Últ mýddesi jolyndaghy úly kýres qay zamanda da bir sәtke toqtaghan emes. Búl kýresting mazmúny ózgermeydi. Tek formasy ghana zamanyna qaray auysyp otyrady. Al, kýreskerdi últ tudyrady. Qazaq elining býgingi territoriyalyq, memlekettik, mәdeniy-tarihy jәne tildik, halyqtyng hәm últtyq birtútastyghy altyn basyn Alashtyng baqyty jolyna bәigege tikken batyr úldardyng kýreskerligi men erligining enbegi. Sonday sardar túlghanyng biri jәne biregeyi, eki ghasyr toghysyndaghy óliara shaqta qazaqtyng kóshin algha sýiregen, sol jolda mert bolghan - memleket jәne qogham qayratkeri Altynbek Sәrsenbayúly.

Býgin - Altynbek Sәrsenbayúlynyng tughan kýni. Últ kýresi jolynda ólgen erde arman joq. Óitkeni, qara orman qazaqtyng jadynda sózi jattauly, beynesi saqtauly.

Tanymal telejurnalist Qasym Amanjol jýrgizgen, qalyng qauym әli kýnge tamsana aityp jýrgen “Shynnyng jýzinde” Altynbek Sәrsenbayúly da ashyq әngimege qatysqan edi.

2006 jyly 11 aqpanda qasaqana jasalghan qastandyqtan qazaq tapqan zamanymyzdyng zanghar sayasatkerining sondaghy aitqan oi-pikirlerin oqy otyryp, ony býgingi Qazaqstannyng jaghdayymen salystyra qarasanyz, kóp dýniyening kóbesin bayqaysyz...

– Alteke, tәuelsiz Qazaqstannyng tarihynda eng úzaq ministr bolghan adam siz ekensiz. Ýkimetter auysyp jatty. Premier-ministrler birinen song biri kelip-ketip jatty. Biraq siz auyspadynyz. Osynyng syry nede?

– Onyng syryn memleket basshysynan súraghan jón bolar edi. Ministr­lerdi taghayyndaytyn da, ony ornynan bosatatyn da – Konstitusiya boyynsha memleket basshysy. Al óz oiymyzdy aityp kórsek, men 1993 jyldyng qantar aiynda ministr bolyp taghayyndaldym. Búl kezeng eli­mizde reformalargha kirisuge dayyndyqtyng bastalyp jatqan kezi edi. Biz sol dayyndyq keze­nin bir jyldan astam uaqyt ótkizdik. Elde 1994 jyldan reformalar bastaldy.

Sol reformalar ayaghyna deyin ótip bolghansha qoghamdyq pikir qalyptastyratyn úiymdarmen, qoghamdyq-sayasy partiyalarmen júmys isteytin ministr­likting basshysyn auystyru qajet emes dep sheshken boluy mýmkin. 2001 jyldyng mamyr aiyna deyin osy qyzmetti atqardym. Eger uaqytymen alyp qarasanyz, 1993 pen 2001 jyldyng arasy eng auyr әleumettik-ekonomikalyq reformalardyng jýrgen kezeni. Bәlkim, mening úzaq isteuim osyghan baylanysty bolar.

– Jәne búl mәselede ózinizden adamy bir erekshe qasiyetter kerek bolghan shyghar. Túraqty, jemisti enbek etu ýshin...

– Ol jaghynan ózime-ózim bagha berip jatuym qiyn. Men siz­derding aralarynyzda júmys istedim ghoy: jurnaliys­ter­ding arasynda, qoghamdyq-sayasy je­tekshilerding arasynda, sondyqtan ózindik erekshelikter bolsa, ony sol kisilerding aitqany, sol kisilerding payymdaghany dúrys dep oilaymyn.

– Alteke, júrt auzynda aitylghan bir sóz: siz qalay osy aqparat, mәdeniyet salasyn basqardynyz, solay qazaqtildi basylymdardyng bas redaktorlary sizding kurstastarynyzdan taghayyndala bastady degen әngime. Osy kezdeysoqtyq pa?

