اعا جايىندا ەستەلىك نەمەسە ارزۋ
اسەم جارماعامبەتوۆا
(ت. جارماعامبەتوۆتىڭ قارىنداسى)
(ت. جارماعامبەتوۆتىڭ قارىنداسى)
توبىق اعامنىڭ تۋعانىنا سەكسەن، دۇنيەدەن وزعانىنا قىرىق جىلدان استام ۋاقىت بولىپتى. «ديىرمەننىڭ تاسىنداي دوڭگەلەگەن دۇنيەنىڭ» مۇنشا قىسقا ءارى ۇزاق اينالاتىنىن كىم ءبىلدى دەيسىڭ...
كوزىمىزدى اشقاننان، كورگەنىمىز: جوقشىلىق، جەتىمدىك، جالعىزدىق. وسىنىڭ ءبارىن باستان وتكەرىپ، ازابىنا كونىپ، ەندى عانا الدان جارىق ساۋلە كورىنگەن ساتتە ارقاڭدى سۇيەگەن، جەل جاعىڭا ىق بولعان ابزال اعانىڭ ءبىزدى تاستاپ كەتە بارعانى قالاي دەپ قابىرعام قارس ايىرىلعان ەدى. وسى كۇنگە دەيىن سانامدى تىلگىلەپ، سابىرعا توقتاعىسى كەلمەيتىن مەندەگى مازاسىز ءبىر ويدىڭ ۇشتىعى وسىندا.
قالاي دەسەك تە، ءومىردىڭ وتەرى، پەندە اتاۋلىنىڭ پانيدەن باقيعا، ايتەۋىر ساعاتى سوققان ساتتە قونىس اۋداراتىنى اقيقات. سولاي دەسەك تە، اجالدىڭ ازابىنا كونۋ، اقيقاتىن مويىنداۋ – اۋىردىڭ اۋىرى ەكەن. توقتامعا كونەتىن، تاۋبەگە كەلگىش حالىقپىز عوي. سۇيىكتى اعايىمنىڭ ماڭگىلىك ساپارىنا قانشالىقتى سەنبەي، ءبىر كەلىپ قالاتىنداي ەكى كوزىم ءتورت بولعانىمەن، ۋاقىت مويىنداتادى ەكەن. تەك ءبىر عانا تاۋبە ەتەتىنىم – اعامنىڭ ارتىندا ءىز قالعاندىعى.
كوزىمىزدى اشقاننان، كورگەنىمىز: جوقشىلىق، جەتىمدىك، جالعىزدىق. وسىنىڭ ءبارىن باستان وتكەرىپ، ازابىنا كونىپ، ەندى عانا الدان جارىق ساۋلە كورىنگەن ساتتە ارقاڭدى سۇيەگەن، جەل جاعىڭا ىق بولعان ابزال اعانىڭ ءبىزدى تاستاپ كەتە بارعانى قالاي دەپ قابىرعام قارس ايىرىلعان ەدى. وسى كۇنگە دەيىن سانامدى تىلگىلەپ، سابىرعا توقتاعىسى كەلمەيتىن مەندەگى مازاسىز ءبىر ويدىڭ ۇشتىعى وسىندا.
قالاي دەسەك تە، ءومىردىڭ وتەرى، پەندە اتاۋلىنىڭ پانيدەن باقيعا، ايتەۋىر ساعاتى سوققان ساتتە قونىس اۋداراتىنى اقيقات. سولاي دەسەك تە، اجالدىڭ ازابىنا كونۋ، اقيقاتىن مويىنداۋ – اۋىردىڭ اۋىرى ەكەن. توقتامعا كونەتىن، تاۋبەگە كەلگىش حالىقپىز عوي. سۇيىكتى اعايىمنىڭ ماڭگىلىك ساپارىنا قانشالىقتى سەنبەي، ءبىر كەلىپ قالاتىنداي ەكى كوزىم ءتورت بولعانىمەن، ۋاقىت مويىنداتادى ەكەن. تەك ءبىر عانا تاۋبە ەتەتىنىم – اعامنىڭ ارتىندا ءىز قالعاندىعى.
اسەم جارماعامبەتوۆا
(ت. جارماعامبەتوۆتىڭ قارىنداسى)
(ت. جارماعامبەتوۆتىڭ قارىنداسى)
توبىق اعامنىڭ تۋعانىنا سەكسەن، دۇنيەدەن وزعانىنا قىرىق جىلدان استام ۋاقىت بولىپتى. «ديىرمەننىڭ تاسىنداي دوڭگەلەگەن دۇنيەنىڭ» مۇنشا قىسقا ءارى ۇزاق اينالاتىنىن كىم ءبىلدى دەيسىڭ...
