ءسۇلتانالى  بالعاباەۆ
جازۋشى-دراماتۋرگ،
دۇنيەجۇزى  قازاقتارى قاۋىمداستىعى
توراعاسىنىڭ ورىنباسارى

انا ءتىلى حالىق بولىپ جاسالعاننان بەرى جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى، ءوسىپ-ءونىپ، تۇرلەنە بەرەتىن، ماڭگى قۇلامايتىن بايتەرەگى

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ

قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. ولار ءوز ۇلتىنىڭ بوستاندىعى جولىندا باسىن بايگەگە تىككەن، تۋعان ەلىن وتارشىلدىقتىڭ بۇعاۋىنان بوساتىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن اقتىق دەمى قالعانشا كۇرەسكەن اسىلدار ەدى. جالپى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ازاتتىق اڭساپ، ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن  قورعاعان تاريحي تۇلعالار از ەمەس. ايتسە دە، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ولاردان ءبىر ۇلكەن ايىرماشىلىعى مەن ەرەكشىلىگى بار. بۇعان دەيىنگى بوستاندىق ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن ۇلى تۇلعالار ءوز ماقساتتارىن اق نايزانىڭ ۇشىمەن، الماس قىلىشتىڭ جۇزىمەن جۇزەگە اسىرماق بولسا، الاش قايراتكەرلەرى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ داستۇرىمەن كۇرەستى پارتيا قۇرىپ ساياسي جولمەن جۇرگىزدى.

ءسۇلتانالى  بالعاباەۆ
جازۋشى-دراماتۋرگ،
دۇنيەجۇزى  قازاقتارى قاۋىمداستىعى
توراعاسىنىڭ ورىنباسارى

انا ءتىلى حالىق بولىپ جاسالعاننان بەرى جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى، ءوسىپ-ءونىپ، تۇرلەنە بەرەتىن، ماڭگى قۇلامايتىن بايتەرەگى

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ

قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ الار ورنى ەرەكشە. ولار ءوز ۇلتىنىڭ بوستاندىعى جولىندا باسىن بايگەگە تىككەن، تۋعان ەلىن وتارشىلدىقتىڭ بۇعاۋىنان بوساتىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن اقتىق دەمى قالعانشا كۇرەسكەن اسىلدار ەدى. جالپى، قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ازاتتىق اڭساپ، ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن  قورعاعان تاريحي تۇلعالار از ەمەس. ايتسە دە، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ولاردان ءبىر ۇلكەن ايىرماشىلىعى مەن ەرەكشىلىگى بار. بۇعان دەيىنگى بوستاندىق ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن ۇلى تۇلعالار ءوز ماقساتتارىن اق نايزانىڭ ۇشىمەن، الماس قىلىشتىڭ جۇزىمەن جۇزەگە اسىرماق بولسا، الاش قايراتكەرلەرى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ داستۇرىمەن كۇرەستى پارتيا قۇرىپ ساياسي جولمەن جۇرگىزدى.

سونىڭ ناتيجەسىندە الاش قايراتكەرلەرى قازاق جەرىندە تۇڭعىش رەت  قاعازعا تۇسكەن قاۋلى-شەشىم نەگىزىندە بەكىتىلگەن ۇكىمەت قۇردى. مەملەكەتتى باسقارۋ، قازاق ەلىن دامىتىپ-وركەندەتۋ جونىندە جاڭا داۋىرگە ساي ساۋاتتى، جۇيەلى جوسپار-باعدارلاما جاسادى. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا مەملەكەتتى باسقارۋ مەن ۇكىمەت قۇرامىن رەسمي بەكىتۋدىڭ ناق وسىنداي قاعاز بەتىندە ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىلىپ، رەتكە كەلتىرىلگەن جوسپار-باعدارلاماسى بولدى دەپ ايتۋ قيىن. ياعني، الاش قايراتكەرلەرى وسىدان سەكسەن-توقسان جىل بۇرىن قازاق حالقى تولىق تاۋەلسىزدىك العان جاعدايدا ەلدى قالاي باسقارىپ، قايتىپ دامىتۋ كەرەك، ىشكى-سىرتقى ساياساتتى قانداي جولمەن جۇرگىزگەن دۇرىس، كورشى مەملەكەتتەرمەن قانداي قارىم-قاتىناستا بولعانىمىز ابزال دەگەننىڭ ءبارىن ناقتى كورسەتىپ، بەلگىلەپ بەرگەن بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وسى ايتىپ، جازىپ كەتكەن باعدارلاما-جوسپارلارىن ءبىز ءالى كۇنگە جەتە وقىپ، زەرتتەپ، ونى قازىرگى زامانعا ويداعىداي پايدالانا الماي  ءجۇرمىز. ءتىپتى، باسقالاردى قويعاندا،  ساياساتپەن اينالىسىپ، ۇلت  ءۇشىن قىزمەت ەتۋدى ماقسات تۇتقان ازاماتتاردىڭ دا ءبارى بىردەي الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەگىن جۇيەلەپ وقىپ، ونى كۇندەلىكتى ومىرگە قولدانىپ ءجۇر دەپ ايتۋ قيىن.

بولاشاقتا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن وي-يدەيالارىن بۇگىنگى كۇنگە پراكتيكالىق تۇرعىدان  ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولدارى مەن جاڭا مۇمكىندىكتەرىن ويلاستىرعانىمىز ءجون. مىسالى، مەن ءوز باسىم سوناۋ توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا بەلگىلى قازاق تاريحشىلارى ءابۋ تاكەنوۆ پەن مامبەت قويگەلديەۆ دايىنداعان مۇستافا شوقايدىڭ «1917 جىل ەستەلىكتەرىنەن» اتتى كىتابى ىستامبۋل قالاسىنا اپارىپ، باسپادان شىعارىپ اكەلدىم.  بۇل ەڭبەكتە مۇستافا شوقاي قازاقستان ەرتە مە، كەش پە ايتەۋىر تاۋەلسىزدىك الاتىنىنا كامىل سەنگەن جانە تاۋەلسىزدىك العان جاعدايدا قازاقستان نە ىستەۋ كەرەك، قانداي ساياسات جۇرگىزۋ قاجەت دەگەندى جان-جاقتى تالداپ، اتاپ كورسەتىپ بەرگەن. تاعى ءبىر تاڭقالارلىعى، مۇستافا شوقايدىڭ سول زاماندا ايتىپ كەتكەندەرى مەن ەندى عانا تاۋەلسىزدىك العان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى مەن ۇستانىمدارى ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن، ۇقساس ەدى. مىسالى مۇستافا شوقاي قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن رەسەيمەن قانداي قارىم-قاتىناستا بولۋ كەرەك; قازاقستانداعى ورىستار  جانە باسقا دا ۇلت وكىلدەرى جونىندە قانداي ساياسات ۇستانعان دۇرىس دەگەندى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورسەتكەن. ال مۇستافا شوقايدىڭ سول ايتقاندارى قازاقستاندا قازىر اينا-قاتەسىز تولىعىمەن جۇزەگە اسىپ وتىر. ءتىل ماسەلەسى تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى.

تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى كەزەڭدە ەلىمىزدە قازاق تىلىنە بايلانىستى ۇلكەندى-كىشىلى ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلدى. كوپ ماسەلە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. مىنە وسىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءبىز ويلاپ تاپقان جاڭالىقتار ەمەس. مۇنىڭ ءبارى - كەزىندە  الاش قايراتكەرلەرى  ويلاپ، جوبا-جوسپارىن جاساپ، بىراق جۇزەگە اسىرا الماي كەتكەن ماسەلەلەر. سوعان وراي، ءبىز بۇل سالادا  ۇلكەن  جاڭالىق ويلاپ تابامىز دەپ شارشاپ-شالدىقپاي-اق، سول الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كورسەتىپ بەرگەن باعىت-باعدارلاماسىمەن جۇمىس ىستەسەك، ءتىل سالاسىندا  كوپ ماسەلە قازىرگىدەن الدەقايدا تەز، الدەقايدا جەمىستى شەشىلەر ەدى.