– Búl – jansaq pikir. Sebebi menimen QazMU-de alghash ret 150 adam oqydy. Sonyng ishinen ýsh adam rektor bolsa, onyng bәri mening kurstasym dep aitu ynghaysyz. Sonda janaghy logikamen alyp qaraytyn bolsaq, men qalghan 147 adamnyng kónilin qaldyrghan bolyp shyghamyn. Mәskeude oqyghan 250 adamdy qossaq jәne sol adamdardyng keybiri­ning Qazaqstan jerinde júmys istey­tinin eskersek, jaghday siz ait­qanday emes. Jasyratyny joq, Núrtóre Jýsip – menimen birge oqyghan jaqyn dosym. “Jas Alash” gazeti túralap jatqan kezde ózim baryp ótinish jasadym. Ol kezde Núrtóre “Egemen Qazaqstan” gazetinde redaktordyng orynbasary bolatyn. “Gazetting obaly degen bolady, qúlap jatyr, osyny alyp eli­mizge, ruhany ómirimizge qajet basylym jasayyq, saghan tolyq jәrdem beremin” dep. Núrtóre sol gazetti jasady...

– Múny súraghanym, sizding qatarlastarynyz erekshe bir shoghyr boldy ma degenim ghoy...

– Áriyne, boldy. Jýsipbek Qor­ghas­bekti alynyz, býgingi “Jas Alashty” jarqyratyp otyrghan. Ol da “Qazaq әdebiyetin” qalpyna keltirdi.

– Sizding kurstasynyz?..

– Mening kurstasym, mening joldasym. Shәmshi Pәtteev – býgingi “Týrkis­tan” siyaqty basylymdy ústap otyrghan. Negizinen, әngime osy ýsh jigit turaly bolyp jýr.

– Endi negizgi gazetter bolghan son, qazaqtildi gazet­terdin ishin­degi eng ótimdi gazetter bol­ghandyq­tan aitylatyn shyghar búl pikir...

– Eger ol jigitter gazetting tizgini­ne ie bolyp, keyin sol gazetti qúlatyp alsa jәne sol gazetti sýikimsiz gazet jasasa, elding arasynda ol gazetterde jaghymsyz maqalalar shyghyp, súranymyn azaytyp alsa, onda janaghyday súraqty maghan aitugha bolady, “Alteke, siz ministr bolyp túrghan kezde kurs­tastarynyzdy redaktor etip qoyyp, olar gazetterdi qiratyp tastady ghoy” dep. Kerisinshe, olar júmys istegen gazetterding barlyghy da dýrildep, jana zamangha layyqtalyp, óz formatyn, óz oqyrmanyn tauyp, janasha reformagha týsken gazetter bolyp shyqty. Sondyqtan da mening kurstastaryma alghystan basqa aitarym joq.

– Siz óziniz de bas redaktor bolghan adamsyz. Óziniz de jurnalistermen júmys istep, gazet shygharyp, BAQ jasaugha at salysqan adamdardyng birisiz. Osy jaghynan alyp qaraghanda, qazirgi qarapayym jurnaliys­terding orny degen mәsele... Mysaly, qazir tapsyrystyq maqalalar kóbeye bastaghan tәrizdi. Jurnalisti jeke túlgha retinde qalyptastyrghannan góri tapsyrystyq maqalagha kóbirek salu bayqalatyn tәrizdi. Búghan qalay qaraysyz? Mysaly, siz óz basynyz Sherhan Múrtazanyn, Seydahmet Berdiqúlovtardyng mektebin, sol kisilerding adam, túlgha tәrbiyeleudegi dәstýrin baghalaydy dep oilaymyn...

– Dúrys aitasyn.

– Bizdin bas redaktorlardyng osy jaghynan alghan kezde qyzmetine kóniliniz tola ma?