كوزىمىزدى اشقاننان، كورگەنىمىز: جوقشىلىق، جەتىمدىك، جالعىزدىق. وسىنىڭ ءبارىن باستان وتكەرىپ، ازابىنا كونىپ، ەندى عانا الدان جارىق ساۋلە كورىنگەن ساتتە ارقاڭدى سۇيەگەن، جەل جاعىڭا ىق بولعان ابزال اعانىڭ ءبىزدى تاستاپ كەتە بارعانى قالاي دەپ قابىرعام قارس ايىرىلعان ەدى. وسى كۇنگە دەيىن سانامدى تىلگىلەپ، سابىرعا توقتاعىسى كەلمەيتىن مەندەگى مازاسىز ءبىر ويدىڭ ۇشتىعى وسىندا.
قالاي دەسەك تە، ءومىردىڭ وتەرى، پەندە اتاۋلىنىڭ پانيدەن باقيعا، ايتەۋىر ساعاتى سوققان ساتتە قونىس اۋداراتىنى اقيقات. سولاي دەسەك تە، اجالدىڭ ازابىنا كونۋ، اقيقاتىن مويىنداۋ – اۋىردىڭ اۋىرى ەكەن. توقتامعا كونەتىن، تاۋبەگە كەلگىش حالىقپىز عوي. سۇيىكتى اعايىمنىڭ ماڭگىلىك ساپارىنا قانشالىقتى سەنبەي، ءبىر كەلىپ قالاتىنداي ەكى كوزىم ءتورت بولعانىمەن، ۋاقىت مويىنداتادى ەكەن. تەك ءبىر عانا تاۋبە ەتەتىنىم – اعامنىڭ ارتىندا ءىز قالعاندىعى.
توبىق اعامنىڭ تىرلىكتەگى سەرىگى، اياۋلى جەڭگەم ساپيا اسىلدىڭ سىنىقتارىن – مارات، سەرىك، سايانى قاتارىنان كەم قىلماي جەتكىزىپ، اكە مۇراسىن ۇمىتتىرماي ءوسىردى. وعان سول ءۇشىن دە شەكسىز ريزامىن. وسىلايشا جارماعامبەتوۆتەر اۋلەتىنىڭ وتى وشپەي، شىراعى سونبەي كەلە جاتقانى – مەنىڭ ۇلكەن ءبىر ءتاۋبام – وسى.
ەكىنشىدەن، توبىق اعامنىڭ ارتىندا حالىقتىڭ يگىلىگىنە جارايتىن ۇلكەن رۋحاني دۇنيەلەردىڭ قالۋى. 1966 جىلى جارىق كورگەن «نازىك بۇلتتاردان» باستاپ، ودان بەرگى «ەكى جۇرەك»، «سەنتيابر ءتۇنى»، «سوڭعى حات»، «اق جاۋىن» كىتاپتارى ونىڭ عۇمىرىنىڭ جالعاسى ىسپەتتى. ەگەر بيىلعى جىلى اعامنىڭ الپىس جىلدىعى تۋرالى ءسوز بولىپ جاتسا، ءسوز جوق، وسى ەڭبەكتەرىنىڭ باعاسى.
اعاتايىم تۋرالى ءسوز قوزعاسام، كوكىرەككە كەپتەلەر اڭگىمە كوپ، قايسىبىرىن ايتا بەرەيىن. بالالىق شاقتىڭ ءبىراز جايتتەرى ەستە تۇر ءالى كۇنگە دەيىن. ول قولى قالت ەتكەندە كىتاپ وقۋعا قۇمار ەدى. شەتەل، ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن قىزىعا وقيتىن. كىتاپقا ۇڭىلگەندە بۇكىل دۇنيەنى ۇمىتىپ، جان-تانىمەن بەرىلىپ كەتەتىن. بىردە الەكساندر پۋشكيننىڭ پوەمالارىن وقىپ وتىر ەكەن. «اعا، مىنا كىتاپتى قالاي ءتۇسىنىپ وقىپ جاتىرسىڭ» دەپ سۇراپ قويماپ ەدىم، كەلگەن جەرىن تىرناعىمەن سىزىپ بەلگىلەدى دە: ء«يا، اينالايىن، پۋشكيننىڭ ولەڭدەرىن ءتۇسىنىپ وقۋ وڭايعا تۇسپەيدى. بىراق شامالاپ ۇعامىن عوي»، – دەدى. سوسىن ارقامنان قاعىپ، ءارى قاراي زاۋلاتىپ وقي جونەلدى. ونىڭ كىتاپ وقۋداعى تاباندىلىعى وسىنداي ەدى.
