Alashtyng asyl túlghalarymen qatar atalatyn úldarynyng biri – Júmabek Ahmetúly Tәshenov.  Alda 20- nauryz qayratker túlghanyng tuylghan kýni. Marqúm tiri bolghanda 99  jasqa tolar edi.  Últynyng basyna kýn tughan, qiyn kezderinde qasynan tabylghan Júmabek qazaq jerining telim-telim bolyp, ústaghannyng qolynda, tistegenning tisinde ketpeui ýshin jan ayamay kýresken úly otanshyly.  Ata-baba amanatyna adaldyghymen, jerin jatqa beruge qarsy jan ayamay kýresken erligimen, óz eline adal azamattyghymen este qalghan qaysar azamat.

Tәshenov Júmabek Ahmetúly kim?

Alashtyng asyl túlghalarymen qatar atalatyn úldarynyng biri – Júmabek Ahmetúly Tәshenov.  Alda 20- nauryz qayratker túlghanyng tuylghan kýni. Marqúm tiri bolghanda 99  jasqa tolar edi.  Últynyng basyna kýn tughan, qiyn kezderinde qasynan tabylghan Júmabek qazaq jerining telim-telim bolyp, ústaghannyng qolynda, tistegenning tisinde ketpeui ýshin jan ayamay kýresken úly otanshyly.  Ata-baba amanatyna adaldyghymen, jerin jatqa beruge qarsy jan ayamay kýresken erligimen, óz eline adal azamattyghymen este qalghan qaysar azamat.

Tәshenov Júmabek Ahmetúly kim?

Tәshenov Júmabek Ahmetúly (20.3.1915, Aqmola oblysy Arshaly audan Babatay auyly – 18.11.1986, Shymkent qalasy) – memleket jәne qogham qayratkeri, ekonomika ghylymynyng kandidaty (1962). Aqmola qúrylystehnikumyn (1932), KOKP OK janyndaghyjoghary partiya mektebin (1955) bitirgen. 1934–1939jyldary Beynetqor audanatqarukomiytetininhatshysy, audan jerbólimining mengerushisi, 1939 – 1943 jyldary Aqmolaoblysy jer bólimi bastyghynyng orynbasary, 1944 – 1947 jyldary Soltýstik Qazaqstan oblysy partiya komiyteti hatshysynyng orynbasary, mal sharuashylyghy bólimining mengerushisi, 1947 – 1948 jyldary Soltýstik Qazaqstan oblysyatqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary, tóraghasy (1948 – 1952) boldy. 1952 – 1955 jyldary Aqtóbe oblysy partiya komiytetining 1-hatshysy, 1955 –19 60 jyldary Qazaq KSR-i Jogharghy Kenesi tóralqasynyng tóraghasy, 1960 – 1961 jyldary Qazaq KSR-i Ministrler Kenesining tóraghasy qyzmetterin atqardy. 1961 – 1975 jyldary Shymkent (qazirgi Ontýstik Qazaqstan) oblysy atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary boldy. 1975 jyly odaqtyq dәrejedegi derbes zeynetkerlikke shyqty. Ómirining songhy kezeninde “Qarakól” ghylymiy-zerthanalyq institutynda, Ontýstik Qazaqstan oblysy taldau-esepteu ortalyghynda qyzmet atqardy. «Leniyn», «Enbek Qyzyl Tu», «Qúrmet belgisi» ordenderimen marapattalghan.(Vikiypediya ashyq ensklopediyasynan alyndy).

Jer men el ýshin kýresken úly túlgha

Tәshenov respublikanyng sayasi, ekonomikalyq, mәdeny damuyna basshylyq jasaghan jyldary qazaq memleketining aumaq tútastyghynyng saqtaluyna kóp enbek sinirdi. Manghystaudy Týrikmenstangha qosu jónindegi úsynystargha toytarys berdi. Tyn ólkesine biriktirilgen soltýstik oblystardy Reseyge, Ontýstik Qazaqstannyng maqta egetin audandaryn Ózbekstangha beruge qarsy shyqty. Qazaqstan jerinde yadrolyq jarylystar jasaugha qarsylyq bildirdi. Shygharmashylyq odaqtar ókilderine ýi-pәter bergendigi ýshin Almatynyng ortasynda “qazaq auylyn” qúrdy dep aiyptaldy. “Qazaq әdebiyeti” gazetin jabudan, “Sosialistik Qazaqstan” gazetin “Kazpravdanyn” audarmasy etip shygharylu qaupinen qorghap qaldy. “Últshyl” depayyptalyp, N.Hrushevtinnúsqauymenqyzmetinenbosatyldy.

Júmabekting atamyzdyng eng kóp aitylatyn erligi: Qazaq jerining talan-tarjygha salugha qarsy kýresi.