–  Siz óte manyzdy súraq qo­yyp otyrsyz. Sebebi qazaq jurnalisteri­ning qazirgi kezenge deyingi mektebinde siz aitqanday jaldanbaly maqalalar jariyalanbaushy edi. Sheraghang bolsyn, Seydahmet aghamyz bolsyn, Oralhan aghamyz bolsyn – búl kisilerge jaldanbaly maqala ótkizu jәne jazdyrtu mýmkin emes bolatyn. Olar óte ýlken túlgha bolatyn. Tipti sol kezdegi Qazaqstan Kompartiyasy ortalyq komiytetining birinshi hatshylary sanasatyn ruhany túlghalar bolatyn. Bas redaktorlardyng kópshiligi sonday boldy. Al qazir kóptegen redaktorlar, ókinishke qaray, siz aityp otyrghanday, jaldanbaly maqalalargha jii jol beredi. Ol naryqtyng da әseri boluy da mýmkin. Sebebi gazetter kýn kórui kerek. Qazaq basylymdarynyng da tabysy az. Al endi birte-birte qazaq basylymdarynyng tolyghuy da, jaqsaruy da qazaq oqyrmandarynyn, qazaq túrghyndarynyng әleumettik jaghdayynyng jaqsaruymen ti­keley baylanysty. Olar basylymdargha ózi jazyla alatyn jaghdaygha jetkende, gazetti óz baghasymen satatyn kýnge jetken kezde, siz ben biz aityp otyrghan janaghy taqyryp, meninshe, bolmaydy dep oilaymyn. Negi­zinen, búl auru Reseyden keldi. Esinizde bolsa, Elisinning túsynda Reseyding ýlken federaldy gazetterining barlyghy da oligarhtardyng qoldaryna ótti de, búl gazetter oligarhtardyng bir-birimen ekonomikalyq tabystary ýshin kýresting qúralyna ainalyp ketti. Sol auru birtindep-birtindep bizge kelgen synayy bar. Ol bizde – qazaq basylymdarynan góri Qazaqstanda shyghatyn orys basylymdaryna tәn qúbylys.

– Siz óziniz taghayyndaghan bas redaktorlar búl jaghynan qanshalyqty azat?

– Men olardy búnday nәr­se­ge bardy jәne barady dep aita almaymyn.

– Qazir Qazaqstanda re­sey­lik basylymdar, olardyng qazaqstandyq qosymshylary jauynnan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptap kóbeydi. Olar siz ministr bolyp túrghan kezde shygha bastap edi. Qazir olardy jalpy, bizding aqparattyq aidynymyzda alatyn orny da ýlkeyip bara jatqan tәrizdi. Bizding sheneunikter de osy sheteldik basylymdardyng qosymshalaryna erekshe iltipat tanytatyn tәrizdi...

– Búnyng tarihyna sәl nazar audaryp kórsek, esinizde bolsa, Kenes Odaghy qúlar tústa “Izvestiya”, “Komsomoliskaya pravda” degen gazetter Qazaqstanda 300-400 myng taralymmen taraytyn. Keyin biz tәuelsizdik alghannan keyin birtindep oqyrmandardyng oiy elimizde bolyp jatqan janalyqtargha auysa bastady da, búl gazetter­ding tirajy     14-16 myngha deyin týsti. Sondyqtan da olar Qazaqstandaghy bolyp jatqan jaghdaylardy jazbasa, eshkimge kerek bolmaytynyn týsinip, ishine qosymsha engize bas­tady. Sol kezde últtyq qauipsizdik turaly zanymyzgha mening úsynysymmen jana bap engizildi: “Eger Qazaqstanda sheteldik­ter gazet ashatyn bolsa, olar aksiyasynyng tek jiyrma payyzyna ghana ie bola alady, qalghan seksen payyzyn qa­zaqstandyqtardyng qolyna beru kerek” degen.

Eger olar búghan kónbey, basqalay jasap jýrse, demek zang búzyp jýr. Ony Aqparat miy­nistri, Bas prokuratura qarap, retke keltirip otyruy kerek.

– Alteke, al shekaradan ótetin baspa ónimderi, basylymdar she? Qazaqstandyq basylymdar qanday jenildik alsa, reseylik basylymdar da dәl sonday jenildikke ie bo­lyp otyr. Búghan siz ministr bolyp túrghan kezde jol berildi...