كىتاپقا قاتىستى تاعى ءبىر وقيعا ويعا ورالادى. ونىنشى كلاسقا وتكەن جىلى ەدى. ءبىر كۇنى ەكەۋمىز ۇيگە كەرەك-جاراق اكەلۋ ءۇشىن دۇكەنگە باردىق. كيىم-كەشەكتىڭ از كەزى عوي. شۇلىق ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. بۇعان مەن قۋانىپ كەتىپ: «اعاتاي، شۇلىق ساتىپ الايىقشى» دەدىم. ول ۇندەمەدى. مەن شىدامسىزدانىپ: «ەكەۋمىزگە دە كەرەك قوي» دەپ تاعى نىعارلادىم. ول «ازىرگە مەندە بار عوي» دەدى مە، ماعان ەكەۋىن الىپ بەردى. ەندى كىتاپ ساتاتىن بولىمگە كەلدىك. اعاي دۇكەنشىدەن ونى-مۇنى سۇراپ جارتى ساعاتتاي اينالدى. اقىرىندا ءبىر قولتىق كىتاپ الىپ شىقتى. «كىتاپ دەگەنىڭ ۇيدە تولىپ تۇرعان جوق پا» دەگەن مەنىڭ نارازىلىعىما: «كوكەش، سەن ۇندەمە، كوپتەن بەرى تۇسكەن قىزىق كىتاپتار ەكەن. بۇگىن كەلمەگەنىمدە ءوتىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. جولىمىز بولدى»، – دەدى بالاشا ءماز بولىپ.
ول كىتاپ وقىماعان كۇنى بىردەڭەم ۇمىت قالعانداي سەزىنەمىن دەۋشى ەدى. وسىنىڭ ءبارى ونىڭ ۇلكەن جازۋشىلىق جولعا دايىندىعى ەكەن عوي.
كەيىن ءوزىنىڭ كىتاپتارى دا شىعا باستادى. وزىنە ءتان ءبىر قاسيەتى، ءار تۋىندىسى دۇنيەگە كەلگەن سايىن دوس-جاراندارىنا، تۋما-تۋىستارىنا قولتاڭباسىمەن سىيعا تارتاتىن. العاشقى كىتابى «نازىك بۇلتتار» 1966 جىلى جارىق كوردى. ونى اعاي ماعان پوچتا ارقىلى جىبەردى. سول كەزدە كىتاپتىڭ العاشقى اشىق بەتىنىڭ جوعارعى جاعىنا جازعان سوزدەرى ماعان سونشالىقتى وي سالماعانداي، ءمان بەرمەگەن ەكەنمىن. قازىر قاراسام، اعايىمنىڭ ۇپ-ۇزاق تاربيتا جازعان جازۋى دا كوزىمە وتتاي باسىلىپ، ساعىنىشقا تولى سەزىمىمدى وياتادى.
سول العاشقى كىتابى شىققاندا كوپ ۇزاتپاي قۇتتى بولسىن ايتىپ، اعايىمنىڭ ۇيىنە باردىم. ول كوڭىلدى ەكەن. كىتابىنا وڭ بولسىن ايتقان قۇتتىقتاۋ-تەلەگراممالار جارقامىس ورتا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن وقۋشىلارىنان، دوس-جولداستارىنان اعىلىپ كەلىپ جاتتى. حالىقتىڭ مۇنداي ىقىلاس ءبىلدىرۋى وعان كۇش-قۋات بەرگەنى، جاڭا شىعارمالار جازۋعا قۇلشىندىرعانى انىق.
توبىق اعام شىعارماشىلىق جۇمىسقا قانشا بەرىلىپ، كىرىسكەنىمەن، قانداي ساتتە دە دوس-جاراندارىنان بولەكتەنە المايتىن، ولاردى اڭساپ وتىراتىن. سول تىلەگىنە وراي ما، تىرشىلىكتە دوستارى دا كوپ بولدى. بىردە جازۋ ۇستەلىندە قاعازعا شۇقشيىپ وتىردى. الدەبىر دۇنيە جازىپ جاتقانى انىق ەدى. بىراق سول كۇنى ۇيدە تىنىشتىق بولمادى. قايتا-قايتا تەلەفون قوڭىراۋى شالىنىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتە بەردى. ول دا ەشتەڭە ەمەس ەكەن، بىرەۋلەر كەلىپ، بىرەۋلەر كەتىپ، ۇزاق-ۇزاق اڭگىمەلەسىپ جاتتى كەيبىرەۋلەرى. ال، اعاي بولسا، سونىڭ بارىمەن دە شۇرقىراسىپ امانداسىپ، قارقىلداپ كۇلىپ قارسى الۋدان ءبىر تىنعان جوق. «مىنا ادامدار كىمدەر ەدى، ويىڭدى ءبولىپ، جازۋعا مۇرشا بەرمەدى عوي» دەگەن مەنىڭ قىنجىلىسىما، ءسال جىلى جىميىپ: ء«بارى دە مەنىڭ دوستارىم عوي، كوكەش! وسىلار نەعۇرلىم كوبىرەك كەلسە، كوڭىلىم كوتەرىلىپ، شابىتىم شالقىپ جۇرە بەرەدى» دەگەن ەدى. ونىڭ دوسقا دەگەن كوڭىلى وسىنداي بولاتىن.
