الاشتىڭ اسىل تۇلعالارىمەن قاتار اتالاتىن ۇلدارىنىڭ ءبىرى – جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنوۆ.  الدا 20- ناۋرىز قايراتكەر تۇلعانىڭ تۋىلعان كۇنى. مارقۇم ءتىرى بولعاندا 99  جاسقا تولار ەدى.  ۇلتىنىڭ باسىنا كۇن تۋعان، قيىن كەزدەرىندە قاسىنان تابىلعان جۇمابەك قازاق جەرىنىڭ تەلىم-تەلىم بولىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ تىسىندە كەتپەۋى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەن ۇلى وتانشىلى.  اتا-بابا اماناتىنا ادالدىعىمەن، جەرىن جاتقا بەرۋگە قارسى جان اياماي كۇرەسكەن ەرلىگىمەن، ءوز ەلىنە ادال ازاماتتىعىمەن ەستە قالعان قايسار ازامات.

تاشەنوۆ جۇمابەك احمەتۇلى كىم؟

الاشتىڭ اسىل تۇلعالارىمەن قاتار اتالاتىن ۇلدارىنىڭ ءبىرى – جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنوۆ.  الدا 20- ناۋرىز قايراتكەر تۇلعانىڭ تۋىلعان كۇنى. مارقۇم ءتىرى بولعاندا 99  جاسقا تولار ەدى.  ۇلتىنىڭ باسىنا كۇن تۋعان، قيىن كەزدەرىندە قاسىنان تابىلعان جۇمابەك قازاق جەرىنىڭ تەلىم-تەلىم بولىپ، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ تىسىندە كەتپەۋى ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەن ۇلى وتانشىلى.  اتا-بابا اماناتىنا ادالدىعىمەن، جەرىن جاتقا بەرۋگە قارسى جان اياماي كۇرەسكەن ەرلىگىمەن، ءوز ەلىنە ادال ازاماتتىعىمەن ەستە قالعان قايسار ازامات.

تاشەنوۆ جۇمابەك احمەتۇلى كىم؟

تاشەنوۆ جۇمابەك احمەتۇلى (20.3.1915, اقمولا وبلىسى ارشالى اۋدان باباتاي اۋىلى – 18.11.1986, شىمكەنت قالاسى) – مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى (1962). اقمولا قۇرىلىستەحنيكۋمىن (1932), كوكپ وك جانىنداعىجوعارى پارتيا مەكتەبىن (1955) بىتىرگەن. 1934–1939جىلدارى بەينەتقور اۋداناتقارۋكوميتەتىنىڭحاتشىسى، اۋدان جەربولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1939 – 1943 جىلدارى اقمولاوبلىسى جەر ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، 1944 – 1947 جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى پارتيا كوميتەتى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، مال شارۋاشىلىعى بولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1947 – 1948 جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىاتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، توراعاسى (1948 – 1952) بولدى. 1952 – 1955 جىلدارى اقتوبە وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى، 1955 –19 60 جىلدارى قازاق كسر-ءى جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى، 1960 – 1961 جىلدارى قازاق كسر-ءى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. 1961 – 1975 جىلدارى شىمكەنت (قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان) وبلىسى اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. 1975 جىلى وداقتىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەرلىككە شىقتى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە “قاراكول” عىلىمي-زەرتحانالىق ينستيتۋتىندا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تالداۋ-ەسەپتەۋ ورتالىعىندا قىزمەت اتقاردى. «لەنين»، «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.(ۆيكيپەديا اشىق ەنتسكلوپەدياسىنان الىندى).

جەر مەن ەل ءۇشىن كۇرەسكەن ۇلى تۇلعا

تاشەنوۆ رەسپۋبليكانىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني دامۋىنا باسشىلىق جاساعان جىلدارى قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋماق تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ماڭعىستاۋدى تۇرىكمەنستانعا قوسۋ جونىندەگى ۇسىنىستارعا تويتارىس بەردى. تىڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىلگەن سولتۇستىك وبلىستاردى رەسەيگە، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتا ەگەتىن اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسى شىقتى. قازاقستان جەرىندە يادرولىق جارىلىستار جاساۋعا قارسىلىق ءبىلدىردى. شىعارماشىلىق وداقتار وكىلدەرىنە ءۇي-پاتەر بەرگەندىگى ءۇشىن الماتىنىڭ ورتاسىندا “قازاق اۋىلىن” قۇردى دەپ ايىپتالدى. “قازاق ادەبيەتى” گازەتىن جابۋدان، “سوتسياليستىك قازاقستان” گازەتىن “كازپراۆدانىڭ” اۋدارماسى ەتىپ شىعارىلۋ قاۋپىنەن قورعاپ قالدى. “ۇلتشىل” دەپايىپتالىپ، ن.حرۋششەۆتىڭنۇسقاۋىمەنقىزمەتىنەنبوساتىلدى.

جۇمابەكتىڭ اتامىزدىڭ ەڭ كوپ ايتىلاتىن ەرلىگى: قازاق جەرىنىڭ تالان-تارجىعا سالۋعا قارسى كۇرەسى.

ءبىرىنشى، 1950-1956 جىلدار ارالىعىندا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بوستاندىق، ماقتاارال اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسىلىق. 1950  جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى حرۋششەۆتىڭ قولداۋىمەن ورىس شوۆەنيستەرى قازاقستاندى پارشالاۋ ارقىلى، قازاقتان كەلەتىن قاۋىپتىڭ الدىن الۋدى جوسپارلادى. ال وزبەكتەر وزىنە كۇندەس، باسەكەلەس ەسەپتەيتىن قويدان قوڭىر قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ الۋدى ورىستاردىڭ قولىمەن، اتاپ ايتقاندا نيكيتا حرۋششەۆتىڭ قولىمەن جاسادى. قاي كەزدە دە ورىستار وزدەرىنە كەلەتىن قاۋىپتى ەڭ الدىمەن قازاقتان ىزدەيتىن. ورىستار بىرنەشە ء تۇرلى ساياسي ماقساتتاعى جوبانى ويلاپ، تاۋىپ جوسپارلادى. ءتىپتى، وزدەرىنىڭ سەنىمدى ادامدارى ارقىلى حرۋششەۆكە ماقۇلداتتى. مىنە سونىڭ ءبىرىنشىسى، بوستاندىق اۋدانىن وزبەكستانعا قوسۋ جوسپارى بولاتىن. وزبەكتەردىڭ كورسەتكەن سەبەبىندە، بۇل اۋداندارعا قازاقتار وزبەكستان ارقىلى وتەتىندىگى مەن تاشكەنتكە جاقىندىعى ايتىلىپ، ونىڭ ۇستىنە  ماقتا مول شىعاتىن اۋداندارى ءبىر باسشىلىققا جيناپ، ەڭبەك ونىمدىلىگى مەن باسقارۋدى قولايلى ەتۋكەرەك دەپ كورسەتىلدى. سول ارقىلى قازاعى كوپ وڭتۇستىك اۋدانداردى وزبەكستانعا قوسۋ ارقىلى قازاقتىڭ كۇشىن السىرەتۋدى كوزدەدى. مىنە ءدال سول كەزدە، 1955 –1960 جىلدارى قازاق كسر-ءى جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقاراتىن جۇمابەك تاشەنوۆ ءوزى توراعالىق ەتىپ، وسى ماسەلە بويىنشا ارناۋلى كوميسسيا قۇردى. كوميسسيا شەشىمى بويىنشا: “بوستاندىق اۋدانىنىڭ جەرى مال وسىرۋگە ىڭعايلى، قۇرىلىس ماتەريالدارىن وندىرۋگە، سۋ-ەنەرگەتيكالىق قورى مول، قورعاسىن، كومىر جانە ماشينا جاساۋ وندىرىستەرىنىڭ جۇمىسكەرلەرى دەمالاتىن ساناتوريلەر ۇيىمداستىرۋعا وتە قولايلى. سوندىقتان بۇل اۋداندى وزبەكستانعا بەرۋدى قولايسىز سانايمىز” دەگەن شەشىم شىعارادى.

كوميسسيا شەشىمى 1955 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.برەجنەۆكە جىبەرىلەدى. ل.برەجنەۆ باسقارعان وك كوميسسيانىڭ قورىتىندىسىنا قارسى كەلمەدى. قايتا قولداۋ ءبىلدىرىپ، “بوستاندىق اۋدانى وزبەكستانعا بەرىلمەسىن” دەگەن قاۋلى قابىلدايدى. وكىنىشتىسى، موسكۆا ءوز شەشىمدەرىن وزگەرتپەدى. وسىلايشا قاسيەتتى قازاق جەرى وزبەكتەرگە بەرىلىپ كەتتى. تىپتەن كەيىن وزبەكتەر وسى تاسىلمەن ماقتارال اۋدانىن، تۇركىستان، باعىس اۋىلدارىن يەمدەنىپ كەتتى. ال قازاقتىڭ سالاق باسشىلارى بۇل ماسەلەدە سالعىرتتىق ىستەپ، وزبەكتەرگە كومەكتەستى. دەسەدە قازاقتاردىڭ تەپكىندى قارسىلىعى موسكۆانى ويلاندىرىپ تاستادى.