– Odan bәlenday qauip joq. Eger bizding tәuelsizdigimizge, egemendigi­miz­ge, tilimizge núqsan keltiretin iydeyalarmen shúghyldanbaytyn gazet bolsa, kele bersin, biz oqyghannan ziyan kór­meymiz. Erteng aghylshyn tilinde gazetter keledi, olardan da bas tartpauymyz kerek. Bizding qazaq oqyrmany ruhani, tanymdyq jaghynan tolygha týsedi. Olar bizding aqparattyq naryghymyzgha kir­gennen keyin búlarmen teng dәrejede júmys isteu ýshin ózimizding jurnalistikany kýsheytuimiz kerek. Naryqta bәsekelestik kýsheygen sayyn bizding jurna­liys­tika shyndalady. Esinizde bolsa, osydan 4-5 jyl búryn qazaq jurnalistikasyna kóp­tegen sheneunikter nemese qo­ghamdyq-sayasy kýshter onsha jýginbeytin edi. Býgin jaghday ózgerip otyr. Qazaq tilindegi habarlargha súranady. Birin­shiden, qazaqtildi oqyrmandardyng yqpaly kýsheyip kele jatyr. Ekinshi­den, qazaqtildi oqyrmandardyng sany kóbeyip kele jatyr. Biz osy kezde úsynys pen súranys arasyn dúrys rettesek, demek әlemdik dәrejedegi qazaq jurnalistikasyn qalyptastyrsaq, qazaq oqyrmany kez kelgen mәseleni óz gazetinen oqyp, tý­sinetin jaghdaygha jetse, Nikaraguada, Bosniyada, әlemdik qor birjasynda bolyp jatqan oqiy­ghalardy óz gazetimizden oqityn bolsa, onda janaghy siz aityp otyrghan gazetterge súranym bolmay qaluy mýmkin. Biz qazaq jurnalistikasyn osyghan jete­leuimiz kerek.

– Sizding gazetterge be­rip jýrgen súhbattarynyzdy oqyp, bayqap, qarap jýrmiz. Súhbattarynyz sonday jýieli, әbden qaralghan, arnayy sayasy mәlimdeme tәrizdi shyghyp jatady... “Jas Alash” gazetine bergen súhbatynyzda siz el basynan ótken keleli-keleli isterding basynda, arasynda jýrgeninizdi aitasyz. Mysaly, sheshendermen qaqtyghys kezinde, kazaktarmen kiykiljing kezinde nemese olargha qarsy shyqqan qazaq bauyrlargha basu aityp, olardy qay­tar­ghan mәselede... Osynyng bәrin óziniz aitasyz, basqa júrt aitpaydy...

– Sebebi ol kezende búl oqiy­­gha­lar­dyng barlyghy sol kýiin­de jabyq qalghan edi, sheshendermen, kazaktarmen bolghan oqigha... Men “Jas Alashta” aitpaghan talay oqighalar bar. Qúday qalasa, olardy keyin kitap qylyp shyghararmyn. Últaralyq qarym-qatynas – óte nәzik dýniye. Sondyqtan da men memlekettik qyzmetker retin­de sol mәselening sheshi­luine kóp mәn berdim de, al odan ózime belgili bir úpay jinaudy qajet emes dep esep­tedim.

– Al qazir qajet dep esep­teuinizding sebebi nede?

– Qazir de bәlendey qajeti joq. Qa­jet dep esepteytin bolsaq, onda men memlekettik qyzmette jýrgendegi qújattarymdy jariyalap, biraz úpay jinaugha bolar edi. Jurnalister sú­raq qoyghannan keyin, tura súraqtaryna, әriyne, naqty jauap beruge tyrysyp jýrmin. Al óz erkimmen siz oilap otyrghanday jaghdaylardy jariya etken emes­pin. Al jariya etetin dýniyeler jetkilikti...

– “Jaqsylyqqa jaqsylyq – әr adamnyng isi, jamandyqqa jaqsylyq – er adamnyng isi” deydi ghoy qazaq. Ómirinizde ózinizge qiyanat qylghan adamgha jaqsylyqpen jauap qaytaryp kórdiniz be?

– Kóp ret... Sebebi әkem de, sheshem de “taspen úrghandy aspen úr” dep tәrbiyeledi.

– Siz mynau songhy kezde, ashyq sayasatqa kelgennen beri ayaghynyzdan shalghan adamdardy sonshalyq ashy mysqylmen týirep jýrsiz...