وسىعان وراي مىنا ماسەلەنى دە اشىپ ايتا كەتكەنىمىز ءجون. بۇگىنگى تاڭدا ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە ەكى ءتۇرلى پىكىر بار. ونىڭ ءبىرىنشىسى - تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءتىل ماسەلەسى جاقسى شەشىلۋدە، بۇعان ۇلكەن مولشەردە قارجى ءبولىنىپ، باسقا دا ءىس-شارالار قولعا الىنۋدا، سوعان وراي قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى جونىندە الاڭدايتىن ەشتەڭە جوق دەگەنگە سايادى. ەكىنشىسى، قازاق حالقىنىڭ الپىس پايىزى ءوز انا ءتىلىن بىلمەيدى، سوندىقتان  قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى بارىنشا مۇشكىل، ول قۇرۋعا اينالعان دەگەنگە تىرەلەدى.

وسى ەكى پىكىردىڭ قايىسسى دۇرىس؟!. بىردەن اشىپ ايتايىن، مەن ءوز باسىم قازاق ءتىلى قۇرىپ كەتەدى دەگەنگە ەشقاشان سەنبەيمىن. راس، قازاق ءتىلىنىڭ باسىنا قاتەر ءتونىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنە ۇشىراعانى جاسىرىن ەمەس. مۇنداي قاۋىپ وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى، سەكسەنىنشى جىلدارىندا  بولعان. مەن كەزىندە سول تۋرالى «قىزىل كىتاپقا كىرەتىن حالىق» دەگەن تسيكلدى ماقالالار جازىپ، ولاردى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە، باسقا دا باسىلىمدارعا جاريالادىم. بىراق سول كەزدە وسى دۇرىس ەكەن دەگەن ءبىر ادامدى كورمەپ ەدىم. ءتىپتى، قازىرگى ءتىل جاناشىرلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى دە ول ماقالالاردى وقىماعان  بولۋلارى  كەرەك. ارينە، مەن ول كەزدە مۇنداي ماسەلەلەردى كەرەمەت ۇلتجاندى قايراتكەر، توتەنشە ءتىل جاناشىرى بولعاندىقتان جازدىم دەپ ماقتانا المايمىن. مەن تەك كوزىممەن كورگەندەرىمدى، سەزىنىپ-تۇيسىنگەندەرىمدى عانا قاعازعا ءتۇسىردىم. دالىرەك ايتقاندا، مۇنداي ماسەلەردى جازۋعا مەنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىم، ىستەگەن قىزمەتىم سەبەپكەر بولدى.

وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ باسىنان باستاپ جۋرناليست بولىپ، ءتۇرلى باسىلىمداردا قىزمەت اتقاردىم. مىنە، سول كەزدە جىل سايىن كۇزدە ءبىز گازەت-جۋرنالدارعا جازىلۋ ناۋقانىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ءتۇرلى وبلىستارعا ىسساپارمەن شىعىپ، جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋ وتكىزەتىنبىز. سونداعى جاعدايلاردى ەسىمە تۇسىرسەم، ءالى كۇنگە جۇرەگىم اۋىرادى. ويتكەنى ول كەزدە حالىقتىڭ، اسىرەسە ورتالىق، سولتۇستىك جانە شىعىس وبلىستارداعى قازاقتاردىڭ ءوز انا تىلىنەن جاپپاي بەزىنگەنىن اياق  اتتاپ باسقان سايىن كورەتىن ەدىك. ءتىپتى كىلەڭ قازاق وتىرعان اۋىلدار دا قازاق مەكتەپتەرىن جاۋىپ تاستاعان. «اۋ، اعايىندار، بۇلارىڭىز قالاي، بالالارىڭىزدى نەگە ءوز انا تىلىندە وقىتپايسىزدار؟!» دەسەك ءبارى بىزگە بالە كورگەندەي ۇدىرەيە قارايتىن. ءتىپتى، «ويباي-اۋ، مىنالار بىزگە دۇشپان بولىپ شىقتى عوي، بالالارىمىز قازاقشا وقىپ، سوسىن كەيىن نان تاۋىپ جەي الماي قور بولىپ دالادا قالسىن دەپ تۇر عوي مىنالار» دەگەندى  مەن  قازاقتاردىڭ اۋزىنان ءوز قۇلاعىممەن ءبىر ەمەس، تالاي رەت ەستىگەنمىن. ال قازىر سول قازاقتار قازاق ءتىلى تۋرالى ايتساڭ ريزا بولىپ، قول شاپالاقتاپ، توبەلەرىنە كوتەرەدى. جاسىراتىنى جوق، ءبىز سول قيىن كەزدەردە قازاق ءوز انا ءتىلىن، ءدىنىن، رۋحاني قۇندىلىقتارىن اسپەتتەيتىن حالىققا اينالسا ەكەن دەپ ارماندادىق. قازىر ءبىزدىڭ سول ارماندارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ورىندالدى. بۇگىندە قازاق حالقىنىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق سالت-ساناسى، مادەنيەتى، ادەبيەتى بار ەكەنىن الەم ەلدەرى مويىنداي باستادى. ۇلتتىڭ ۇلت رەتىندەگى  بەدەرى ساقتالىپ قالدى.

ارينە، قازاقتىڭ ۇشان-تەڭىز پروبلەماسى بار. ونى مويىنداۋ كەرەك. بۇل جەردە مەنىڭ ايتارىم، قازاقتىڭ مۇڭىن، ۋايىمىن ءسوز ەتەردە الدىمەن ناقتى مالىمەتتەرگە، زاڭعا سۇيەنىپ سويلەگەن ءجون. بىزدە، كەرىسىنشە، قىزىل سوزگە يەك ارتىپ، ءتىل مەن جاققا سۇيەنىپ «قازاق قۇرىپ بارادى»، «قازاق رۋحاني تازالىقتان ادا» دەگەن ەشقانداي مالىمەتسىز، دايەكسىز جىلاڭقى پىكىرلەرگە ءجيى بوي الدىراتىندار جەتىپ-ارتىلادى. مىسالى، قازىر قازاقتىڭ 60 پايىزى ءوز تىلىندە سويلەي المايدى دەگەن مالىمەت ايتىلىپ ءجۇر. بۇل قايدان شىققان دەرەك سوندا؟! بۇعان ايقىن دالەل قايدا؟ مەنىڭ ءوز باسىم مۇنداي دەرەككە وتە كۇمانمەن قارايمىن. جالپى، مۇنداي مالىمەتتى ايتۋ ءۇشىن ناقتى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنگەن ءجون. مىسالى، ەڭ بولماسا، ءار وبلىستا قانشا قازاق بار، ولاردىڭ بالالارىنىڭ قانشاسى قازاق مەكتەبىندە، قانشاسى ورىس مەكتەبىندە وقيدى دەگەن سياقتى ماسەلەلەردى زەرتتەپ ءبىلىپ العانىمىز دۇرىس ەمەس پە؟ بىراق مۇنداي ناقتى مالىمەتتەر ەشقانداي جەردە ايتىلمايدى. وسىعان وراي ءبىر مىسال ايتايىن. الماتىدان شىعىپ، پويىزبەن سوناۋ اقتوبەگە، ونىڭ ار جاعىنداعى ورال مەن اتىراۋعا دەيىن ءجۇرىپ كورىڭىز. وسىنشاما ۇلان-عايىر جەردەن قازىرگى تاڭدا ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتى بىرەن-ساران بولماسا مۇلدەم تابا المايسىز.

جاقىندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنا بارىپ قايتتىم. زايساندى، كۇرشىمدى بىلاي قويعاندا وسكەمەن قالاسىنىڭ وزىندە دە قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز انا تىلىندە سويلەۋگە  بەت بۇرعان. وسىدان تۋرا وتىز جەتى جىل بۇرىن تسەلينوگراد قالاسىنا ىسساپارمەن بارىپ، كوشەدە قازاقشا سويلەيتىن ءبىر قازاق تابا الماي، ءتۇڭىلىپ ەدىم، ەندى استانا اتانعان وسى قالادا قازاقتار الپىس پايىزعا جەتكەن جانە باسىم كوپشىلىگى  قازاقشا سويلەيدى. قوستاناي سياقتى قالالار تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى.