ەكىنشى، سولتۇستىك وبلىستاردى، تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسۋدى توقتاتتى. اكادەميك ب. ەرمۇقانوۆ ء«سىز بىزگە قارسى ەمەسسىز، ءسىز ءوز كۇيىڭىزدى كۇيتتەيسىز» دەگەن ماقالاسىندا مىناداي مىسال كەلتىرەدى: عۇنداردىڭ ۇلى مەملەكەتىنىڭ ىرگەسىن قالاۋشى مودەگە (ب. ز. د. 209 ج.) دۇشپاندار كەلىپ، ودان سايگۇلىك ارعىماعىن بەرۋدى تالاپ ەتىپ، سونان سوڭ عۇنداردىڭ اسا سۇيىكتى ايەلدەرىنىڭ بىرەۋىن الىپ كەتۋىن ەمەۋرىنمەن بىلدىرەدى، ول سۇراعاندارىن بەرەدى. ال ولار جەردىڭ ءبىر بولىگىن العىسى كەلگەندە، ول اشۋعا بۋلىعىپ: «جەر — مەملەكەتتىڭ تۇعىرى، ونى قالاي بەرەمىن؟»، — دەيدى. ول وزىنە جەردى بەرۋ جونىندە كەڭەس ايتقانداردىڭ ءبارىنىڭ باستارىن شاۋىپ، جاۋلارعا تارپا باس سالىپ، ولاردى تالقانداعان. ودان ءارى ماقالا اۆتورى مىنا جايتكە نازار اۋدارتادى: «… 60-شى جىلداردىڭ باس كەزىندە كوكپ گەنسەك نيكيتا حرۋششەۆ قازاقستاننىڭ بەس وبلىسى (قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان، كوكشەتاۋ، اقمولا، پاۆلودار) كىرگەن تىڭ ولكەسى دەپ اتالاتىن قۇرىلىم ارقىلى ولكەنى تىكەلەي ورتالىققا باعىندىرىپ، ءىس جۇزىندە قازاق جەرىن كۇشتەپ بولشەكتەۋگە جانتالاسا ۇمتىلعان كەزدە رەسپۋبليكانىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا ايتارلىقتاي قاتەر تونگەن ەدى. باعىمىزعا قاراي، وسى ساتتە حرۋششەۆتىڭ بۋىنسىز جەرگە پىشاق سالعان ۇسىنىسىنا وجەت باسشى — قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ج. تاشەنەۆ باتىل قارسى شىقتى. اقىرى وداق باسشىسىنىڭ بۇل داۋرىقپا دامەگويلىك پيعىلى جۇزەگە اسپاي قالدى».

بۇل تۋرالى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ زەينەتكەرى، رۇستەم ءۋايىسوۆ ءوزىنىڭ «الاشتىڭ اسىل پەرزەنتى جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ەسىمى – جادىمىزدا» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «بىراق جۇمەكەڭ اتا-مەكەندى ساۋداعا سالۋعا، ءسويتىپ قازاق حالقىنىڭ الدىندا اۋىر كۇناعا باتۋعا استە بارمادى، ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ءىلتيپات كورسەتىپ، استى-ۇستىنە تۇسكەنىنەن بويىن الا قاشتى. رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءبارى دەرلىك تىڭ ولكەسىن رسفسر-عا بەرۋگە دە، ورتالىققا تۋرا باعىندىرۋعا دا قارسى بولمادى. تەك باياعى زاماندا بوگەنباي، قابانباي، كەنەسارى، ناۋرىزباي سياقتى باتىر بابالارىمىز قان توگىپ، سىرتقى جاۋلارمەن سوعىسىپ، امان ساقتاپ قالعان قازاق حالقىنىڭ اتامەكەنىن رەسەيگە بەرىپ جىبەرۋگە قارسى بولعان جالعىز ادام – جۇمابەك تاشەنوۆ. ناقتىلاپ ايتساق، ن.حرۋششەۆ قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ بيۋرو مۇشەلەرىن تۇگەل ماسكەۋگە شاقىرىپ، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى بەس وبلىستى رەسەيگە قوسۋ تۋرالى ماسەلەنى تالقىعا سالعان. سوندا ج.تاشەنوۆ تۇرىپ: “يا رودوم يز اكمولينسكا. دۆەنادتسات لەت رابوتال ۆ سەۆەرو-كازاحستانسكوي وبلاستي. موي روديتەلي ي يح روديتەلي، دا ي ۆسە ناشي پرەدكي پوكوياتسيا نا ەتوي زەملە. ي ۆى تەپەر حوتيتە ەتۋ زەمليۋ پەرەدات روسسي؟ ۆدۋمايتەس، توۆاريششي، كاكوي كازاح س ەتيم سوگلاسيتسيا؟.. يا، ناپريمەر، كاتەگوريچەسكي پروتيۆ پوستانوۆكي داننوگو ۆوپروسا!..” – دەپ تويتارىس بەرگەن... وسى ءبىراۋىز تاريحي ءسوز قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اۋداندارىن رەسەي قۇرامىنا ءوتىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالعانى اينا-قاتەسىز اقيقات».