– Joq, ol meni ayaghymnan shalghandyqtan emes. Býgingi kýni olardyng qo­gham ýshin teris qyzmet atqaryp jýr­gen­diginen. Eger ol sayasattan ketip qalghan adamdar bolsa, men olardy atamauym da mýmkin edi. Onday adamdar kóp. Kezinde júmys barysynda әr týrli jýrister jasap, memleket basshysyn nemese meni orgha jyqpaq adamdar bolghan. Biraq olardyng kóbi qazir sayasatta joq. Sondyqtan olardy atap ja­tu qajet emes dep esep­teymin. Men atap jýrgen adamdar dәl býgingi kýni memleketi­mizde halqymyz­gha óte ziyandy qyzmetter atqaryp otyr. Sondyqtan da olardyng bet per­desin ashyp tastau qajet dep oilaymyn.

– Siz kekshilsiz be?

– Joq.

– Al óz basynyzda, ómiriniz­de ótken qiyn kezendi aita alasyz ba jәne sol kezende ózinizdi qalay ústadynyz?

– Men ómirimde bәlendey qiyn oqighalardan óttim dep eseptemeymin. Qatty qinalghan kezim bolghan – ol mynau Jeltoqsan oqighasynan keyin, sol kez­degi atmosferadan qatty qinalyp jýrdim. Sebebi memle­ketting barlyq is-qimyly qazaqty jasytugha, qazaqtyng tizesin býgip, belin syndyrugha baghyttalyp jatty. Ol kezde uniyversiytet bitirip kelgenime eki jyl bolghan, jalyndap túrghan kezimiz, sonyng bәrin jýrekpen qabyldadyq. Sol eki jarym jyl men ýshin, jeke basym ýshin óte auyr jyldar boldy. Tipti qarsylasugha ol kezde dәrmen joq, mýmkinshilik joq. Degenmen sol jeltoqsan oqighasyna qatysty maqalalar jazyp, az da bolsa júmys iste­gen edim. Jeke basym ýshin osy uaqytqa deyingi eng qiyn kezeng – jeltoqsannan keyingi oqighalar boldy...

– Ózinizding sonday bir qiyn­shylyqtardan qútqaratyn mi­ne­ziniz, qanday da bir sýie­netin qabiletiniz bar ma? Bireu aqylyna, bireu jýregine salady...

– Men kez kelgen mәseleni aqylmen sheshkendi jón dep oilaymyn.

– Siz syr saqtay alasyz ba?

– Saqtay alamyn.

– Mynau memlekettik apparattyn, biyliktegi adamdardyng kóp­te­gen syrlaryn bi­le­siz ghoy, iyә...

– Bilemin...

– Sol syrlardy jariyalaymyn dep ses kórsetip qorqytatyn siyaqtysyz...

– Joq. Onday joq.

– Sol syrlardyn jariyalanatyn kýnderi bola ma? Siz biletin syrlardyn?..

– Eger ol ótken oqigha bolyp jәne býginimizge, bolashaghymyzgha qatysy joq bolsa, onyng keregi joq. Sol kez­degi jasalghan әreketter býgingi kýni de, erteng de jalghasyn tauyp jatsa, onda bәl­kim, keybir, mәselelerdi ashyp aitu kerek. Uaqytynda ait­paghan shyndyqtyng qadiri joq. Sondyqtan da ótkendi qazbalap, birnәrsesin tirnek­tep jatu, meninshe, ol sanaly azamattyng atqaratyn qyzmeti emes. Aytatyn shyndyghyng bolsa kezin­de ait, betine ait, jariya et. Ayt­padyng ba, ýndemey-aq qoy.

– Siz osy mәselede keshigip qalghan joqsyz ba?

– Qay jerde?

– Siz keshigip baryp jarylghan joqsyz ba? Mysaly, sizding ashyq sayasatqa ketuinizdi súrap otyrmyn.

– Mening ashyq sayasatqa ketuim – siz aityp otyrghanday belgili bir azamattardyng úsaq-týiek isinen emes, búl sanaly týr­de qabyldanghan sayasy she­shim.

