Adam is-әreketi nәtiyjesinde parniktik gazdyng shygharyluy klimatty nasharlatyp, auany lastaydy. Sondyqtan әr el elektr energiyasyn óndiru mәselesin qorshaghan ortagha ziyansyz tehnologiyagha kóshiruge tyrysady. Búl turaly Egemen Qazaqstan sayty jazdy. 

Tәuekelderdi eskeru manyzdy

Tabighy uran óndirude әlemdik óndiristing 50%-dan astamyn óndiretin elmiz. Bizdegi ken oryndarynyng biregeyligi – ony únghymada jer asty shaymalau (JASh) әdisimen iygeruge mýmkindik bar. MAGATE klassifikasiyasyna sýiensek, bizdegi uran ken oryndarynyng kópshiligi rulon tipti qúmtas ken orny sanatynda.

«Eldegi energiya óndirisining shamamen 70%-y kómirge negizdelgen elektr stansalarynan alynady. Búl elimizding energetikalyq jýiesi kómirge tәueldi ekenin kórsetedi. Al gidroenergetika ýlesi shamamen 10%-dy qúraydy. Múnay men gaz óndiru de manyzdy, biraq onyng kóp bóligin eksportqa jiberemiz. Janartylatyn energiya kózderi de damyp jatyr, alayda jalpy ýlesi әzirge az. Osy túrghydan alghanda, AES salu elding energetikalyq tәuelsizdigin arttyryp, uran qoryn tiyimdi paydalanugha mýmkindik beredi. Búl joba úzaq merzimdi ekonomikalyq payda әkelip, ekologiyalyq jaghynan taza energiya kózi bola alady. Sonymen qatar AES túraqty energiyamen qamtamasyz etip, janartylatyn kózderge qosymsha retinde qyzmet etedi. Tehnologiyalyq damu men halyqaralyq yntymaqtastyqty kýsheytu de manyzdy artyqshylyqtar qatarynda. Alayda qauipsizdik pen qaldyqtardy basqarugha erekshe nazar audaru qajet», - deydi Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetining rektory Janar Amangeldiqyzy.

«Halyk Finance» basqarma tóraghasynyng kenesshisi Múrat Temirhanovtyng aituynsha, el ekonomikasynyng damuyna keri әserin tiygizip otyrghan 4 negizgi problema bar.

«Eldegi elektr energiyasynyng tapshylyghy aimaqtargha birkelki bólinbegen. Kómir zauyttary men elektr jelilerining joghary tozuyna baylanysty elde elektr quatymen qamtamasyz etu tiyisti dengeyde senimdi emes. Tómen tarifterge baylanysty elektr energetikasy salasyndaghy biznes rentabelidi emes, búl aghymdaghy jóndeuge, jana quattar men jelilerdi salugha investisiyalardy aitarlyqtay qysqartady. Memleketting jeke biznesting ornyna elektr energetikasyna investisiyalardy qarjylandyrugha qosymsha qarajaty joq. Ókinishke qaray, búl mәseleler 20 jylgha juyq uaqyt boyy sheshimin tappay keledi. Qazir de memleket tarapynan olardy sheshuding naqty reformalyq baghdarlamasy joq», - deydi.

Nege jeke investisiya joq?

Elektr energetikasy salasynda jeke investisiyanyng óte tómen dengeyimen baylanysty tereng problemalar jinaqtalyp qaldy. Songhy 10-15 jylda elektr, jylumen jabdyqtau salasynda aghymdaghy jabdyqtar men ghimarattardy jóndeuge, janartugha qarajat jetpeytin boldy. Búl rette  memleket qana jana generasiyalaugha, elektr beru quattaryn salugha investisiya qúiyp jatyr. Sondyqtan salada negizgi qordyng óte joghary tozu dengeyi bayqalady. Búl oblys pen respublikalyq dengeydegi daghdarysqa әkelip soqtyrady.

«Ýkimetting strategiyalyq qújattarynda negizgi súraqtyng jauaby týsiniksiz: elde elektr energetikasyn damytudy qalay qarjylandyru kerek? Ony eki súraqqa bóluge bolady: Salagha jeke investisiyany qalay tartugha bolady? Eger jeke investisiya kelmese, memlekettik budjet tapshylyghyn eskere otyryp, elektr quatyn óndiru quatyn arttyru qalay qarjylandyrylady? 2023-2029 jylgha arnalghan Tújyrymdamada elektr energetikasyn damytugha qatysty ýsh manyzdy mәsele qarastyrylmaghan: Negizgi qordyng tozuyn azaytu men elektr energiyasy tapshylyghyn joigha qansha investisiya qajet? Búl investisiyany kim, (memleket, jeke biznes) qalay qarjylandyrady? Jeke investisiyany tartu men investisiya qaytarymy, rentabelidiligin qamtamasyz etuge elektr energiyasy tariyfin qansha kóteru kerek? Qújat osy súraqtargha jauap berui tiyis edi», - dep oiyn jalghady M.Temirhanov.

Sarapshy payymynsha, AES salu turaly bastama – dúrys sheshim, degenmen qúrylysty bastamas búryn elektr energetikasynda týbegeyli, qaytymsyz reformalar jýrgizu qajet.