ەگەر سارالاپ قارايتىن بولساق، قازاقتىڭ 43 پايىزى اۋىلدى جەردە تۇرادى. ولاردىڭ دەنى انا تىلىندە سويلەيدى. سونداي-اق قالالى جەردە تۇراتىن قازاقتىڭ كورسەتكىشى دە جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. سوندا قالايشا قازاقتىڭ 60 پايىزى ءوز تىلىندە سويلەي المايدى؟! مىنە، وسىنىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، ساراپتاپ زەرتتەگىم كەلگەندىكتەن، مەن «قازاقستاننىڭ ەتنوگرافيالىق كارتاسى» دەگەن كىتاپتى قولىما الۋىما تۋرا كەلدى. بۇل كىتاپتا قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى انىق كورسەتىلگەن. مىسالى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قازاقتار 70 پايىز، وزبەكتەر ون سەگىز پايىز، ال ورىستار التى جارىم پايىزدى قۇرايدى. دەمەك وسىنشاما كوپ قازاق ءوز انا تىلىنەن، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىنەن قالاي ايىرىلادى؟! ول مۇمكىن ەمەس قوي. باسقا وبلىستاردا دا وسىنداي. مىسالى، قازاقتار قىزىلوردا مەن اتىراۋ وبلىسىندا 95 پايىز، جامبىل وبلىسىندا  70 پايىز، ماڭعىستاۋدا 85 پايىز، اقتوبەدە 77 پايىز، شىعىس قازاقستاندا 53 پايىز، الماتى وبلىسىندا 64 پايىز، باتىس قازاقستان وبلىسىندا 70 پايىزدى قۇرايدى.

قازىرگى كەزدە قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى تەك سولتۇستىك قازاقستاندا عانا از، بار بولعانى 33 پايىز. ال تەرىسكەيدەگى باسقا وبلىستاردا قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى وزگە ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كوپ. مۇنداي جاعداي وسىدان جيىرما-وتىز جىل بۇرىن ءبىزدىڭ تۇسىمىزگە دە كىرمەيتىن. سول كەزدە قۇرىماعان قازاق قازىرگىدەي بارىنشا كوبەيىپ، ءوسىپ- وركەندەپ وتىرعاندا قالايشا قۇرىپ كەتەدى؟!. ەڭ باستىسى، امانشىلىق بولسا ەندى ون بەس-جيىرما جىلدا قازاقتاردىڭ پايىزدىق مولشەرى بۇدان دا الدەقايدا وسەدى.

جىل وتكەن سايىن قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى دا، ساپاسى دا كوبەيىپ، نىعايىپ كەلەدى. مىسالى، بيىل مەملەكەتتىك گرانت بويىنشا جوعارعى وقۋ ورىندارىنا تۇسكەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق مەكتەبىن بىتىرگەندەر. بۇل - جالعىز تىلگە قاتىستى  جايت ەمەس. جالپى، ءبىز ۇلتتىڭ مادەنيەتىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن ءسوز ەتكەندە كەلسىن-كەلمەسىن ىزدەنۋسىز، زەرتتەۋسىز، دەرەكتەر ايتۋعا تىم ۇيىرسەكپىز. ال ۇلتقا قاتىستى دۇنيەدە قاتەلىككە ۇرىنۋ - سول ۇلتتىڭ بولاشاعىنا زيانىن تيگىزبەك. وسىعان وراي تاعى ءبىر ماسەلەنى ايتا كەتكىمىز كەلەدى. كەز-كەلگەن ۇلتتىق ماسەلەلەرگە قاتىستى جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋ ەكى بولىكتەن تۇرادى: ءبىرىنشىسى - وزەكتى ماسەلەلەردى جۇرتقا ءتۇسىندىرۋ، بۇل جونىندە ءتۇرلى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ; ەكىنشىسى - سول ماسەلەلەردى شەشۋگە قاجەتتى ءىس-شارالاردى بىلەك سىبانا كىرىسىپ تىكەلەي جۇزەگە اسىرۋ. بىزدە وسى ەكى ماسەلەنىڭ ءبىرىنشىسى ەرەكشە دامىعان. بۇل، اسىرەسە، تىلگە قاتىستى جۇمىستاردان ايقىن كورىنەدى. مىسالى، ءتىلدىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى تۋرالى ءتۇرلى باسقوسۋلار مەن ماجىلىستەردە كوسىلە سويلەپ، ءتۇرلى ۇسىنىس ءبىلدىرىپ، اۋىزشا جاناشىرلىق تانىتۋشىلار وتە مول. ءباسپاسوز بەتىندە، راديو مەن تەلەديداردان نەشە-ءتۇرلى جاقسى ۇسىنىستار ايتىپ، بەلسەندىلىك كورسەتۋشىلەر دە از ەمەس. ال بىراق، وسى ۇسىناستار مەن  ماقسات-مىندەتتەردى كۇش بىرىكتىرىپ، ۋاقىت ءبولىپ قولمەن اتقارۋعا قىزۋ كىرىسۋگە ىنتالى ازاماتتار وتە سيرەك.