– Siz mәdeniyet ministri bo­lyp túrghan kezde spektakli­der­ding premieralaryna, ýlken konsertterge óte siyrek baratynsyz, tipti barghan joqsyz dep te aitugha bolady...

– Birinshiden, siz qatelesesiz. Bәl­kim, men basqa ministrler siyaqty býkil shabarmandaryn, nókerlerin ertip, birinshi qatarda otyrmaghan shygharmyn. Men teatrdy jaqsy kóretin adammyn. Mýmkindiginshe teatrgha biy­letti ózim satyp alyp kiretinmin. B.Atabaevtyng bir spektaklinde ol mening zalda otyrghanymdy kórip, teatrdyng bas rejisseri Túnghyshbay aghamyzgha ýiinde jat­qan jerinde zvondapty, “ministr otyr” dep. Ol kisi ekinshi bólimde shauyp kelip: “Siz nege aitpadynyz kelem dep” deydi. Men: “Sizdi mazalaugha emes, men spektaklidi jay azamat retinde kóruge keldim” dedim. “Men myna zalda ózimdi ministr retinde sezingim kelmeydi. Eger ruhany lәzzat alghym kelse, men óz aya­ghymmen kelip, óz ayaghymmen kete alatyn adammyn” dep ja­uap berdim. Sondyqtan da teatr­gha keluge bolady – bir ret, elding bәrin dýrliktirip, 30 kýn aityp jýretindey nemese 10 ret keluge bolady, búdan eshqanday qoghamdyq-sayasy janalyq jasamay...

– Sizding әu bastaghy mamandyghynyz jurnalist qoy. Ádebiy-kórkem shygharmalardy kóp oqyghan adamsyz ghoy. Jas kezinizde әdeby keyipkerlerge eliktegen keziniz boldy ma?

– Bizding kezimizde elikteu “Mening atym Qojadan” bastalatyn. Odan keyin sportpen shúghyldandyq.

– Mәselen, Dostoevs­kiydin, Tolstoydyng keyipkerlerine nemese Áuezovting keyipkerine – Qúnanbaygha, Abaygha degen siyaqty...

– Joq, onday oilau dәreje­sine deyin jete qoyghan joqpyz. Adam aldymen ómirden ózin izdeu kerek.

– Siz óte siyrek kýlesiz...

– Siz ben biz jaqyn aralasqan joq­pyz ghoy, sondyqtan da bәlkim... Memlekettik qyzmette biz is atqarghan auyr jyldary yrjalaqtap kýlip jýr­sek, júrt týsinbeytin edi. Anekdot, әzil-qaljyndy bir adamday jaqsy kóremin jәne 18 jasymda “Qazaq әde­biyeti” gazetinde satiralyq әngi­mem jariyalanghan...

– Sony súraghym kelip otyr. Memlekettik ispen ainalyspaghanda sizden qanday satirik shyqqan bolar edi?

– Kim biledi, әli de shyghuy mýmkin.

– Áli de jazasyz ba?

– Áriyne...

– Alteke, ayaq asty “jer astynan jik shyqty, eki qúlaghy tik shyqty” dep, sonday talantty saraptamashy shyghyp, qazir sizding býkil adami, sayasy por­tretinizdi jasaugha kirisse... Sol kezde ynghaysyzdanyp, “osy bilip qoymasa eken” dey­tin, tipti ózinizden jasyrghynyz keletin oqighalar ómirinizde bar ma?

– Adamnyng úyaty ózi onasha qalghan kezde, betpe-bet kelgen kezde keybir isterine, qimyldaryna úyalatyn kezi bolady. Adamdy basqa bireu úyaltqanda adam úyalmaydy, ol tek ózimen-ózi qalghanda, sol oqighany oy sarabynan ótkizgende úyalatyn bolady. Onday kezender bolghan jәne ol endi ómir bolghannan keyin zandy ghoy dep oilaymyn. Al sonday sәtterde ózinnen-ózing úyalmaytyn dәrejege jetsen, demek basqa adam bolyp qalyptasqanyn...

Ángimelesken Qasym Amanjolúly (2004 jyl)

Abai.kz