Endi tariyhqa auyz sala bastapty…

Avtory imam ba naqty bilmedim…

Myna postta mening nazarymdy birden audarghan dýnie — tariyhqa qatysty túsy. Qarahandy islam memleketi etip qúryp, «Altyn Orda» sharighatpen basqarylyp, Áz Tәuke «Jeti Jarghyny» sharighat boyynsha jazypty-mys...

Búl jerdegi oidyng týpki maqsaty — sharighatpen ómir sýrsekti menzeytin siyaqty...

Úlyq úlysty qúrghan Joshynyng balasy Batu han memleketin atasynyng zany Yasamen basqardy. Shynghystyng taghy bir nemeresi Berkening kezinde odan keyingi birneshe hannyng kezinde islam dinine kónil bólgeni turaly derekter bar. Euraziya kenistigin en jaylaghan әlemdik eng alyp imperiyalardyng birining qysqa uaqytta sharighatpen basqaryluy, qazirgidey zamanauy kommunikasiya qúraly joqta islam dinining jyldam tarauy aqylgha syimaydy. Tarihshylar tolyqtyrar.

Onda shamamen 400 jyldan keyin Tәuke nege «Jeti jarghyny» qabyldaydy?! Sharighatpen basqara bermey me?!

Jә, HÝII-ghasyrda Áz-Tәukening kezinde ishki-syrtqy jaghdaylargha baylanysty qúqyqtyq reforma jasalghanyn bilemiz. Zang jinaghynda birli-jarymdy sharighat tarmaqtary boluy mýmkin...

«Jeti jarghy» zandar jinaghynyng ózegi — «Esim hannyng eski joly» men «Qasym hannyng qasqa joly». Arghy jaghy – Shynghys hannyng Qúryltayda qabyldatqan Yasasy (Týrkie memleketi zandy әli kýnge deyin «Yasa» dep aitady).

Al olardyng týp bastauy — týrki memleketterining myndaghan jyldardan beri kele jatqan salt-dәstýr, әdet-ghúryp, nanym-senim men erejeler jinaghy.

Jalpy Úly dala tósinde babalarymyz qúrghan memlekettik basqarudyng myndaghan jyldyq dәstýri bar. Atalarymyz Úly dalada kóptegen imperiya men memleketter qúryp, әlemdik órkeniyet pen mәdeniyetke óz ýlestering qosyp jýrgende islam dini әli payda bolghan joq edi...

Keshe ghana anabir molda sózimizding 70 payyzy araptiki, 30 orystiki dedi esh shimirkpesten. Endi sózinen tayqyp, júrtty aqymaq sanap otyr…

Qay kýni әnәubir әrtis jigit atalarymyzdyng bәrin din ýshin soghysqan «jihadshyl» qylyp jiberip edi.

Ótkende taghy bireu qazaqqa qolgha su qúidy Dәuit payghambardyng balasy Sýleymennen kelgen dәstýr dep kókidi.

«Dindi bilmegen dymdy bilmeydi», «salt-dәstýr dinnen bastau alghan»,-degen әngimeler ashyq aitylyp jýr.

Qazir әnshi-biyshige deyin uaghyzshy bolyp ketti ghoy. Taghy bir sayqymazaqtyng «aynalayyn» degen sózding maghynasyn Qaghbamen baylanystyryp soghyp otyr.

Qazir halyq әleumettik jelige, tiyk-tokqa ne shyqsa, soghan senedi. Ras dep oilaydy. Orystandyru sayasatynyng ozbyr sayasatynan auyr zardap shekken tarihy jady men sanany qaytadan qalpyna keltirip ýlgermey bayau jatqanda múnday ýrdis - araptandyru tipti ýlken qauip, jyghylghangha júdyryq bolyp túr.

Óz qaghynan jerigen qúlandyq sayasattyng qúlaghy qyltiyady. Sonda búlardyng menzeui — qazaq maldyng sonynda jabayy bolyp jýrgende din kelip kózimizdi ashyp, adam etipti.

Kenes Odaghynyng propogandasy da biz senderdi adam qyldyq, tarihtaryng 1920 jyldan bastalady dep oqytyp, ýiretin keldi.

Kez kelgen eldi otarlau ýshin sende tarih bolghan joq, mәdeniyet bolghan joq, biz adam qyldyq dep pasyq sayasatpen basa beru ejelgi tәjiriybe.

Dinge fanatizm kerek joq. Barlyq qazaq ózin músylman sanaydy. Dindi sender aitpay-aq qalay ústaudy biledi. Barlyq dýniyeni dinning ayasyna tyghugha tyrysyp, ony agressivti týrde nasihattau óte qauipti ýrdis... Búl kóbine salafitterdin, ralikaldardyng pasyq pighyly.

Últtyng jany — tarihy, tili, salt-dәstýr, әdet-ghúrpy men bolmysy, maqal-mәtelin búrmalap, qadir-qasiyetine til tiygizuding týbi jaqsylyqqa aparmaydy.

Shәkәrim atam «aldaghan din jamylghan ónkey jýlik» deushi edi... Jýlikter janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay kóbeyip túr.

Babalar dinining shenberimen jýrsender — tura jol sol!

Erjan Tólekting jelidegi jazbasy

Abai.kz