«Últtyq yadrolyq ortalyq» RMK Astana filialynyng diyrektory Mayra Múqyshevanyng aituynsha, әlemning damyghan ozyq elderi atom energiyasyn beybit maqsatta paydalanudy jedeldetip jatyr. Últtyq yadrolyq ortalyqtyng (ÚYaO) negizgi qúzyretterining biri – atom energetikasynyng qauipsizdigine qatysty tyng zertteuler jasau. Ortalyq ghalymdary jýrgizgen zertteulerding nәtiyjesi yadrolyq tehnologiyalardyng iri óndirushilerinde ýlken súranysqa iye. Mysaly, CORMIT jobasy ayasynda alynghan ghylymy derekter Japoniyada júmys istep túrghan AES-te belsendi aimaqtyng arnayy balqytu túzaqtaryn salu kezinde sәtti iske asyryldy. Yadrolyq ortalyq IV buyn reaktorlarynyng qauipsizdigi salasynda tayau bolashaqta atom energetikasynyng negizine ainalatyn súiyq metalmen salqyndatylghan jyldam neytrondardaghy reaktorlardyng ýlken kólemin anyqtauda auqymdy júmystar jýrgizip jatyr.

«Qazir «Yadrolyq fizika institutynda» bilikti, tәjiriybeli mamandar, injenerlik-tehnikalyq personaldy iondaushy sәulelenu kózderimen júmys isteudi úiymdastyru әdisterine, atom energiyasyn paydalanu salasyndaghy qoldanystaghy normalar men qaghidalargha sәikes iondaushy sәulelenu kózderimen qauipsiz júmys isteu qaghidalaryna, radiasiyalyq jaghdaydaghy júmystardy baqylaugha oqytatyn Radiasiyalyq qauipsizdik jónindegi oqu ortalyghy júmys isteydi. Sonymen qatar 2016 jyly Ýkimet bastamasymen AQSh Energetika ministrligining Yadrolyq qauipsizdik jónindegi últtyq әkimshiligining qoldauymen institut bazasynda Yadrolyq qauipsizdik jónindegi oqu ortalyghy ashylghan. Búl ortalyq MAGATE yadrolyq fizikalyq qauipsizdik salasyndaghy oqytu jәne qyzmetke jәrdemdesu ortalyqtarynyng halyqaralyq jelisine kiredi», - deydi «Yadrolyq fizika institutynyn» agha ghylymy qyzmetkeri, PhD doktory Dmitriy Shlimas.

Mysaly, «Yadrolyq fizika institutynyn» Astana filialynda yadrolyq jol membranalaryn óndiruge bastapqy material retinde paydalanylatyn sәulelendirilgen poliymerli plenka óndirisi jolgha qoyylghan. Ol joghary tehnologiyalyq ónimderdi óndiruge negiz bolady. Olar kópfunksionaldy, tipti medisina men nanotehnologiya salasynda da jii súranysqa iye. Institut sonymen qatar radiofarmasevtikalyq preparattardyng birneshe týrin shygharyp, respublikalyq emdeu mekemelerine jetkizedi.

«Qazaqstandyq atom elektr stansalary» JShS jetekshi injeneri Asuan Siyabekovtyng sózinshe, elimizding búl salada óte ýlken ghylymy әri kadrlyq әleueti bar.

«Últtyq yadrolyq ortalyq» pen kәsiby ortada kópke jaqsy tanys «Yadrolyq fizika instituty» tabysty júmys isteydi. Onyng ainalasynda ghylymy zerthanalar men zertteu ortalyqtary shoghyrlanghan. Atom salasyndaghy mamandardy tórt jetekshi joghary oqu orny dayyndaydy. 2010 jyldan bastap «Bolashaq» baghdarlamasy ayasynda «Atom ónerkәsibi», «Atom yadrosy men bólshekterining fizikasy», «Tehnikalyq fizika» (Atom elektr stansalary men qondyrghylary), «Yadrolyq injeneriya» baghytynda mamandar dayarlandy», - deydi maman.

Euraziya Últtyq uniyversiyteti «Yadrolyq fizika, jana materialdar jәne tehnologiyalar» kafedrasynyng doktoranty Soltanbek Núrgýlding aituynsha, qazir búl uniyversiytette Yadrolyq fizika kafedrasynyng júmys istep jatqanyna 15 jyldan asty. Onda 600-ge tarta bakalavr, 200-den astam magistrant, 100-ge tarta doktorant dayarlanghan.

«Bizding kafedranyng ózgelerden ereksheligi – bakalavr studentter 4 jyl emes 5 jyl boyy bilim alady. Sebebi songhy kursta arnayy baghdarlama arqyly Reseyding Dubna qalasyndaghy joghary oqu ornyna baryp, bilimin tolyqtyrady. Sóitip, bizding bakalavrlar eki joghary oqu ornynyng diplomyn qatar alyp shyghady. Elimizde yadrolyq fizika salasynyng qanshalyqty manyzdy ekenin, әl býkil әlem elderinde osy sala mamandary ýlken súranysqa ie ekenin osydan da kóruge bolady. Sondyqtan әrbir otandasymyz beybit atom – bolashaqtyng senimdi energiya kózi ekenin tereng týsinip, úqqany dúrys», - deydi doktorant.

Núrbay Jolshybayúly

Abai.kz