توبىق اعاممەن كىشكەنتايدان بىرگە وسكەن دوسى سلامعالي دەگەن جىگىت وبلىس ورتالىعىنداعى اۋرۋحاناعا جاتىپ قالدى. ونى مەن اۋىلدان تەلەفون ارقىلى اعاما حابارلادىم. ول سول بويدا بۇكىل قالا اۋرۋحانالارىن شارلاپ، سلامعاليدى تاۋىپ الىپتى.
ول دوس-جارانعا وسىنداي بولعاندا تۋىستىققا، باۋىرمالدىققا ءتىپتى ءولىپ-ءوشىپ تۇراتىن. اندا-ساندا الىستان ساعىنىپ كەلگەنىمىزدە جاس بالاشا الدىمىزدان جۇگىرىپ شىعىپ، ەسىكتى دە ءوزى اشاتىن. «باۋىرلارىم كەلىپ قالعان ەكەن عوي» دەپ جۇزىنەن ەرەكشە مەيىرىم توگىلىپ، جايدارىلانىپ سالا بەرۋشى ەدى. كەيدە تاعدىر العى كۇننىڭ قام-قارەكەتىنە وراي قيۋلاستىرا بەرەدى ەكەن عوي. ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلىنىڭ ماي مەرەكەسى قارساڭىندا ءۇش اۋىلعا كەتكەن ءۇش قارىنداسى – سۇلۋ، تىلەكتەس جانە مەن شاقىرۋلى قوناقتاي بولىپ، ءبىر مەزگىلدە باۋىرىمىزدىڭ ۇيىندە باس قوسا قالدىق. اياۋلى اعانىڭ سول كۇنگى قۋانىشىن كورسەڭىز. ءشايدى ۇلكەن بولمەگە، جەرگە داستارحان جايعىزىپ، جاساتتىردى. «جامباستاپ جاتىپ ءشاي ىشكەنگە نە جەتسىن؟» دەپ وتىرۋشى ەدى. «بۇگىن ءتورت كوزىمىز تۇگەلدەنگەن ەكەن، بارلىق شارۋانى جيناپ قويىپ، ءبارىمىز ەستەلىك سۋرەتكە تۇسەيىكشى» دەپ ۇسىنىس جاسادى.
مەن ون توعىز جاسىمدا باسقا ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم. ءارى ابىسىنىم، ءارى ەنەم بولعان زىليحا مەنى تۋعان قىزىنداي كوردى. تالاي قيىندىقتى، جەتىمدىكتى باستان وتكەرگەن ماعان ونىڭ ايالى الاقانى سونداي مەيىرىمدى ەدى. ول توبىق اعام كەلگەندە بالاسىنداي ماپەلەيتىن. قاي كەزدەن دە كوڭىلىم بوس، ءارى وتكەندى ويلاپ جىلاي بەرەتىن بولسام كەرەك، توبىق اعام ماعان: «كوكەش، جىلاماسايشى، جەڭەشەم ماعان دا شەشە. اپامدى ىزدەي بەرەتىنىڭ نە؟» دەيتىن.
توبىق اعام سوڭعى رەت قاتتى قۇلاعانىندا، مەن حابار كەلىسىمەن جولعا شىعىپ كەتتىم دە، مەن كەتكەن سوڭ ەكى ساعاتتان كەيىن ونىڭ ءولىمىن ەستىرتىپتى اۋىلعا. سوندا زىليحا اپام «بالامداي بولعان جارىعىم» دەپ تىنباستان جوقتاۋ ايتىپتى. وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزگەنىمدە، ادام اۋەلى تۋما-تۋىسىنا قانداي قادىرلى بولسا، سولارعا ىقىلاسىن، ىستىق پەيىلىن ۇسىنا بىلسە، وسىنداي شاپاعاتى اينالاسىنداعى قالىڭ قاۋىمعا، جۇرتشىلىققا دا تيەدى ەكەن-اۋ دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىم.
ءسوز باسىندا اعاتايىمنىڭ 1973 جىلدىڭ كۇزىندە ومىردەن وتكەنىن ايتتىم. ول كىندىك قانى تامعان جەرى جارقامىستا جەرلەندى. اقتوبەدەن كوپتەگەن جورا-جولداستارى كەلدى. بايعانين اۋدانىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى سماتوللا بەركىمباەۆ ەدى. ول ەل ازاماتتارىنىڭ باسىن قۇراپ، ۇلكەن ازاماتشىلىق جاسادى. اعايىن-تۋما، ەل-جۇرت ازا تۇتىپ، اقتىق ساپارعا اعاتايىمدى بارلىق ءراسىم-قۇرمەتىن جاساپ شىعارىپ سالدى.
