biraq sol kýni ýide tynyshtyq bolmady. Qayta-qayta telefon qonyrauy shalynyp, ornynan túryp kete berdi. Ol da eshtene emes eken, bireuler kelip, bireuler ketip, úzaq-úzaq әngimelesip jatty keybireuleri. Al, aghay bolsa, sonyng bәrimen de shúrqyrasyp amandasyp, qarqyldap kýlip qarsy aludan bir tynghan joq. «Myna adamdar kimder edi, oiyndy bólip, jazugha múrsha bermedi ghoy» degen mening qynjylysyma, sәl jyly jymiyp: «Bәri de mening dostarym ghoy, kókesh! Osylar neghúrlym kóbirek kelse, kónilim kóterilip, shabytym shalqyp jýre beredi» degen edi. Onyng dosqa degen kónili osynday bolatyn.
Tobyq aghammen kishkentaydan birge ósken dosy Slamghaly degen jigit oblys ortalyghyndaghy auruhanagha jatyp qaldy. Ony men auyldan telefon arqyly aghama habarladym. Ol sol boyda býkil qala auruhanalaryn sharlap, Slamghalidy tauyp alypty.
Ol dos-jarangha osynday bolghanda tuystyqqa, bauyrmaldyqqa tipti ólip-óship túratyn. Anda-sanda alystan saghynyp kelgenimizde jas balasha aldymyzdan jýgirip shyghyp, esikti de ózi ashatyn. «Bauyrlarym kelip qalghan eken ghoy» dep jýzinen erekshe meyirim tógilip, jaydarylanyp sala berushi edi. Keyde taghdyr alghy kýnning qam-qareketine oray qiilastyra beredi eken ghoy. Onyng ómirining songhy jylynyng may merekesi qarsanynda ýsh auylgha ketken ýsh qaryndasy – Súlu, Tilektes jәne men shaqyruly qonaqtay bolyp, bir mezgilde bauyrymyzdyng ýiinde bas qosa qaldyq. Ayauly aghanyng sol kýngi quanyshyn kórseniz. Shәidi ýlken bólmege, jerge dastarhan jayghyzyp, jasattyrdy. «Jambastap jatyp shәy ishkenge ne jetsin?» dep otyrushy edi. «Býgin tórt kózimiz týgeldengen eken, barlyq sharuany jinap qoyyp, bәrimiz estelik suretke týseyikshi» dep úsynys jasady.
Men on toghyz jasymda basqa ýiding tabaldyryghyn attadym. Ári abysynym, әri enem bolghan Zyliha meni tughan qyzynday kórdi. Talay qiyndyqty, jetimdikti bastan ótkergen maghan onyng ayaly alaqany sonday meyirimdi edi. Ol Tobyq agham kelgende balasynday mәpeleytin. Qay kezden de kónilim bos, әri ótkendi oilap jylay beretin bolsam kerek, Tobyq agham maghan: «Kókesh, jylamasayshy, jeneshem maghan da sheshe. Apamdy izdey beretining ne?» deytin.
Tobyq agham songhy ret qatty qúlaghanynda, men habar kelisimen jolgha shyghyp kettim de, men ketken song eki saghattan keyin onyng ólimin estirtipti auylgha. Sonda Zyliha apam «Balamday bolghan jaryghym» dep tynbastan joqtau aitypty. Osynyng bәrin oy eleginen ótkizgenimde, adam әueli tuma-tuysyna qanday qadirli bolsa, solargha yqylasyn, ystyq peyilin úsyna bilse, osynday shapaghaty ainalasyndaghy qalyng qauymgha, júrtshylyqqa da tiyedi eken-au degen tújyrymgha keldim.
Sóz basynda aghatayymnyng 1973 jyldyng kýzinde ómirden ótkenin aittym. Ol kindik qany tamghan jeri Jarqamysta jerlendi. Aqtóbeden kóptegen jora-joldastary keldi. Bayghanin audanynyng sol kezdegi basshysy Smatolla Berkimbaev edi. Ol el azamattarynyng basyn qúrap, ýlken azamatshylyq jasady. Aghayyn-tuma, el-júrt aza tútyp, aqtyq sapargha aghatayymdy barlyq rәsim-qúrmetin jasap shygharyp saldy.
Aghamnyng iske asyrmaq armany kóp edi. Qaytys bolarynan tórt-bes ay búryn bir sózinde: «Bizding de Aqtóbe qalasyna kóship kelgenimizge birneshe jyl bolypty. Ózime ystyq kórinetin qala jayly әli kýnge deyin eshtene jaza almaghanyma qysylyp jýrmin. Keyde syrqattanyp qalyp, toghysqan oilarym toqsan tarau bolyp ketedi. Degenmen, uaqyt tauyp, osyndaghy ferrosplav zavodynyng júmysshy-qyzmetkerlerining tynys-tirshiligin romangha layyqtap jazugha dayyndalyp jýrmin» dep edi. Ol oiy ózimen birge ketti.
Biyl Meyirhan Aqdәulet, Ertay Ashyqbaev, Bauyrjan Babajanúly siyaqty azamattardyng qoldauymen Tobyq aghamnyng kitaby shyqty. Sol ýshin azamattargha myng alghys. Búl – agha mereytoyynyng basy dep bilemin.
Ózining tughan auyly Jarqamysta aghamnyng atynda mektep bar. Sol mektepting bir búryshyn muzey etip qoyypty. Auyldaghy Asau Mahanov, Aytughan Júbanalin degen azamattar arnayy jer alghan eken. Endi aghamnyng seksen jyldyghynda sol jerge muzey túrghyzylsa degen armanym bar.
Seksen jyldyghy respublika kóleminde ótse degen arzuym – búl.