ادام ءىس-ارەكەتى ناتيجەسىندە پارنيكتىك گازدىڭ شىعارىلۋى كليماتتى ناشارلاتىپ، اۋانى لاستايدى. سوندىقتان ءار ەل ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ماسەلەسىن قورشاعان ورتاعا زيانسىز تەحنولوگياعا كوشىرۋگە تىرىسادى. بۇل تۋرالى ەگەمەن قازاقستان سايتى جازدى. 

تاۋەكەلدەردى ەسكەرۋ ماڭىزدى

تابيعي ۋران وندىرۋدە الەمدىك ءوندىرىستىڭ 50%-دان استامىن وندىرەتىن ەلمىز. بىزدەگى كەن ورىندارىنىڭ بىرەگەيلىگى – ونى ۇڭعىمادا جەر استى شايمالاۋ (جاش) ادىسىمەن يگەرۋگە مۇمكىندىك بار. ماگاتە كلاسسيفيكاتسياسىنا سۇيەنسەك، بىزدەگى ۋران كەن ورىندارىنىڭ كوپشىلىگى رۋلون ءتيپتى قۇمتاس كەن ورنى ساناتىندا.

«ەلدەگى ەنەرگيا ءوندىرىسىنىڭ شامامەن 70%-ى كومىرگە نەگىزدەلگەن ەلەكتر ستانسالارىنان الىنادى. بۇل ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەسى كومىرگە تاۋەلدى ەكەنىن كورسەتەدى. ال گيدروەنەرگەتيكا ۇلەسى شامامەن 10%-دى قۇرايدى. مۇناي مەن گاز ءوندىرۋ دە ماڭىزدى، بىراق ونىڭ كوپ بولىگىن ەكسپورتقا جىبەرەمىز. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى دە دامىپ جاتىر، الايدا جالپى ۇلەسى ازىرگە از. وسى تۇرعىدان العاندا، اەس سالۋ ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگىن ارتتىرىپ، ۋران قورىن ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل جوبا ۇزاق مەرزىمدى ەكونوميكالىق پايدا اكەلىپ، ەكولوگيالىق جاعىنان تازا ەنەرگيا كوزى بولا الادى. سونىمەن قاتار اەس تۇراقتى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتىپ، جاڭارتىلاتىن كوزدەرگە قوسىمشا رەتىندە قىزمەت ەتەدى. تەحنولوگيالىق دامۋ مەن حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋ دە ماڭىزدى ارتىقشىلىقتار قاتارىندا. الايدا قاۋىپسىزدىك پەن قالدىقتاردى باسقارۋعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت»، - دەيدى قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى جانار امانگەلدىقىزى.

«Halyk Finance» باسقارما توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى مۇرات تەمىرحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىرعان 4 نەگىزگى پروبلەما بار.

«ەلدەگى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعى ايماقتارعا بىركەلكى بولىنبەگەن. كومىر زاۋىتتارى مەن ەلەكتر جەلىلەرىنىڭ جوعارى توزۋىنا بايلانىستى ەلدە ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءتيىستى دەڭگەيدە سەنىمدى ەمەس. تومەن تاريفتەرگە بايلانىستى ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى بيزنەس رەنتابەلدى ەمەس، بۇل اعىمداعى جوندەۋگە، جاڭا قۋاتتار مەن جەلىلەردى سالۋعا ينۆەستيتسيالاردى ايتارلىقتاي قىسقارتادى. مەملەكەتتىڭ جەكە بيزنەستىڭ ورنىنا ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىنا ينۆەستيتسيالاردى قارجىلاندىرۋعا قوسىمشا قاراجاتى جوق. وكىنىشكە قاراي، بۇل ماسەلەلەر 20 جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. قازىر دە مەملەكەت تاراپىنان ولاردى شەشۋدىڭ ناقتى رەفورمالىق باعدارلاماسى جوق»، - دەيدى.

نەگە جەكە ينۆەستيتسيا جوق؟

ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سالاسىندا جەكە ينۆەستيتسيانىڭ وتە تومەن دەڭگەيىمەن بايلانىستى تەرەڭ پروبلەمالار جيناقتالىپ قالدى. سوڭعى 10-15 جىلدا ەلەكتر، جىلۋمەن جابدىقتاۋ سالاسىندا اعىمداعى جابدىقتار مەن عيماراتتاردى جوندەۋگە، جاڭارتۋعا قاراجات جەتپەيتىن بولدى. بۇل رەتتە  مەملەكەت قانا جاڭا گەنەراتسيالاۋعا، ەلەكتر بەرۋ قۋاتتارىن سالۋعا ينۆەستيتسيا قۇيىپ جاتىر. سوندىقتان سالادا نەگىزگى قوردىڭ وتە جوعارى توزۋ دەڭگەيى بايقالادى. بۇل وبلىس پەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى داعدارىسقا اكەلىپ سوقتىرادى.

«ۇكىمەتتىڭ ستراتەگيالىق قۇجاتتارىندا نەگىزگى سۇراقتىڭ جاۋابى تۇسىنىكسىز: ەلدە ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدى قالاي قارجىلاندىرۋ كەرەك؟ ونى ەكى سۇراققا بولۋگە بولادى: سالاعا جەكە ينۆەستيتسيانى قالاي تارتۋعا بولادى؟ ەگەر جەكە ينۆەستيتسيا كەلمەسە، مەملەكەتتىك بيۋدجەت تاپشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ قۋاتىن ارتتىرۋ قالاي قارجىلاندىرىلادى؟ 2023-2029 جىلعا ارنالعان تۇجىرىمدامادا ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا قاتىستى ءۇش ماڭىزدى ماسەلە قاراستىرىلماعان: نەگىزگى قوردىڭ توزۋىن ازايتۋ مەن ەلەكتر ەنەرگياسى تاپشىلىعىن جويۋعا قانشا ينۆەستيتسيا قاجەت؟ بۇل ينۆەستيتسيانى كىم، (مەملەكەت، جەكە بيزنەس) قالاي قارجىلاندىرادى؟ جەكە ينۆەستيتسيانى تارتۋ مەن ينۆەستيتسيا قايتارىمى، رەنتابەلدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ەلەكتر ەنەرگياسى ءتاريفىن قانشا كوتەرۋ كەرەك؟ قۇجات وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس ەدى»، - دەپ ويىن جالعادى م.تەمىرحانوۆ.

ساراپشى پايىمىنشا، اەس سالۋ تۋرالى باستاما – دۇرىس شەشىم، دەگەنمەن قۇرىلىستى باستاماس بۇرىن ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىندا تۇبەگەيلى، قايتىمسىز رەفورمالار جۇرگىزۋ قاجەت.

«ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق» رمك استانا فيليالىنىڭ ديرەكتورى مايرا مۇقىشەۆانىڭ ايتۋىنشا، الەمنىڭ دامىعان وزىق ەلدەرى اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋدى جەدەلدەتىپ جاتىر. ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ (ۇياو) نەگىزگى قۇزىرەتتەرىنىڭ ءبىرى – اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى تىڭ زەرتتەۋلەر جاساۋ. ورتالىق عالىمدارى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى يادرولىق تەحنولوگيالاردىڭ ءىرى وندىرۋشىلەرىندە ۇلكەن سۇرانىسقا يە. مىسالى، CORMIT جوباسى اياسىندا الىنعان عىلىمي دەرەكتەر جاپونيادا جۇمىس ىستەپ تۇرعان اەس-تە بەلسەندى ايماقتىڭ ارنايى بالقىتۋ تۇزاقتارىن سالۋ كەزىندە ءساتتى ىسكە اسىرىلدى. يادرولىق ورتالىق IV بۋىن رەاكتورلارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى سالاسىندا تاياۋ بولاشاقتا اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ نەگىزىنە اينالاتىن سۇيىق مەتالمەن سالقىنداتىلعان جىلدام نەيتروندارداعى رەاكتورلاردىڭ ۇلكەن كولەمىن انىقتاۋدا اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىر.

«قازىر «يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا» بىلىكتى، تاجىريبەلى ماماندار، ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق پەرسونالدى يونداۋشى ساۋلەلەنۋ كوزدەرىمەن جۇمىس ىستەۋدى ۇيىمداستىرۋ ادىستەرىنە، اتوم ەنەرگياسىن پايدالانۋ سالاسىنداعى قولدانىستاعى نورمالار مەن قاعيدالارعا سايكەس يونداۋشى ساۋلەلەنۋ كوزدەرىمەن قاۋىپسىز جۇمىس ىستەۋ قاعيدالارىنا، رادياتسيالىق جاعدايداعى جۇمىستاردى باقىلاۋعا وقىتاتىن رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى وقۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى. سونىمەن قاتار 2016 جىلى ۇكىمەت باستاماسىمەن اقش ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى ۇلتتىق اكىمشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن ينستيتۋت بازاسىندا يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى وقۋ ورتالىعى اشىلعان. بۇل ورتالىق ماگاتە يادرولىق فيزيكالىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى وقىتۋ جانە قىزمەتكە جاردەمدەسۋ ورتالىقتارىنىڭ حالىقارالىق جەلىسىنە كىرەدى»، - دەيدى «يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ» اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، PhD دوكتورى دميتري شليماس.

مىسالى، «يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ» استانا فيليالىندا يادرولىق جول مەمبرانالارىن وندىرۋگە باستاپقى ماتەريال رەتىندە پايدالانىلاتىن ساۋلەلەندىرىلگەن پوليمەرلى پلەنكا ءوندىرىسى جولعا قويىلعان. ول جوعارى تەحنولوگيالىق ونىمدەردى وندىرۋگە نەگىز بولادى. ولار كوپفۋنكتسيونالدى، ءتىپتى مەديتسينا مەن نانوتەحنولوگيا سالاسىندا دا ءجيى سۇرانىسقا يە. ينستيتۋت سونىمەن قاتار راديوفارماتسەۆتيكالىق پرەپاراتتاردىڭ بىرنەشە ءتۇرىن شىعارىپ، رەسپۋبليكالىق ەمدەۋ مەكەمەلەرىنە جەتكىزەدى.

«قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانسالارى» جشس جەتەكشى ينجەنەرى اسۋان سيابەكوۆتىڭ سوزىنشە، ەلىمىزدىڭ بۇل سالادا وتە ۇلكەن عىلىمي ءارى كادرلىق الەۋەتى بار.

«ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق» پەن كاسىبي ورتادا كوپكە جاقسى تانىس «يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى» تابىستى جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ اينالاسىندا عىلىمي زەرتحانالار مەن زەرتتەۋ ورتالىقتارى شوعىرلانعان. اتوم سالاسىنداعى مامانداردى ءتورت جەتەكشى جوعارى وقۋ ورنى دايىندايدى. 2010 جىلدان باستاپ «بولاشاق» باعدارلاماسى اياسىندا «اتوم ونەركاسىبى»، «اتوم يادروسى مەن بولشەكتەرىنىڭ فيزيكاسى»، «تەحنيكالىق فيزيكا» (اتوم ەلەكتر ستانسالارى مەن قوندىرعىلارى), «يادرولىق ينجەنەريا» باعىتىندا ماماندار دايارلاندى»، - دەيدى مامان.

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «يادرولىق فيزيكا، جاڭا ماتەريالدار جانە تەحنولوگيالار» كافەدراسىنىڭ دوكتورانتى سولتانبەك نۇرگۇلدىڭ ايتۋىنشا، قازىر بۇل ۋنيۆەرسيتەتتە يادرولىق فيزيكا كافەدراسىنىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانىنا 15 جىلدان استى. وندا 600-گە تارتا باكالاۆر، 200-دەن استام ماگيسترانت، 100-گە تارتا دوكتورانت دايارلانعان.

«ءبىزدىڭ كافەدرانىڭ وزگەلەردەن ەرەكشەلىگى – باكالاۆر ستۋدەنتتەر 4 جىل ەمەس 5 جىل بويى ءبىلىم الادى. سەبەبى سوڭعى كۋرستا ارنايى باعدارلاما ارقىلى رەسەيدىڭ دۋبنا قالاسىنداعى جوعارى وقۋ ورنىنا بارىپ، ءبىلىمىن تولىقتىرادى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ باكالاۆرلار ەكى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ديپلومىن قاتار الىپ شىعادى. ەلىمىزدە يادرولىق فيزيكا سالاسىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن، ءال بۇكىل الەم ەلدەرىندە وسى سالا ماماندارى ۇلكەن سۇرانىسقا يە ەكەنىن وسىدان دا كورۋگە بولادى. سوندىقتان ءاربىر وتانداسىمىز بەيبىت اتوم – بولاشاقتىڭ سەنىمدى ەنەرگيا كوزى ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ۇققانى دۇرىس»، - دەيدى دوكتورانت.

نۇرباي جولشىبايۇلى

Abai.kz