باياعى توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا  بارلىق اۋىل، اۋدانداردا «قازاق ءتىلى» قوعامدارى جاپپاي قۇرىلىپ، جۇرتتىڭ ءبارى قازاق مەكتەپتەرىن اشۋعا بەلسەنە اتسالىسقان ەدى. ءتىپتى الماتى سياقتى قالالاردا  جاڭادان اشىلاتىن مەكتەپتەرگە ءۇي جاعالاپ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، بالا جيناعان كەزدەر دە بولعان. قازىر وسى بەلسەندىلىك ۇمىت بولۋعا اينالدى. ونىڭ ەسەسىنە جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ قىزىل سوزبەن اقىل ايتىپ، ءجون كورسەتۋى جاپپاي ەتەك العان. انا ءتىلىمىزدىڭ قازىرگى جاعدايىن، ونىڭ ەڭ وزەكتى پروبلەمالارىن زەرتتەۋ دە جەتىسپەيدى. سوندىقتان دا قازاق حالقىنىڭ قازىرگى ۇلتتىق جاعدايىن، پروبلەمالارى مەن بولاشاقتاعى دامۋ مۇمكىندىكتەرىن زەرتتەپ، تالداپ، ساراپتاپ وتىراتىن ءبىر ورتالىق وتە قاجەت. مىسالى، ءبىز قازاقستاننىڭ قانداي اۋىلدارى مەن اۋدان ورتالىقتارىندا قازاق مەكتەپتەرى جوق ەكەنىن كۇندەلىكتى ءبىلىپ وتىرۋىمىز وتە قاجەت. ال بىزدە قازاق مەكتەپتەرى جوق ەلدى مەكەندەر ءالى دە جەتىپ ارتىلادى. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن مەن «ەگەمەن قازاقستانعا» «قازاق مەكتەبى جوق اۋىل» دەيتىن ماقالا جازدىم. وسى اقمولا وبلىسىنا قارايتىن ەسىل اۋدانىنىڭ ءبىر اۋىلىندا تۇگەلگە جۋىق قازاقتار وتىرىپ، ءالى كۇنگە بالالارىن ءوز انا تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ اشپاعان. ءتىپتى اشايىن دەگەن ويلارى دا جوق.  ءبىز ءبىر اۋىلدا جيىرما-وتىز ورىس وتباسى بولسا دا ورىس مەكتەپتەرىن اشىپ بەرىپ وتىرمىز. ەندەشە جيىرما-وتىز قازاق وتباسى بولسا دا ول جەردە قازاق مەكتەبى مىندەتتى تۇردە اشىلۋ كەرەك. ول ماسەلەنى سول جەردەگى قازاقتاردىڭ ساناسىنا جەتكىزىپ، تالاپ ەتۋىمىز قاجەت.