اعامنىڭ ىسكە اسىرماق ارمانى كوپ ەدى. قايتىس بولارىنان ءتورت-بەس اي بۇرىن ءبىر سوزىندە: ء«بىزدىڭ دە اقتوبە قالاسىنا كوشىپ كەلگەنىمىزگە بىرنەشە جىل بولىپتى. وزىمە ىستىق كورىنەتىن قالا جايلى ءالى كۇنگە دەيىن ەشتەڭە جازا الماعانىما قىسىلىپ ءجۇرمىن. كەيدە سىرقاتتانىپ قالىپ، توعىسقان ويلارىم توقسان تاراۋ بولىپ كەتەدى. دەگەنمەن، ۋاقىت تاۋىپ، وسىنداعى فەرروسپلاۆ زاۆودىنىڭ جۇمىسشى-قىزمەتكەرلەرىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن رومانعا لايىقتاپ جازۋعا دايىندالىپ ءجۇرمىن» دەپ ەدى. ول ويى وزىمەن بىرگە كەتتى.
بيىل مەيىرحان اقداۋلەت، ەرتاي اشىقباەۆ، باۋىرجان باباجانۇلى سياقتى ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن توبىق اعامنىڭ كىتابى شىقتى. سول ءۇشىن ازاماتتارعا مىڭ العىس. بۇل – اعا مەرەيتويىنىڭ باسى دەپ بىلەمىن.
ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى جارقامىستا اعامنىڭ اتىندا مەكتەپ بار. سول مەكتەپتىڭ ءبىر بۇرىشىن مۋزەي ەتىپ قويىپتى. اۋىلداعى اساۋ ماحانوۆ، ايتۋعان جۇبانالين دەگەن ازاماتتار ارنايى جەر العان ەكەن. ەندى اعامنىڭ سەكسەن جىلدىعىندا سول جەرگە مۋزەي تۇرعىزىلسا دەگەن ارمانىم بار.
سەكسەن جىلدىعى رەسپۋبليكا كولەمىندە وتسە دەگەن ارزۋىم – بۇل.
كوزىمىزدى اشقاننان، كورگەنىمىز: جوقشىلىق، جەتىمدىك، جالعىزدىق. وسىنىڭ ءبارىن باستان وتكەرىپ، ازابىنا كونىپ، ەندى عانا الدان جارىق ساۋلە كورىنگەن ساتتە ارقاڭدى سۇيەگەن، جەل جاعىڭا ىق بولعان ابزال اعانىڭ ءبىزدى تاستاپ كەتە بارعانى قالاي دەپ قابىرعام قارس ايىرىلعان ەدى. وسى كۇنگە دەيىن سانامدى تىلگىلەپ، سابىرعا توقتاعىسى كەلمەيتىن مەندەگى مازاسىز ءبىر ويدىڭ ۇشتىعى وسىندا.
قالاي دەسەك تە، ءومىردىڭ وتەرى، پەندە اتاۋلىنىڭ پانيدەن باقيعا، ايتەۋىر ساعاتى سوققان ساتتە قونىس اۋداراتىنى اقيقات. سولاي دەسەك تە، اجالدىڭ ازابىنا كونۋ، اقيقاتىن مويىنداۋ – اۋىردىڭ اۋىرى ەكەن. توقتامعا كونەتىن، تاۋبەگە كەلگىش حالىقپىز عوي. سۇيىكتى اعايىمنىڭ ماڭگىلىك ساپارىنا قانشالىقتى سەنبەي، ءبىر كەلىپ قالاتىنداي ەكى كوزىم ءتورت بولعانىمەن، ۋاقىت مويىنداتادى ەكەن. تەك ءبىر عانا تاۋبە ەتەتىنىم – اعامنىڭ ارتىندا ءىز قالعاندىعى.
توبىق اعامنىڭ تىرلىكتەگى سەرىگى، اياۋلى جەڭگەم ساپيا اسىلدىڭ سىنىقتارىن – مارات، سەرىك، سايانى قاتارىنان كەم قىلماي جەتكىزىپ، اكە مۇراسىن ۇمىتتىرماي ءوسىردى. وعان سول ءۇشىن دە شەكسىز ريزامىن. وسىلايشا جارماعامبەتوۆتەر اۋلەتىنىڭ وتى وشپەي، شىراعى سونبەي كەلە جاتقانى – مەنىڭ ۇلكەن ءبىر ءتاۋبام – وسى.
ەكىنشىدەن، توبىق اعامنىڭ ارتىندا حالىقتىڭ يگىلىگىنە جارايتىن ۇلكەن رۋحاني دۇنيەلەردىڭ قالۋى. 1966 جىلى جارىق كورگەن «نازىك بۇلتتاردان» باستاپ، ودان بەرگى «ەكى جۇرەك»، «سەنتيابر ءتۇنى»، «سوڭعى حات»، «اق جاۋىن» كىتاپتارى ونىڭ عۇمىرىنىڭ جالعاسى ىسپەتتى. ەگەر بيىلعى جىلى اعامنىڭ الپىس جىلدىعى تۋرالى ءسوز بولىپ جاتسا، ءسوز جوق، وسى ەڭبەكتەرىنىڭ باعاسى.
اعاتايىم تۋرالى ءسوز قوزعاسام، كوكىرەككە كەپتەلەر اڭگىمە كوپ، قايسىبىرىن ايتا بەرەيىن. بالالىق شاقتىڭ ءبىراز جايتتەرى ەستە تۇر ءالى كۇنگە دەيىن. ول قولى قالت ەتكەندە كىتاپ وقۋعا قۇمار ەدى. شەتەل، ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن قىزىعا وقيتىن. كىتاپقا ۇڭىلگەندە بۇكىل دۇنيەنى ۇمىتىپ، جان-تانىمەن بەرىلىپ كەتەتىن. بىردە الەكساندر پۋشكيننىڭ پوەمالارىن وقىپ وتىر ەكەن. «اعا، مىنا كىتاپتى قالاي ءتۇسىنىپ وقىپ جاتىرسىڭ» دەپ سۇراپ قويماپ ەدىم، كەلگەن جەرىن تىرناعىمەن سىزىپ بەلگىلەدى دە: ء«يا، اينالايىن، پۋشكيننىڭ ولەڭدەرىن ءتۇسىنىپ وقۋ وڭايعا تۇسپەيدى. بىراق شامالاپ ۇعامىن عوي»، – دەدى. سوسىن ارقامنان قاعىپ، ءارى قاراي زاۋلاتىپ وقي جونەلدى. ونىڭ كىتاپ وقۋداعى تاباندىلىعى وسىنداي ەدى.
كىتاپقا قاتىستى تاعى ءبىر وقيعا ويعا ورالادى. ونىنشى كلاسقا وتكەن جىلى ەدى. ءبىر كۇنى ەكەۋمىز ۇيگە كەرەك-جاراق اكەلۋ ءۇشىن دۇكەنگە باردىق. كيىم-كەشەكتىڭ از كەزى عوي. شۇلىق ءتۇسىپ جاتىر ەكەن. بۇعان مەن قۋانىپ كەتىپ: «اعاتاي، شۇلىق ساتىپ الايىقشى» دەدىم. ول ۇندەمەدى. مەن شىدامسىزدانىپ: «ەكەۋمىزگە دە كەرەك قوي» دەپ تاعى نىعارلادىم. ول «ازىرگە مەندە بار عوي» دەدى مە، ماعان ەكەۋىن الىپ بەردى. ەندى كىتاپ ساتاتىن بولىمگە كەلدىك. اعاي دۇكەنشىدەن ونى-مۇنى سۇراپ جارتى ساعاتتاي اينالدى. اقىرىندا ءبىر قولتىق كىتاپ الىپ شىقتى. «كىتاپ دەگەنىڭ ۇيدە تولىپ تۇرعان جوق پا» دەگەن مەنىڭ نارازىلىعىما: «كوكەش، سەن ۇندەمە، كوپتەن بەرى تۇسكەن قىزىق كىتاپتار ەكەن. بۇگىن كەلمەگەنىمدە ءوتىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. جولىمىز بولدى»، – دەدى بالاشا ءماز بولىپ.
ول كىتاپ وقىماعان كۇنى بىردەڭەم ۇمىت قالعانداي سەزىنەمىن دەۋشى ەدى. وسىنىڭ ءبارى ونىڭ ۇلكەن جازۋشىلىق جولعا دايىندىعى ەكەن عوي.
كەيىن ءوزىنىڭ كىتاپتارى دا شىعا باستادى. وزىنە ءتان ءبىر قاسيەتى، ءار تۋىندىسى دۇنيەگە كەلگەن سايىن دوس-جاراندارىنا، تۋما-تۋىستارىنا قولتاڭباسىمەن سىيعا تارتاتىن. العاشقى كىتابى «نازىك بۇلتتار» 1966 جىلى جارىق كوردى. ونى اعاي ماعان پوچتا ارقىلى جىبەردى. سول كەزدە كىتاپتىڭ العاشقى اشىق بەتىنىڭ جوعارعى جاعىنا جازعان سوزدەرى ماعان سونشالىقتى وي سالماعانداي، ءمان بەرمەگەن ەكەنمىن. قازىر قاراسام، اعايىمنىڭ ۇپ-ۇزاق تاربيتا جازعان جازۋى دا كوزىمە وتتاي باسىلىپ، ساعىنىشقا تولى سەزىمىمدى وياتادى.
سول العاشقى كىتابى شىققاندا كوپ ۇزاتپاي قۇتتى بولسىن ايتىپ، اعايىمنىڭ ۇيىنە باردىم. ول كوڭىلدى ەكەن. كىتابىنا وڭ بولسىن ايتقان قۇتتىقتاۋ-تەلەگراممالار جارقامىس ورتا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن وقۋشىلارىنان، دوس-جولداستارىنان اعىلىپ كەلىپ جاتتى. حالىقتىڭ مۇنداي ىقىلاس ءبىلدىرۋى وعان كۇش-قۋات بەرگەنى، جاڭا شىعارمالار جازۋعا قۇلشىندىرعانى انىق.
توبىق اعام شىعارماشىلىق جۇمىسقا قانشا بەرىلىپ، كىرىسكەنىمەن، قانداي ساتتە دە دوس-جاراندارىنان بولەكتەنە المايتىن، ولاردى اڭساپ وتىراتىن. سول تىلەگىنە وراي ما، تىرشىلىكتە دوستارى دا كوپ بولدى. بىردە جازۋ ۇستەلىندە قاعازعا شۇقشيىپ وتىردى. الدەبىر دۇنيە جازىپ جاتقانى انىق ەدى. بىراق سول كۇنى ۇيدە تىنىشتىق بولمادى. قايتا-قايتا تەلەفون قوڭىراۋى شالىنىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتە بەردى. ول دا ەشتەڭە ەمەس ەكەن، بىرەۋلەر كەلىپ، بىرەۋلەر كەتىپ، ۇزاق-ۇزاق اڭگىمەلەسىپ جاتتى كەيبىرەۋلەرى. ال، اعاي بولسا، سونىڭ بارىمەن دە شۇرقىراسىپ امانداسىپ، قارقىلداپ كۇلىپ قارسى الۋدان ءبىر تىنعان جوق. «مىنا ادامدار كىمدەر ەدى، ويىڭدى ءبولىپ، جازۋعا مۇرشا بەرمەدى عوي» دەگەن مەنىڭ قىنجىلىسىما، ءسال جىلى جىميىپ: ء«بارى دە مەنىڭ دوستارىم عوي، كوكەش! وسىلار نەعۇرلىم كوبىرەك كەلسە، كوڭىلىم كوتەرىلىپ، شابىتىم شالقىپ جۇرە بەرەدى» دەگەن ەدى. ونىڭ دوسقا دەگەن كوڭىلى وسىنداي بولاتىن.
توبىق اعاممەن كىشكەنتايدان بىرگە وسكەن دوسى سلامعالي دەگەن جىگىت وبلىس ورتالىعىنداعى اۋرۋحاناعا جاتىپ قالدى. ونى مەن اۋىلدان تەلەفون ارقىلى اعاما حابارلادىم. ول سول بويدا بۇكىل قالا اۋرۋحانالارىن شارلاپ، سلامعاليدى تاۋىپ الىپتى.
ول دوس-جارانعا وسىنداي بولعاندا تۋىستىققا، باۋىرمالدىققا ءتىپتى ءولىپ-ءوشىپ تۇراتىن. اندا-ساندا الىستان ساعىنىپ كەلگەنىمىزدە جاس بالاشا الدىمىزدان جۇگىرىپ شىعىپ، ەسىكتى دە ءوزى اشاتىن. «باۋىرلارىم كەلىپ قالعان ەكەن عوي» دەپ جۇزىنەن ەرەكشە مەيىرىم توگىلىپ، جايدارىلانىپ سالا بەرۋشى ەدى. كەيدە تاعدىر العى كۇننىڭ قام-قارەكەتىنە وراي قيۋلاستىرا بەرەدى ەكەن عوي. ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلىنىڭ ماي مەرەكەسى قارساڭىندا ءۇش اۋىلعا كەتكەن ءۇش قارىنداسى – سۇلۋ، تىلەكتەس جانە مەن شاقىرۋلى قوناقتاي بولىپ، ءبىر مەزگىلدە باۋىرىمىزدىڭ ۇيىندە باس قوسا قالدىق. اياۋلى اعانىڭ سول كۇنگى قۋانىشىن كورسەڭىز. ءشايدى ۇلكەن بولمەگە، جەرگە داستارحان جايعىزىپ، جاساتتىردى. «جامباستاپ جاتىپ ءشاي ىشكەنگە نە جەتسىن؟» دەپ وتىرۋشى ەدى. «بۇگىن ءتورت كوزىمىز تۇگەلدەنگەن ەكەن، بارلىق شارۋانى جيناپ قويىپ، ءبارىمىز ەستەلىك سۋرەتكە تۇسەيىكشى» دەپ ۇسىنىس جاسادى.