Birinshi, 1950-1956 jyldar aralyghynda Ontýstik Qazaqstan Oblysynyng Bostandyq, Maqtaaral audandaryn ózbekstangha beruge qarsylyq. 1950  jyldary Kenes Odaghynyng basshysy Hrushevting qoldauymen orys shovenisteri qazaqstandy parshalau arqyly, qazaqtan keletin qauyptyng aldyn aludy josparlady. Al Ózbekter ózine kýndes, bәsekeles esepteytin qoydan qonyr qazaqtyng jerin tartyp aludy orystardyng qolymen, atap aitqanda Nikita Hrushevting qolymen jasady. Qay kezde de orystar ózderine keletin qauypty eng aldymen qazaqtan izdeytin. Orystar birneshe  týrli sayasy maqsattaghy jobany oilap, tauyp josparlady. Tipti, ózderining senimdi adamdary arqyly Hrushevke maqúldatty. Mine sonyng birinshisi, Bostandyq audanyn Ózbekstangha qosu jospary bolatyn. Ózbekterding kórsetken sebebinde, búl audandargha qazaqtar ózbekstan arqyly ótetindigi men Tәshkentke jaqyndyghy aitylyp, onyng ýstine  maqta mol shyghatyn audandary bir basshylyqqa jinap, enbek ónimdiligi men basqarudy qolayly etukerek dep kórsetildi. Sol arqyly qazaghy kóp ontýstik audandardy Ózbekstangha qosu arqyly qazaqtyng kýshin әlsiretudi kózdedi. Mine dәl sol kezde, 1955 –1960 jyldary Qazaq KSR-i Jogharghy Kenesi tóralqasynyng tóraghasy qyzmetin atqaratyn Júmabek Tәshenov ózi tóraghalyq etip, osy mәsele boyynsha arnauly komissiya qúrdy. Komissya sheshimi boyynsha: “Bostandyq audanynyng jeri mal ósiruge ynghayly, qúrylys materialdaryn óndiruge, su-energetikalyq qory mol, qorghasyn, kómir jәne mashina jasau óndiristerining júmyskerleri demalatyn sanatoriyler úiymdastyrugha óte qolayly. Sondyqtan búl audandy Ózbekstangha berudi qolaysyz sanaymyz” degen sheshim shygharady.

Komissiya sheshimi 1955 jyldyng 1 mausymynda Qazaqstan kompartiyasy Ortalyq komiytetining birinshi hatshysy L.Brejnevke jiberiledi. L.Brejnev basqarghan OK komissiyanyng qorytyndysyna qarsy kelmedi. Qayta qoldau bildirip, “Bostandyq audany Ózbekstangha berilmesin” degen qauly qabyldaydy. Ókinishtisi, Moskva óz sheshimderin ózgertpedi. Osylaysha qasiyetti qazaq jeri Ózbekterge berilip ketti. Tipten keyin ózbekter osy tәsilmen Maqtaral audanyn, Týrkistan, Baghys auyldaryn iyemdenip ketti. Al qazaqtyng salaq basshylary búl mәselede salghyrttyq istep, ózbekterge kómektesti. Desede Qazaqtardyng tepkindi qarsylyghy Moskvany oilandyryp tastady.

Ekinshi, Soltýstik oblystardy, Tyng ólkesin Reseyge qosudy toqtatty. Akademiyk B. Ermúqanov «Siz bizge qarsy emessiz, siz óz kýiinizdi kýitteysiz» degen maqalasynda mynaday mysal keltiredi: ghúndardyng úly memleketining irgesin qalaushy Modege (b. z. d. 209 j.) dúshpandar kelip, odan sәigýlik arghymaghyn berudi talap etip, sonan song ghúndardyng asa sýiikti әielderining bireuin alyp ketuin emeurinmen bildiredi, ol súraghandaryn beredi. Al olar jerding bir bóligin alghysy kelgende, ol ashugha bulyghyp: «Jer — memleketting túghyry, ony qalay beremin?», — deydi. Ol ózine jerdi beru jóninde kenes aitqandardyng bәrining bastaryn shauyp, jaulargha tarpa bas salyp, olardy talqandaghan. Odan әri maqala avtory myna jәitke nazar audartady: «… 60-shy jyldardyng bas kezinde KOKP gensek Nikita Hrushev Qazaqstannyng bes oblysy (Qostanay, Soltýstik Qazaqstan, Kókshetau, Aqmola, Pavlodar) kirgen Tyng ólkesi dep atalatyn qúrylym arqyly ólkeni tikeley ortalyqqa baghyndyryp, is jýzinde qazaq jerin kýshtep bólshekteuge jantalasa úmtylghan kezde respublikanyng aumaqtyq tútastyghyna aitarlyqtay qater tóngen edi. Baghymyzgha qaray, osy sәtte Hrushevting buynsyz jerge pyshaq salghan úsynysyna ójet basshy — Qazaq KSR Ministrler Kenesining Tóraghasy J. Tәshenev batyl qarsy shyqty. Aqyry Odaq basshysynyng búl dauryqpa dәmegóilik pighyly jýzege aspay qaldy».