وسى اقمولا وبلىسىندا ساندىقتاۋ دەگەن اۋدان بار. بۇرىن اتى  جارتىلاي ورىسشا بولعان. ەندى سونداعى قازاقتار ۇلتتىق سانامىزدى وياتتىق دەپ اۋداننىڭ اتىن ساندىقتاۋ دەپ وزگەرتكەن. بىراق اۋداننىڭ اتىن قازاقشالاعانمەن، اۋدان ورتالىعىندا ءالى كۇنگە قازاق مەكتەبى جوق. ال سوندا اۋداننىڭ اتىن قازاقشالاعاننان نە پايدا؟! بۇل جونىندە اۋدان باسشىلارى نە ويلايدى؟! اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ  جەتەكشىلەرى نە ءۇشىن ايلىق الادى؟!. اۋدانداعى ۇلت جاندى ازاماتتار  قايدا قاراپ ءجۇر؟!.

مۇنداي مىسالداردى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ونداپ، جۇزدەپ تابۋعا بولادى. ەندىگى جەردە ءبىزدىڭ ءتىل جونىندەگى ەڭ باستى جۇمىسىمىزدىڭ ءبىر سالاسى وسىنداي ماسەلەلەردى زەرتتەۋگە، ونى جولعا قويۋ ءۇشىن ناقتى ءىس-شارالاردى قولعا الۋعا ارنالۋى كەرەك.  بۇل رەتتە ءتىل كوميتەتى مەن جەرگىلىكتى ءتىل باسقارمالارى بىرلەسىپ ناقتى جۇمىستاردى قولعا العاندارى ءجون. ولار وزدەرىنە قاراستى تەرريتوريانىڭ قاي ەلدى مەكەندەرىندە قازاق مەكتەپتەرى جوق ەكەندەرىن تايعا تاڭبا باسقانداي  انىقتاپ، ءتىپتى ونىڭ كارتاسىن دا جاساپ، سودان كەيىن ونىڭ سەبەپتەرىن زەرتتەپ، ول ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ ناقتى جوسپار-باعدارلاماسىن دايىنداپ شىنايى جاناشىرلىقپەن ىسكە كىرىسكەندەرى ءجون.

ءتىلدى دامىتۋعا بولىنگەن قارجىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى وسىنداي تالداۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە جۇمسالۋى ءتيىس. سونداي-اق ءتىل ماسەلەسىن جوعارىدان باستاۋدى دا قولعا العانىمىز ءجون. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتىل ۇيرەتۋدى، قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە بەيىمدەۋدى بالاباقشا مەن مەكتەپتەن، ياعني تومەننەن باستادىق. بۇل ءۇردىس وتە جاقسى ناتيجە بەردى. قازىر ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ باسىم بولىگى - قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، مادەنيەتىن بويلارىنا سىڭىرە باستادى. ال ەندى ءتىل ماسەلەسىن جوعارىدان، ياعني ۇكىمەتتە، ءتۇرلى مينيسترلىكتەردە دۇرىس جۇرگىزۋدى قولعا العانىمىز ءجون. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى قىزمەت ىستەيتىن قازاقتاردىڭ سانى كەمىندە توقسان پايىزدان اسادى. بىراق سول كوپ قازاق كۇندەلىكتى جۇمىستا، قىزمەت بابىندا ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسەدى. نەگە بۇلاي؟!. ءتىپتى ەلباسى بارلىق قازاق ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسسىن دەپ اتاپ ايتسا دا بۇل ماسەلە العا جىلجىر ەمەس. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن پارلامەنتىمىزدى قازاقشىلاندىرا الماي وتىرمىز. ال كاۆكاز بەن بالتىق بويى رەسپۋبليكالارىنىڭ پارلامەنتتەرى سوناۋ كەڭەس وداعىنىڭ وزىندە-اق تۇگەلدەي ءوز تىلدەرىندە سويلەيتىن ەدى. ال ءبىز جەكە، تاۋەلسىز مەملەكەت بولساق تا ون جەتى جىل بويى بۇل ماسەلەنى شەشە الماي كەلە جاتىرمىز. بىزدىڭشە، وسى ماسەلە ناقتى قولعا الىنۋى ءتيىس.

مىنە وسى ايتىلعان ماسەلەلەر ەسكەرىلسە، ءتىل جونىندە شەشىلمەيتىن سونشاما ۇلكەن ماسەلەلەر جوق. ءبىز بۇل ماسەلەلەردىڭ بولاشاقتا ويداعىداي جۇزەگە اسارىنا كامىل سەنەمىز.