مەن ون توعىز جاسىمدا باسقا ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم. ءارى ابىسىنىم، ءارى ەنەم بولعان زىليحا مەنى تۋعان قىزىنداي كوردى. تالاي قيىندىقتى، جەتىمدىكتى باستان وتكەرگەن ماعان ونىڭ ايالى الاقانى سونداي مەيىرىمدى ەدى. ول توبىق اعام كەلگەندە بالاسىنداي ماپەلەيتىن. قاي كەزدەن دە كوڭىلىم بوس، ءارى وتكەندى ويلاپ جىلاي بەرەتىن بولسام كەرەك، توبىق اعام ماعان: «كوكەش، جىلاماسايشى، جەڭەشەم ماعان دا شەشە. اپامدى ىزدەي بەرەتىنىڭ نە؟» دەيتىن.
توبىق اعام سوڭعى رەت قاتتى قۇلاعانىندا، مەن حابار كەلىسىمەن جولعا شىعىپ كەتتىم دە، مەن كەتكەن سوڭ ەكى ساعاتتان كەيىن ونىڭ ءولىمىن ەستىرتىپتى اۋىلعا. سوندا زىليحا اپام «بالامداي بولعان جارىعىم» دەپ تىنباستان جوقتاۋ ايتىپتى. وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزگەنىمدە، ادام اۋەلى تۋما-تۋىسىنا قانداي قادىرلى بولسا، سولارعا ىقىلاسىن، ىستىق پەيىلىن ۇسىنا بىلسە، وسىنداي شاپاعاتى اينالاسىنداعى قالىڭ قاۋىمعا، جۇرتشىلىققا دا تيەدى ەكەن-اۋ دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىم.
ءسوز باسىندا اعاتايىمنىڭ 1973 جىلدىڭ كۇزىندە ومىردەن وتكەنىن ايتتىم. ول كىندىك قانى تامعان جەرى جارقامىستا جەرلەندى. اقتوبەدەن كوپتەگەن جورا-جولداستارى كەلدى. بايعانين اۋدانىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى سماتوللا بەركىمباەۆ ەدى. ول ەل ازاماتتارىنىڭ باسىن قۇراپ، ۇلكەن ازاماتشىلىق جاسادى. اعايىن-تۋما، ەل-جۇرت ازا تۇتىپ، اقتىق ساپارعا اعاتايىمدى بارلىق ءراسىم-قۇرمەتىن جاساپ شىعارىپ سالدى.
اعامنىڭ ىسكە اسىرماق ارمانى كوپ ەدى. قايتىس بولارىنان ءتورت-بەس اي بۇرىن ءبىر سوزىندە: ء«بىزدىڭ دە اقتوبە قالاسىنا كوشىپ كەلگەنىمىزگە بىرنەشە جىل بولىپتى. وزىمە ىستىق كورىنەتىن قالا جايلى ءالى كۇنگە دەيىن ەشتەڭە جازا الماعانىما قىسىلىپ ءجۇرمىن. كەيدە سىرقاتتانىپ قالىپ، توعىسقان ويلارىم توقسان تاراۋ بولىپ كەتەدى. دەگەنمەن، ۋاقىت تاۋىپ، وسىنداعى فەرروسپلاۆ زاۆودىنىڭ جۇمىسشى-قىزمەتكەرلەرىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن رومانعا لايىقتاپ جازۋعا دايىندالىپ ءجۇرمىن» دەپ ەدى. ول ويى وزىمەن بىرگە كەتتى.
بيىل مەيىرحان اقداۋلەت، ەرتاي اشىقباەۆ، باۋىرجان باباجانۇلى سياقتى ازاماتتاردىڭ قولداۋىمەن توبىق اعامنىڭ كىتابى شىقتى. سول ءۇشىن ازاماتتارعا مىڭ العىس. بۇل – اعا مەرەيتويىنىڭ باسى دەپ بىلەمىن.
ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى جارقامىستا اعامنىڭ اتىندا مەكتەپ بار. سول مەكتەپتىڭ ءبىر بۇرىشىن مۋزەي ەتىپ قويىپتى. اۋىلداعى اساۋ ماحانوۆ، ايتۋعان جۇبانالين دەگەن ازاماتتار ارنايى جەر العان ەكەن. ەندى اعامنىڭ سەكسەن جىلدىعىندا سول جەرگە مۋزەي تۇرعىزىلسا دەگەن ارمانىم بار.
سەكسەن جىلدىعى رەسپۋبليكا كولەمىندە وتسە دەگەن ارزۋىم – بۇل.
دايىنداعان ب.ارىقباي.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