Búl turaly Soltýstik Qazaqstan Oblysynyng zeiynetkeri, Rýstem UÁYISOV ózining «ALAShTYNG ASYL PERZENTI Júmabek Tәshenovting esimi – jadymyzda» atty maqalasynda bylay deydi: «Biraq Júmekeng ata-mekendi saudagha salugha, sóitip qazaq halqynyng aldynda auyr kýnәgha batugha әste barmady, birinshi hatshynyng iltipat kórsetip, asty-ýstine týskeninen boyyn ala qashty. Respublika basshylarynyng bәri derlik Tyng ólkesin RSFSR-gha beruge de, ortalyqqa tura baghyndyrugha da qarsy bolmady. Tek bayaghy zamanda Bógenbay, Qabanbay, Kenesary, Nauryzbay siyaqty batyr babalarymyz qan tógip, syrtqy jaularmen soghysyp, aman saqtap qalghan qazaq halqynyng atamekenin Reseyge berip jiberuge qarsy bolghan jalghyz adam – Júmabek Tәshenov. Naqtylap aitsaq, N.Hrushev Qazaqstan Kompartiyasy OK-ning buro mýshelerin týgel Mәskeuge shaqyryp, Qazaqstannyng soltýstigindegi bes oblysty Reseyge qosu turaly mәseleni talqygha salghan. Sonda J.Tәshenov túryp: “Ya rodom iz Akmolinska. Dvenadsati let rabotal v Severo-Kazahstanskoy oblasti. Moy rodiytely y ih rodiyteli, da y vse nashy predky pokoyatsya na etoy zemle. Y vy teperi hotiyte etu zemlu peredati Rossii? Vdumaytesi, tovarishi, kakoy kazah s etim soglasitsya?.. Ya, napriymer, kategorichesky protiv postanovky dannogo voprosa!..” – dep toytarys bergen... Osy birauyz tarihy sóz Qazaqstannyng soltýstik audandaryn Resey qúramyna ótip ketuden saqtap qalghany aina-qatesiz aqiqat».

Marqúmnyng búnday erlikterin tizip jaza bersek, әlde neshe tom romandar bolatyny sózsiz.

Arshaly audanyna Tәshenovtyng esimi layyq!

Qasiyetti Saryarqanyng tósinde asqaq Astanamyz boy kóterip, kók tuymyzdyng jelbiregenin kórgen әr qazaq ýshin Júmabek atamyzdy eske alu paryz! Júmabek mine osy ólkening tumasy. Astana qalasynan Qaraghandy qalasyna qatynaytyn tas joldyng boyynda, Astanadan 25km qashyqtyqta batyrdyng tuylghan jeri Babatay auyly túr. Óz kezinde osy topyraqtyng nәrin emip, babalarynyng amanatyn arqalap ósken azamat Tәuelsizdikting aq tanyn kóre almady, ózi shyr-pyr bolyp qorghaghan qasiyetti Aqmola jerinde Astanday alyp shahardyng boy kótergenin de kóre almady. Biraq, úrpaqtary kórdi.

Júmabek atamyz ózining sayasatkerligi men sheshendigi, salauattylyghy men salmaghy arqyly qazaq jerining tútastyghy ýshin kýresti. Mәnsap pen pendelik nәpsige qúl boludan ada boldy, jaltaqtaghan jaghympaz túlghalardyng aldynda ózining ar-namysynyng biyiktigi men ata-baba amanatyna adaldyghy arqyly biktigin kórsetti. Jerge qorghan, elge tútqa boldy.

Qazaqstannyng osynday ken-baytaq jerine ie boluyna ólsheusiz enbek etken úly túlghagha bir auyldyn, tipti mektepting de aty berilmeui – jýrekti múnaytyp, júrtty qynjyltady.  Tipten bir mektep, auyl emes audan, oblystyng atyn Tәshenovtay atamyzdyng atyna bersek te sol enbegi ótelmes. Ata-babamyzdan kele jatqan: «Óz últynyng úlylaryn úlyqtamau, ol – satqyndyqtyng satqyndyghy» - degen ataly sózin eske alghanda namystanamyz.

Qúrmetti, Qazaqstandyqtar, qúrmetti oqyrman!

Júmabek Tәshenov atamyzdyng kele jatqan tuylghan kýnine oray, Qaraghandy-Astana tas jolynyng boyyndaghy, astangha kireberis «Jibek joly Auylynyn» atyn «Júmabek Tәshenov auyly» dep ózgertu, jol boyyna enseli Mýsinin ornatyp, múrajay qúrylysyn ornalastyru kerek dep espteymin.

Alla qalasa, kelesi jyly marqúmnyng 100 jyldyghyn memlekettik dengeyde atap ótuge sebepker bolghymyz keledi. Kelsei jyly nauryz ainda marqúmgha arnap asberip, dýbirli konferensiya jasau josparlanghan. Eng manyzdysy «Arshaly audanynyn» atyn «Júmabek Tәshenov audany» dep ataugha dauys jinaudyng bastalghanyn habarlaymyz.

Atamyzdyng enbegin eskerip, úlaghatyn úlyqtau, qazaq ýshin istegen ólsheusiz enbegin úrpaqtan-úrpaqqa ýlgi etip qaltyru – tәuelsizdikting býgingi úrpaqtaryna syn, amanat, paryz!

Dayyndaghan - Ahmetúly Beysen

Abai.kz