ەندى تاريحقا اۋىز سالا باستاپتى…

اۆتورى يمام با ناقتى بىلمەدىم…

مىنا پوستتا مەنىڭ نازارىمدى بىردەن اۋدارعان دۇنيە — تاريحقا قاتىستى تۇسى. قاراحاندى يسلام مەملەكەتى ەتىپ قۇرىپ، «التىن وردا» شاريعاتپەن باسقارىلىپ، ءاز تاۋكە «جەتى جارعىنى» شاريعات بويىنشا جازىپتى-مىس...

بۇل جەردەگى ويدىڭ تۇپكى ماقساتى — شاريعاتپەن ءومىر سۇرسەكتى مەڭزەيتىن سياقتى...

ۇلىق ۇلىستى قۇرعان جوشىنىڭ بالاسى باتۋ حان مەملەكەتىن اتاسىنىڭ زاڭى ياسامەن باسقاردى. شىڭعىستىڭ تاعى ءبىر نەمەرەسى بەركەنىڭ كەزىندە ودان كەيىنگى بىرنەشە حاننىڭ كەزىندە يسلام دىنىنە كوڭىل بولگەنى تۋرالى دەرەكتەر بار. ەۋرازيا كەڭىستىگىن ەن جايلاعان الەمدىك ەڭ الىپ يمپەريالاردىڭ ءبىرىنىڭ قىسقا ۋاقىتتا شاريعاتپەن باسقارىلۋى، قازىرگىدەي زاماناۋي كوممۋنيكاتسيا قۇرالى جوقتا يسلام ءدىنىنىڭ جىلدام تاراۋى اقىلعا سىيمايدى. تاريحشىلار تولىقتىرار.

وندا شامامەن 400 جىلدان كەيىن تاۋكە نەگە «جەتى جارعىنى» قابىلدايدى؟! شاريعاتپەن باسقارا بەرمەي مە؟!

ءجا، ءحۇىى-عاسىردا ءاز-تاۋكەنىڭ كەزىندە ىشكى-سىرتقى جاعدايلارعا بايلانىستى قۇقىقتىق رەفورما جاسالعانىن بىلەمىز. زاڭ جيناعىندا ءبىرلى-جارىمدى شاريعات تارماقتارى بولۋى مۇمكىن...

«جەتى جارعى» زاڭدار جيناعىنىڭ وزەگى — «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» مەن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى». ارعى جاعى – شىڭعىس حاننىڭ قۇرىلتايدا قابىلداتقان ياساسى (تۇركيە مەملەكەتى زاڭدى ءالى كۇنگە دەيىن «ياسا» دەپ ايتادى).

ال ولاردىڭ ءتۇپ باستاۋى — تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ مىڭداعان جىلداردان بەرى كەلە جاتقان سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، نانىم-سەنىم مەن ەرەجەلەر جيناعى.

جالپى ۇلى دالا توسىندە بابالارىمىز قۇرعان مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ مىڭداعان جىلدىق ءداستۇرى بار. اتالارىمىز ۇلى دالادا كوپتەگەن يمپەريا مەن مەملەكەتتەر قۇرىپ، الەمدىك وركەنيەت پەن مادەنيەتكە ءوز ۇلەستەرىڭ قوسىپ جۇرگەندە يسلام ءدىنى ءالى پايدا بولعان جوق ەدى...

كەشە عانا ءانابىر مولدا ءسوزىمىزدىڭ 70 پايىزى اراپتىكى، 30 ورىستىكى دەدى ەش شىمىركپەستەن. ەندى سوزىنەن تايقىپ، جۇرتتى اقىماق ساناپ وتىر…

قاي كۇنى ءاناۋبىر ءارتىس جىگىت اتالارىمىزدىڭ ءبارىن ءدىن ءۇشىن سوعىسقان «جيھادشىل» قىلىپ جىبەرىپ ەدى.

وتكەندە تاعى بىرەۋ قازاققا قولعا سۋ قۇيۋدى ءداۋىت پايعامباردىڭ بالاسى سۇلەيمەننەن كەلگەن ءداستۇر دەپ كوكىدى.

«ءدىندى بىلمەگەن دىمدى بىلمەيدى»، «سالت-ءداستۇر دىننەن باستاۋ العان»،-دەگەن اڭگىمەلەر اشىق ايتىلىپ ءجۇر.

قازىر ءانشى-بيشىگە دەيىن ۋاعىزشى بولىپ كەتتى عوي. تاعى ءبىر سايقىمازاقتىڭ «اينالايىن» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن قاعبامەن بايلانىستىرىپ سوعىپ وتىر.

قازىر حالىق الەۋمەتتىك جەلىگە، تيك-توكقا نە شىقسا، سوعان سەنەدى. راس دەپ ويلايدى. ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ وزبىر ساياساتىنان اۋىر زارداپ شەككەن تاريحي جادى مەن سانانى قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ ۇلگەرمەي باياۋ جاتقاندا مۇنداي ءۇردىس - اراپتاندىرۋ ءتىپتى ۇلكەن قاۋىپ، جىعىلعانعا جۇدىرىق بولىپ تۇر.

ءوز قاعىنان جەرىگەن قۇلاندىق ساياساتتىڭ قۇلاعى قىلتيادى. سوندا بۇلاردىڭ مەڭزەۋى — قازاق مالدىڭ سوڭىندا جابايى بولىپ جۇرگەندە ءدىن كەلىپ كوزىمىزدى اشىپ، ادام ەتىپتى.

كەڭەس وداعىنىڭ پروپوگانداسى دا ءبىز سەندەردى ادام قىلدىق، تاريحتارىڭ 1920 جىلدان باستالادى دەپ وقىتىپ، ۇيرەتىن كەلدى.

كەز كەلگەن ەلدى وتارلاۋ ءۇشىن سەندە تاريح بولعان جوق، مادەنيەت بولعان جوق، ءبىز ادام قىلدىق دەپ پاسىق ساياساتپەن باسا بەرۋ ەجەلگى تاجىريبە.

دىنگە فاناتيزم كەرەك جوق. بارلىق قازاق ءوزىن مۇسىلمان سانايدى. ءدىندى سەندەر ايتپاي-اق قالاي ۇستاۋدى بىلەدى. بارلىق دۇنيەنى ءدىننىڭ اياسىنا تىعۋعا تىرىسىپ، ونى اگرەسسيۆتى تۇردە ناسيحاتتاۋ وتە قاۋىپتى ءۇردىس... بۇل كوبىنە سالافيتتەردىڭ، راليكالداردىڭ پاسىق پيعىلى.

ۇلتتىڭ جانى — تاريحى، ءتىلى، سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرپى مەن بولمىسى، ماقال-ماتەلىن بۇرمالاپ، قادىر-قاسيەتىنە ءتىل تيگىزۋدىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايدى.

شاكارىم اتام «الداعان ءدىن جامىلعان وڭكەي جۇلىك» دەۋشى ەدى... جۇلىكتەر جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي كوبەيىپ تۇر.

بابالار ءدىنىنىڭ شەڭبەرىمەن جۇرسەڭدەر — تۋرا جول سول!

ەرجان تولەكتىڭ جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz