Súltanәli  Balghabaev
jazushy-dramaturg,
Dýniyejýzi  qazaqtary qauymdastyghy
tóraghasynyng orynbasary

Ana tili halyq bolyp jasalghannan beri jan dýniyesining ainasy, ósip-ónip, týrlene beretin, mәngi qúlamaytyn bәiteregi

Jýsipbek Aymauytov

Qazaq halqynyng tarihynda Alash qayratkerlerining alar orny erekshe. Olar óz últynyng bostandyghy jolynda basyn bәigege tikken, tughan elin otarshyldyqtyng búghauynan bosatyp, tәuelsiz memleket qúru ýshin aqtyq demi qalghansha kýresken asyldar edi. Jalpy, qazaq halqynyng tarihynda azattyq ansap, óz elining tәuelsizdigin  qorghaghan tarihy túlghalar az emes. Áytse de, Alash qayratkerlerining olardan bir ýlken aiyrmashylyghy men erekshiligi bar. Búghan deyingi bostandyq ýshin basyn bәigege tikken úly túlghalar óz maqsattaryn aq nayzanyng úshymen, almas qylyshtyng jýzimen jýzege asyrmaq bolsa, Alash qayratkerleri órkeniyetti elderding dәstýrimen kýresti partiya qúryp sayasy jolmen jýrgizdi.

Súltanәli  Balghabaev
jazushy-dramaturg,
Dýniyejýzi  qazaqtary qauymdastyghy
tóraghasynyng orynbasary

Ana tili halyq bolyp jasalghannan beri jan dýniyesining ainasy, ósip-ónip, týrlene beretin, mәngi qúlamaytyn bәiteregi

Jýsipbek Aymauytov

Qazaq halqynyng tarihynda Alash qayratkerlerining alar orny erekshe. Olar óz últynyng bostandyghy jolynda basyn bәigege tikken, tughan elin otarshyldyqtyng búghauynan bosatyp, tәuelsiz memleket qúru ýshin aqtyq demi qalghansha kýresken asyldar edi. Jalpy, qazaq halqynyng tarihynda azattyq ansap, óz elining tәuelsizdigin  qorghaghan tarihy túlghalar az emes. Áytse de, Alash qayratkerlerining olardan bir ýlken aiyrmashylyghy men erekshiligi bar. Búghan deyingi bostandyq ýshin basyn bәigege tikken úly túlghalar óz maqsattaryn aq nayzanyng úshymen, almas qylyshtyng jýzimen jýzege asyrmaq bolsa, Alash qayratkerleri órkeniyetti elderding dәstýrimen kýresti partiya qúryp sayasy jolmen jýrgizdi.

Sonyng nәtiyjesinde Alash qayratkerleri qazaq jerinde túnghysh ret  qaghazgha týsken qauly-sheshim negizinde bekitilgen ýkimet qúrdy. Memleketti basqaru, qazaq elin damytyp-órkendetu jóninde jana dәuirge say sauatty, jýieli jospar-baghdarlama jasady. Qazaq halqynyng tarihynda memleketti basqaru men ýkimet qúramyn resmy bekituding naq osynday qaghaz betinde bir jýiege týsirilip, retke keltirilgen jospar-baghdarlamasy boldy dep aitu qiyn. Yaghni, Alash qayratkerleri osydan seksen-toqsan jyl búryn qazaq halqy tolyq tәuelsizdik alghan jaghdayda eldi qalay basqaryp, qaytip damytu kerek, ishki-syrtqy sayasatty qanday jolmen jýrgizgen dúrys, kórshi memlekettermen qanday qarym-qatynasta bolghanymyz abzal degenning bәrin naqty kórsetip, belgilep bergen bolatyn. Ókinishke qaray, Alash qayratkerlerining osy aityp, jazyp ketken baghdarlama-josparlaryn biz әli kýnge jete oqyp, zerttep, ony qazirgi zamangha oidaghyday paydalana almay  jýrmiz. Tipti, basqalardy qoyghanda,  sayasatpen ainalysyp, últ  ýshin qyzmet etudi maqsat tútqan azamattardyng da bәri birdey Alash qayratkerlerining enbegin jýielep oqyp, ony kýndelikti ómirge qoldanyp jýr dep aitu qiyn.

Bolashaqta Alash qayratkerlerining enbekteri men oi-iydeyalaryn býgingi kýnge praktikalyq túrghydan  tiyimdi paydalanudyng joldary men jana mýmkindikterin oilastyrghanymyz jón. Mysaly, men óz basym sonau toqsanynshy jyldardyng basynda belgili qazaq tarihshylary Ábu Tәkenov pen Mәmbet Qoygeldiyev dayyndaghan Mústafa Shoqaydyng «1917 jyl estelikterinen» atty kitaby Ystambul qalasyna aparyp, baspadan shygharyp әkeldim.  Búl enbekte Mústafa Shoqay Qazaqstan erte me, kesh pe әiteuir tәuelsizdik alatynyna kәmil sengen jәne tәuelsizdik alghan jaghdayda Qazaqstan ne isteu kerek, qanday sayasat jýrgizu qajet degendi jan-jaqty taldap, atap kórsetip bergen. Taghy bir tanqalarlyghy, Mústafa Shoqaydyng sol zamanda aityp ketkenderi men endi ghana tәuelsizdik alghan Qazaqstannyng Túnghysh Preziydentining jýrgizip otyrghan sayasaty men ústanymdary bir-birine óte jaqyn, úqsas edi. Mysaly Mústafa Shoqay Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin Reseymen qanday qarym-qatynasta bolu kerek; Qazaqstandaghy orystar  jәne basqa da últ ókilderi jóninde qanday sayasat ústanghan dúrys degendi taygha tanba basqanday etip kórsetken. Al Mústafa Shoqaydyng sol aitqandary Qazaqstanda qazir aina-qatesiz tolyghymen jýzege asyp otyr. Til mәselesi turaly da osyny aitugha bolady.

Tәuelsizdik alghannan bergi kezende elimizde qazaq tiline baylanysty ýlkendi-kishili is-sharalar jýzege asyryldy. Kóp mәsele aitylyp ta, jazylyp ta jatyr. Mine osylardyng basym kópshiligi biz oilap tapqan janalyqtar emes. Múnyng bәri - kezinde  Alash qayratkerleri  oilap, joba-josparyn jasap, biraq jýzege asyra almay ketken mәseleler. Soghan oray, biz búl salada  ýlken  janalyq oilap tabamyz dep sharshap-shaldyqpay-aq, sol Alash qayratkerlerining kórsetip bergen baghyt-baghdarlamasymen júmys istesek, til salasynda  kóp mәsele qazirgiden әldeqayda tez, әldeqayda jemisti sheshiler edi.

Osyghan oray myna mәseleni de ashyp aita ketkenimiz jón. Býgingi tanda til mәselesine kelgende eki týrli pikir bar. Onyng birinshisi - tәuelsizdik alghannan keyin til mәselesi jaqsy sheshilude, búghan ýlken mólsherde qarjy bólinip, basqa da is-sharalar qolgha alynuda, soghan oray qazaq tilining bolashaghy jóninde alandaytyn eshtene joq degenge sayady. Ekinshisi, qazaq halqynyng alpys payyzy óz ana tilin bilmeydi, sondyqtan  qazaq tilining jaghdayy barynsha mýshkil, ol qúrugha ainalghan degenge tireledi.

Osy eki pikirding qayyssy dúrys?!. Birden ashyp aitayyn, men óz basym qazaq tili qúryp ketedi degenge eshqashan senbeymin. Ras, qazaq tilining basyna qater tónip, qazaq halqynyng últ retinde joyylyp ketu qaupine úshyraghany jasyryn emes. Múnday qauip ótken ghasyrdyng jetpisinshi, sekseninshi jyldarynda  bolghan. Men kezinde sol turaly «Qyzyl kitapqa kiretin halyq» degen sikldi maqalalar jazyp, olardy «Qazaq әdebiyeti» gazetine, basqa da basylymdargha jariyaladym. Biraq sol kezde osy dúrys eken degen bir adamdy kórmep edim. Tipti, qazirgi til janashyrlarynyng basym kópshiligi de ol maqalalardy oqymaghan  bolulary  kerek. Áriyne, men ol kezde múnday mәselelerdi keremet últjandy qayratker, tótenshe til janashyry bolghandyqtan jazdym dep maqtana almaymyn. Men tek kózimmen kórgenderimdi, sezinip-týisingenderimdi ghana qaghazgha týsirdim. Dәlirek aitqanda, múnday mәselerdi jazugha mening kýndelikti júmysym, istegen qyzmetim sebepker boldy.

Ótken ghasyrdyng jetpisinshi jyldarynyng basynan bastap jurnalist bolyp, týrli basylymdarda qyzmet atqardym. Mine, sol kezde jyl sayyn kýzde biz gazet-jurnaldargha jazylu nauqanyn jýrgizu ýshin týrli oblystargha issaparmen shyghyp, júrtshylyqpen kezdesu ótkizetinbiz. Sondaghy jaghdaylardy esime týsirsem, әli kýnge jýregim auyrady. Óitkeni ol kezde halyqtyn, әsirese ortalyq, soltýstik jәne shyghys oblystardaghy qazaqtardyng óz ana tilinen jappay bezingenin ayaq  attap basqan sayyn kóretin edik. Tipti kileng qazaq otyrghan auyldar da qazaq mektepterin jauyp tastaghan. «Au, aghayyndar, búlarynyz qalay, balalarynyzdy nege óz ana tilinde oqytpaysyzdar?!» desek bәri bizge bәle kórgendey ýdireye qaraytyn. Tipti, «Oybay-au, mynalar bizge dúshpan bolyp shyqty ghoy, balalarymyz qazaqsha oqyp, sosyn keyin nan tauyp jey almay qor bolyp dalada qalsyn dep túr ghoy mynalar» degendi  men  qazaqtardyng auzynan óz qúlaghymmen bir emes, talay ret estigenmin. Al qazir sol qazaqtar qazaq tili turaly aitsang riza bolyp, qol shapalaqtap, tóbelerine kóteredi. Jasyratyny joq, biz sol qiyn kezderde qazaq óz ana tilin, dinin, ruhany qúndylyqtaryn әspetteytin halyqqa ainalsa eken dep armandadyq. Qazir bizding sol armandarymyzdyng kópshiligi oryndaldy. Býginde qazaq halqynyng ózine tәn últtyq salt-sanasy, mәdeniyeti, әdebiyeti bar ekenin әlem elderi moyynday bastady. Últtyng últ retindegi  bederi saqtalyp qaldy.

Áriyne, qazaqtyng úshan-teniz problemasy bar. Ony moyyndau kerek. Búl jerde mening aitarym, qazaqtyng múnyn, uayymyn sóz eterde aldymen naqty mәlimetterge, zangha sýienip sóilegen jón. Bizde, kerisinshe, qyzyl sózge iyek artyp, til men jaqqa sýienip «qazaq qúryp barady», «qazaq ruhany tazalyqtan ada» degen eshqanday mәlimetsiz, dәieksiz jylanqy pikirlerge jii boy aldyratyndar jetip-artylady. Mysaly, qazir qazaqtyng 60 payyzy óz tilinde sóiley almaydy degen mәlimet aitylyp jýr. Búl qaydan shyqqan derek sonda?! Búghan aiqyn dәlel qayda? Mening óz basym múnday derekke óte kýmәnmen qaraymyn. Jalpy, múnday mәlimetti aitu ýshin naqty statistikalyq mәlimetterge sýiengen jón. Mysaly, eng bolmasa, әr oblysta qansha qazaq bar, olardyng balalarynyng qanshasy qazaq mektebinde, qanshasy orys mektebinde oqidy degen siyaqty mәselelerdi zerttep bilip alghanymyz dúrys emes pe? Biraq múnday naqty mәlimetter eshqanday jerde aitylmaydy. Osyghan oray bir mysal aitayyn. Almatydan shyghyp, poyyzben sonau Aqtóbege, onyng ar jaghyndaghy Oral men Atyraugha deyin jýrip kóriniz. Osynshama úlan-ghayyr jerden qazirgi tanda óz ana tilin bilmeytin qazaqty biren-saran bolmasa mýldem taba almaysyz.

Jaqynda Shyghys Qazaqstan oblysyna baryp qayttym. Zaysandy, Kýrshimdy bylay qoyghanda Óskemen qalasynyng ózinde de qazaqtardyng basym kópshiligi óz ana tilinde sóileuge  bet búrghan. Osydan tura otyz jeti jyl búryn Selinograd qalasyna issaparmen baryp, kóshede qazaqsha sóileytin bir qazaq taba almay, týnilip edim, endi Astana atanghan osy qalada qazaqtar alpys payyzgha jetken jәne basym kópshiligi  qazaqsha sóileydi. Qostanay siyaqty qalalar turaly da osyny aitugha bolady.

Eger saralap qaraytyn bolsaq, qazaqtyng 43 payyzy auyldy jerde túrady. Olardyng deni ana tilinde sóileydi. Sonday-aq qalaly jerde túratyn qazaqtyng kórsetkishi de jyl sayyn artyp keledi. Sonda qalaysha qazaqtyng 60 payyzy óz tilinde sóiley almaydy?! Mine, osynyng astaryna ýnilip, saraptap zerttegim kelgendikten, men «Qazaqstannyng etnografiyalyq kartasy» degen kitapty qolyma aluyma tura keldi. Búl kitapta Qazaqstandaghy qazaqtardyng ýles salmaghy anyq kórsetilgen. Mysaly, Ontýstik Qazaqstan oblysynda qazaqtar 70 payyz, ózbekter on segiz payyz, al orystar alty jarym payyzdy qúraydy. Demek osynshama kóp qazaq óz ana tilinen, últtyq qadir-qasiyetinen qalay aiyrylady?! Ol mýmkin emes qoy. Basqa oblystarda da osynday. Mysaly, qazaqtar Qyzylorda men Atyrau oblysynda 95 payyz, Jambyl oblysynda  70 payyz, Manghystauda 85 payyz, Aqtóbede 77 payyz, Shyghys Qazaqstanda 53 payyz, Almaty oblysynda 64 payyz, Batys Qazaqstan oblysynda 70 payyzdy qúraydy.

Qazirgi kezde qazaqtardyng ýles salmaghy tek Soltýstik Qazaqstanda ghana az, bar bolghany 33 payyz. Al teriskeydegi basqa oblystarda qazaqtardyng ýles salmaghy ózge últtarmen salystyrghanda әldeqayda kóp. Múnday jaghday osydan jiyrma-otyz jyl búryn bizding týsimizge de kirmeytin. Sol kezde qúrymaghan qazaq qazirgidey barynsha kóbeyip, ósip- órkendep otyrghanda qalaysha qúryp ketedi?!. Eng bastysy, amanshylyq bolsa endi on bes-jiyrma jylda qazaqtardyng payyzdyq mólsheri búdan da әldeqayda ósedi.

Jyl ótken sayyn qazaq mektepterining sany da, sapasy da kóbeyip, nyghayyp keledi. Mysaly, biyl memlekettik grant boyynsha jogharghy oqu oryndaryna týskenderding basym kópshiligi qazaq mektebin bitirgender. Búl - jalghyz tilge qatysty  jayt emes. Jalpy, biz últtyng mәdeniyetin, dinin, salt-dәstýrin sóz etkende kelsin-kelmesin izdenusiz, zertteusiz, derekter aitugha tym ýiirsekpiz. Al últqa qatysty dýniyede qatelikke úrynu - sol últtyng bolashaghyna ziyanyn tiygizbek. Osyghan oray taghy bir mәseleni aita ketkimiz keledi. Kez-kelgen últtyq mәselelerge qatysty júmystardy jýzege asyru eki bólikten túrady: birinshisi - ózekti mәselelerdi júrtqa týsindiru, búl jóninde týrli ýgit-nasihat júmystaryn jýrgizu; ekinshisi - sol mәselelerdi sheshuge qajetti is-sharalardy bilek sybana kirisip tikeley jýzege asyru. Bizde osy eki mәselening birinshisi erekshe damyghan. Búl, әsirese, tilge qatysty júmystardan aiqyn kórinedi. Mysaly, tilding býgini men bolashaghy turaly týrli basqosular men mәjilisterde kósile sóilep, týrli úsynys bildirip, auyzsha janashyrlyq tanytushylar óte mol. Baspasóz betinde, radio men teledidardan neshe-týrli jaqsy úsynystar aityp, belsendilik kórsetushiler de az emes. Al biraq, osy úsynastar men  maqsat-mindetterdi kýsh biriktirip, uaqyt bólip qolmen atqarugha qyzu kirisuge yntaly azamattar óte siyrek.

Bayaghy toqsanynshy jyldardyng basynda  barlyq auyl, audandarda «Qazaq tili» qoghamdary jappay qúrylyp, júrttyng bәri qazaq mektepterin ashugha belsene atsalysqan edi. Tipti Almaty siyaqty qalalarda  janadan ashylatyn mektepterge ýy jaghalap, ýgit-nasihat jýrgizip, bala jinaghan kezder de bolghan. Qazir osy belsendilik úmyt bolugha ainaldy. Onyng esesine júrttyng bәrining qyzyl sózben aqyl aityp, jón kórsetui jappay etek alghan. Ana tilimizding qazirgi jaghdayyn, onyng eng ózekti problemalaryn zertteu de jetispeydi. Sondyqtan da qazaq halqynyng qazirgi últtyq jaghdayyn, problemalary men bolashaqtaghy damu mýmkindikterin zerttep, taldap, saraptap otyratyn bir ortalyq óte qajet. Mysaly, biz Qazaqstannyng qanday auyldary men audan ortalyqtarynda qazaq mektepteri joq ekenin kýndelikti bilip otyruymyz óte qajet. Al bizde qazaq mektepteri joq eldi mekender әli de jetip artylady. Osydan eki-ýsh jyl búryn men «Egemen Qazaqstangha» «Qazaq mektebi joq auyl» deytin maqala jazdym. Osy Aqmola oblysyna qaraytyn Esil audanynyng bir auylynda týgelge juyq qazaqtar otyryp, әli kýnge balalaryn óz ana tilinde oqytatyn mektep ashpaghan. Tipti ashayyn degen oilary da joq.  Biz bir auylda jiyrma-otyz orys otbasy bolsa da orys mektepterin ashyp berip otyrmyz. Endeshe jiyrma-otyz qazaq otbasy bolsa da ol jerde qazaq mektebi mindetti týrde ashylu kerek. Ol mәseleni sol jerdegi qazaqtardyng sanasyna jetkizip, talap etuimiz qajet.

Osy Aqmola oblysynda Sandyqtau degen audan bar. Búryn aty  jartylay oryssha bolghan. Endi sondaghy qazaqtar últtyq sanamyzdy oyattyq dep audannyng atyn Sandyqtau dep ózgertken. Biraq audannyng atyn qazaqshalaghanmen, audan ortalyghynda әli kýnge qazaq mektebi joq. Al sonda audannyng atyn qazaqshalaghannan ne payda?! Búl jóninde audan basshylary ne oilaydy?! Audandyq oqu bóliminin  jetekshileri ne ýshin ailyq alady?!. Audandaghy últ jandy azamattar  qayda qarap jýr?!.

Múnday mysaldardy Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen ondap, jýzdep tabugha bolady. Endigi jerde bizding til jónindegi eng basty júmysymyzdyng bir salasy osynday mәselelerdi zertteuge, ony jolgha qoy ýshin naqty is-sharalardy qolgha alugha arnaluy kerek.  Búl rette Til komiyteti men jergilikti Til basqarmalary birlesip naqty júmystardy qolgha alghandary jón. Olar ózderine qarasty territoriyanyng qay eldi mekenderinde qazaq mektepteri joq ekenderin taygha tanba basqanday  anyqtap, tipti onyng kartasyn da jasap, sodan keyin onyng sebepterin zerttep, ol mәselelerdi sheshuding naqty jospar-baghdarlamasyn dayyndap shynayy janashyrlyqpen iske kiriskenderi jón.

Tildi damytugha bólingen qarjynyng belgili bir bóligi osynday taldau, zertteu júmystaryn jýrgizuge júmsaluy tiyis. Sonday-aq til mәselesin jogharydan bastaudy da qolgha alghanymyz jón. Biz osy uaqytqa deyin til ýiretudi, qazaqtyng salt-dәstýrine beyimdeudi balabaqsha men mektepten, yaghny tómennen bastadyq. Búl ýrdis óte jaqsy nәtiyje berdi. Qazir bizding jastarymyzdyng basym bóligi - qazaqtyng tilin, dinin, mәdeniyetin boylaryna sinire bastady. Al endi til mәselesin jogharydan, yaghny ýkimette, týrli ministrlikterde dúrys jýrgizudi qolgha alghanymyz jón. Memlekettik mekemelerdegi qyzmet isteytin qazaqtardyng sany keminde toqsan payyzdan asady. Biraq sol kóp qazaq kýndelikti júmysta, qyzmet babynda bir-birimen oryssha sóilesedi. Nege búlay?!. Tipti Elbasy barlyq qazaq bir-birimen qazaqsha sóilessin dep atap aitsa da búl mәsele algha jyljyr emes. Biz osy uaqytqa deyin Parlamentimizdi qazaqshylandyra almay otyrmyz. Al Kavkaz ben Baltyq boyy respublikalarynyng Parlamentteri sonau Kenes odaghynyng ózinde-aq týgeldey óz tilderinde sóileytin edi. Al biz jeke, tәuelsiz memleket bolsaq ta on jeti jyl boyy búl mәseleni sheshe almay kele jatyrmyz. Bizdinshe, osy mәsele naqty qolgha alynuy tiyis.

Mine osy aitylghan mәseleler eskerilse, til jóninde sheshilmeytin sonshama ýlken mәseleler joq. Biz búl mәselelerding bolashaqta oidaghyday jýzege asaryna kәmil senemiz.