مارقۇمنىڭ بۇنداي ەرلىكتەرىن ءتىزىپ جازا بەرسەك، الدە نەشە توم روماندار بولاتىنى ءسوزسىز.

ارشالى اۋدانىنا تاشەنوۆتىڭ ەسىمى لايىق!

قاسيەتتى سارىارقانىڭ توسىندە اسقاق استانامىز بوي كوتەرىپ، كوك تۋىمىزدىڭ جەلبىرەگەنىن كورگەن ءار قازاق ءۇشىن جۇمابەك اتامىزدى ەسكە الۋ پارىز! جۇمابەك مىنە وسى ولكەنىڭ تۋماسى. استانا قالاسىنان قاراعاندى قالاسىنا قاتىنايتىن تاس جولدىڭ بويىندا، استانادان 25كم قاشىقتىقتا باتىردىڭ تۋىلعان جەرى باباتاي اۋىلى تۇر. ءوز كەزىندە وسى توپىراقتىڭ ءنارىن ەمىپ، بابالارىنىڭ اماناتىن ارقالاپ وسكەن ازامات تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭىن كورە المادى، ءوزى شىر-پىر بولىپ قورعاعان قاسيەتتى اقمولا جەرىندە استانداي الىپ شاھاردىڭ بوي كوتەرگەنىن دە كورە المادى. بىراق، ۇرپاقتارى كوردى.

جۇمابەك اتامىز ءوزىنىڭ ساياساتكەرلىگى مەن شەشەندىگى، سالاۋاتتىلىعى مەن سالماعى ارقىلى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەستى. ءمانساپ پەن پەندەلىك ناپسىگە قۇل بولۋدان ادا بولدى، جالتاقتاعان جاعىمپاز تۇلعالاردىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ار-نامىسىنىڭ بيىكتىگى مەن اتا-بابا اماناتىنا ادالدىعى ارقىلى بيكتىگىن كورسەتتى. جەرگە قورعان، ەلگە تۇتقا بولدى.

قازاقستاننىڭ وسىنداي كەڭ-بايتاق جەرىنە يە بولۋىنا ولشەۋسىز ەڭبەك ەتكەن ۇلى تۇلعاعا ءبىر اۋىلدىڭ، ءتىپتى مەكتەپتىڭ دە اتى بەرىلمەۋى – جۇرەكتى مۇڭايتىپ، جۇرتتى قىنجىلتادى.  تىپتەن ءبىر مەكتەپ، اۋىل ەمەس اۋدان، وبلىستىڭ اتىن تاشەنوۆتاي اتامىزدىڭ اتىنا بەرسەك تە سول ەڭبەگى وتەلمەس. اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان: ء«وز ۇلتىنىڭ ۇلىلارىن ۇلىقتاماۋ، ول – ساتقىندىقتىڭ ساتقىندىعى» - دەگەن اتالى ءسوزىن ەسكە العاندا نامىستانامىز.

قۇرمەتتى، قازاقستاندىقتار، قۇرمەتتى وقىرمان!

جۇمابەك تاشەنوۆ اتامىزدىڭ كەلە جاتقان تۋىلعان كۇنىنە وراي، قاراعاندى-استانا تاس جولىنىڭ بويىنداعى، استانعا كىرەبەرىس «جىبەك جولى اۋىلىنىڭ» اتىن «جۇمابەك تاشەنوۆ اۋىلى» دەپ وزگەرتۋ، جول بويىنا ەڭسەلى ءمۇسىنىن ورناتىپ، مۇراجاي قۇرىلىسىن ورنالاستىرۋ كەرەك دەپ ەسپتەيمىن.

اللا قالاسا، كەلەسى جىلى مارقۇمنىڭ 100 جىلدىعىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە سەبەپكەر بولعىمىز كەلەدى. كەلسەى جىلى ناۋرىز ايندا مارقۇمعا ارناپ اسبەرىپ، ءدۇبىرلى كونفەرەنتسيا جاساۋ جوسپارلانعان. ەڭ ماڭىزدىسى «ارشالى اۋدانىنىڭ» اتىن «جۇمابەك تاشەنوۆ اۋدانى» دەپ اتاۋعا داۋىس جيناۋدىڭ باستالعانىن حابارلايمىز.

اتامىزدىڭ ەڭبەگىن ەسكەرىپ، ۇلاعاتىن ۇلىقتاۋ، قازاق ءۇشىن ىستەگەن ولشەۋسىز ەڭبەگىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلگى ەتىپ قالتىرۋ – تاۋەلسىزدىكتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنا سىن، امانات، پارىز!

دايىنداعان - احمەتۇلى بەيسەن

Abai.kz