-Reseyding keybir sayasatkerleri Ukrainadaghy jaghdaydyng Qazaqstanda qaytalanuy mýmkin ekendigin eskerte bastady. Osyghan toqtalayyqshy, óitkeni búl jay әsheyin mәlimdeme emes. Osynday mәlimdemeler neni anghartady?

-Reseyding keybir sayasatkerleri Ukrainadaghy jaghdaydyng Qazaqstanda qaytalanuy mýmkin ekendigin eskerte bastady. Osyghan toqtalayyqshy, óitkeni búl jay әsheyin mәlimdeme emes. Osynday mәlimdemeler neni anghartady?

– Onday jaghday qaytalanuy әbden mýmkin dep men de aita alamyn. Mәselening eki jaghy bar. Osy kýnge deyin biz (jalghyz biz ghana emes, barlyq elder de!) «әrbir elding tәuelsizdigine dýniyejýzilik dengeyde kepildik bar», «halyqaralyq qauipsizdik jýiesi bar», «endi eshbir el basqa elding jerine kóz alartsa da, basyp kire almaydy», «basqasyn aitpaghanda ózara kelisimmen qol qoyylghan sharttar men Birikken Últtar Úiymy bar» degen senimmen keldik. Endi, mine, ekinshi dýnie jýzi soghysynan keyin qalyptasyp, ornyghyp qalghan halyqaralyq qatynastyng bir kýnde byt-shyty shyqty! Yaghni, bir memleket tapa-tal týste ekinshi memleketting jerine qol súghyp jatyr! Múny diplomatiyada «presedent» deydi. Al onyng arjaghynda «bir ret oryn alghan oqighanyng qaytalanuy әbden mýmkin» degen tereng oy jatyr. Onyng ýstine Putin myrzanyng ózi «Biz orystar men orystildilerdi, otandastarymyzdyng qúqyqtaryn qorghaymyz» dep shegelep aityp jatyr. Osy túrghydaghy Qazaqstannyng óz ereksheligi bar ekeni әmbege ayan. Ekinshi mәsele ózimizge de baylanysty. Onyng mәnisi mynada: 23 jyl jyl ishinde shyn mәnindegi, Qazaqstangha adal patriotizm sezimin biz elimizde túryp jatqan barsha últ ókilderining sanasyna sinire aldyq pa? Mәselen, qazir bir kýnning ishinde Ukrainadan bas tartyp jatqandardyng bәri de osy kýnge deyin sol elding azamaty bop, sol elding nanyn jep keldi emes pe?! Kerek deseniz, Ukrainagha, onyng Konstitusiyasyna adalmyz dep ant berdi emes pe? Al qazir Kremlige qarap, baybalam salyp, óz memleketin satyp ketip jatyr! Bizde «Qazaqstannyng shynayy patriotizmi» degen kiyeli úghym «Núrotan» partiyasynyng danghaza jiyndary men Qazaqstan halqy Asssambleyasynyng últtyq naqyshtaghy kostum kiyip, әn salyp, by biylegen jalpaqsheshey konsertterining kólenkesinde qalyp qoydy! Onyng ýstine, bizding biylik osy kýnge deyin Reseyding Ukrainagha qatysty teris sayasatyna jóndi bagha bere almay otyr. Áriyne, halyqaralyq resmy qarym-qatynastardyng óz zandylyqtary bar. Sol túrghydan alghanda, belgili bir dәrejede sabyrlyq pen salqynqandylyq qajet bolar. Biraq ta Resey Ukrainanyng tútas bir bóligin ózine qosyp alu turaly ashyqtan-ashyq aityp jatqan tústa, eng bolmasa, «Qazaqstan kez kelgen elding jerining tútastyghyna basqa bireulerding qol súghu sayasatyna qarsy túrmaq» dep batyrynqyrap aitu kerek edi me, kim bilsin… Óitkeni, Ukrainanyng basyna týsken kýn erteng bizding basymyzgha da tumaydy dep eshkim de kepil bere almaydy?

- Sayasatker retinde aitynyzshy, Qazaqstanda siz ýshin eng negizgi sheshimin tappaghan mәsele ne?

- Áriyne, onday mәseleler shash etekten! Biraq sonyng bәrin shartty týrde bir úghymgha syighyzugha bolady: bizde qogham ómirining kóp salasynda Ádilettik joq! Ekonomikada ol – jer asty baylyqtaryn satudan týsken tabystyng halyqtyng emes, at tóbelindey bir toptyng ghana qaltasyna ketui sekildi әdiletsizdikke kep tireledi. Osy jaytty ózgertpey, qogham ómirinde qordalanyp qalghan barlyq mәselelerdi sheshe almaymyz. Áleumettik saladaghy әdiletsizdik te osydan tuady. Nelikten osynshama baylyghy bar halyq sonshama kedey túrady?! Búl әdiletsizdikti joy ýshin, eng aldymen, halyqtyng óz ishinen shyqqan, әsirese, auyldaghy aghayynnyng jaghdayyn biletin, jýregimen sezinetin ókimet kerek. Ázirshe bizdegi biylik instituttary tek qana oligarhtyq ne klandyq prinsippen týzelip jatyr. Sondyqtan olar kalyng elding emes, ózin sol qyzmetke otyrghyzghan toptardyng soyylyn soghady! Qoghamdyq-sayasy ómirdegi әdiletsizdik taghy bar. Ol bolsa, biylik pen halyq arasyndaghy jandy baylanys joqtyghynan tuyp otyr. Óz sheneunigine baqylau jasay almaghan qoghamnan ne súraysyz? Oghan sottyng atqarushy biylikke tәueldiligin, kim kóbirek para berse, sonyng jaghyna shyghatynyn taghy qosynyz. Ol bolsa, qúqyqtyq әdiletsizdikke jatady. Kórdiniz be, әdilettikting joqtyghy qoghamnyng barlyq salasynan kórinip jatyr. Sondyqtan osy kesirli jaghdaydy ózgertu ýshin qoghamnyng barlyq salasynyng óz reformasy qajet! Bir sózben aitqanda, әdiletti qogham ornatu ýshin әdilettik turaly týisigi men týsinigi bar jәne әdilettikti shyn niyetimen qalaytyn ókimet kerek!

-Sonymen qatar Qazaqstannyng syrtqy sayasaty ainalysatyn eng negizgi mәsele qanday boluy kerek dep oilaysyz?

 – Meninshe, kez kelgen elding syrtqy sayasatynyng basymdyqtary ózgerip jatqan dýniyening talaptaryna say bolyp, zaman aghymynan kesh qalmauy tiyis. Ókinishke oray, bizdegi diplomatiyada jan joq, Chehovtyng «futlyardaghy adamy» siyaqty qatyp-semip qalghan, uaqyt pen órkeniyet zandylyqtaryna ilese almay, formalidy sipatta jýrip jatqan birnәrse. Jәne de qoghamnyn, ondaghy salauatty kýshterding syrtqy sayasatty qalyptastyrugha tipti de qatysy joq. Meninshe, múnday jaghdaydy kýrt ózgertu kerek. Qazir ghalamdyq sayasatta tereng ózgerister bop jatyr. Tútas bir kezender boyyna ýstemdik etken geosayasy basymdyqtar qayta qaralyp jatyr. Bir sózben aitqanda, tórtkýl dýniyening kartinasy qayta jazyluda. XXI ghasyrda әlemdik sayasattyng basqasha, eshkim kýtpegen polustary payda boluy mýmkin: ol prosess ýzdiksiz jýrip jatyr. Onyng ýstine әlemdik qarjylyq daghdarys ta, elderding geosayasy tandauyna óz әserin tiygizude. Mәselen, keshegi Ukraina basshylyghy óz basymdyq baghytyn anyqtaghanda ne Reseyden alar 15 milliard dollar nesiye, ne sol somadan az ne kóp Europadan alar nesie arasynda biraz bas qatyrdy emes pe? Búl da Qazaqstandy oilandyratyn jayt. Men jaqynda Qytaydan alghan ondaghan millard dollar qaryzdy aityp otyrmyn. Sudyng da súrauy bar emes pe? Meninshe, syrtqy sayasat sekildi asa jauapty salada asyghystyqtyng keregi joq. Jeti ret ólshep, bir ret kesu qajet. Shynymdy aitsam, sol «kesudin» әzirshe uaqyty kele qoyghan joq. Sondyqtan qazirgi diplomatiyada Qazaqstan әzirshe «eshbir sayasy Odaqqa kirmeu» sekildi baghyt ústana túrghany lәzim bolar dep oilaymyn. Qalghanyn uaqyttyng ózi kórsete jatar…

- Qazaqqa qauip qaydan, agha? Býgingi tanda qazaqtyng eng negizgi problemasy ne dep oilaysyz?

 - Kez kelgen últqa qauip óz ishinen jәne syrtynan keledi! Qauipting osy týrlerine tótep bere almaghan әrbir últtyng bolashaghy joq. Óz ishimizdegi qauip degenimiz, eng aldymen, óz enjarlyghymyz, әsire shýkirshiligimiz. Últqa qatysty mәsele qozghalsa, barsha júrt ishtey qoldasa da, ya belgili bir mәsele boyynsha ashyq hatqa qol qoymaydy, ya biz shaqyrghan mitingke shyqpaydy. Osyny biylik óz paydasyna jaratyp jýr: ózine qajetti sheshimderdi qoghamnyng qatysuynsyz qabyldap jatyr. «Bas basyna by bolatyn» әdetimiz taghy bar. Ol, әsirese, qazirgi sayasy oppozisiyanyng әlsireuine, el ishinde bedelining tómendeuine әkep soqtyrghany taghy da ras. Songhy kezdegi «әsire qúryltaizm» de osynyng bir kórinisi emes pe? Syrttan tóngen qauipting orny tipti bólek. Men, eng aldymen, Qazaqstan biyligining syrtqy tәueldiligi turaly aityp otyrmyn. Bizding ókimet basyndaghylardyng ýsh týrli tәueldiligi bar. Birinshiden, memlekettik dengeyde qol qoyylghan kelisim-sharttar. Sonyng ishinde eng bastysy – Keden Odaghy jәne bolashaq Euraziyalyq Odaq turaly sheshimder. Halyqtyng qatysuynsyz qol qoyylyp jatqan osy qújattardyng qaupin biz әli týsine qoyghan joqpyz. Eng bastysy – syrtqy sayasatymyz birjaqty bop barady. Aluan týrli әlemde birjaqtylyq bereke bermeydi! Onyng ýstine Reseyding basqynshylyq sipat ala bastaghan sayasatyn sol Odaqtyng ishinde jýrip qalay synay alady bizding biylik?! Osy birjaqtylyq qogham ómirining barlyq salasyna óz әserin tiygizip jatyr. Ekinshiden, bizdegi at tóbelindey milliarderler tobynyng da shetelge ózindik tәueldiligi bar, óitkeni olardyng tapqan-tayanghan qarjysy Qazaqstannyng emes, shetelding bankilerinde saqtauly. Ol degeniniz erten, jaman aitpay jaqsy joq, bir sharua shygha qalsa, nemese geosayasy túrghydan naqty bir sheshim qabyldau kerek bolsa, olar sol elderge shyn mәninde tәueldi bop qalady! Búl da asa zor qauip! Ýshinshiden, bizdegi biylik basyndaghylardyng sana-sezimi ne keshegi sovettik «sovokpen», ne ózderi tereng úghyna qoymaghan әsire batysshyldyqpen ulanghan. Múnyng ózi ishki jәne syrtqy sayasatymyzgha óz әserin tiygizude. Al qazaqtyng eng negizgi problemasy mynau: biz әli óz elimizding shynayy qojayynyna ainalghan joqpyz! Basqa problemalardyng barlyghy osy manyzdy jayttan tuyndap otyr!

– Sayasatker retinde Qazaqstannyng bolashaghyn qalay kóresiz? Qazaqtyng bolashaghy bar ma?

 – Áriyne, kez kelgen últ sekildi qazaqtyng da bolashaghy bar! Bir aitarym – bizdin, biylik synshylarynyn, qazirgi ókimetting ózine ne memleket sayasatynyng jekelegen baghyttaryna qatysty ashy oilarymyz býkil últtyng bolashaghyna kýmәn keltirmeui tiyis! Jalpyúlttyq mýdde tónireginde barshamyz – biylik bolsyn, oppozisiya bolsyn, osy ekeuine de qosylmaytyndar bolsyn – birigip qyzmet jasaugha mindettimiz! Sonymen birge balama pikir aitushylardyng oryndy syny eskerilmese, últ bolashaghynyng bir tústary kemshin soghyp jatary haq. Sondyqtan da onday, ilgerileuge jeteleytin syn aitylyp túruy tiyis. Syn týzelmey, min týzelmeydi. Mini týzelmey, biylik te, qogham da týzelmeydi! Al jaqyn-alys bolashaq turaly aitar bolsam, biz halyqtyng bolashaghyn jekelegen yqpaldy toptardyng qolyna bermeuimiz kerek! Óz bolashaghyn halyq ózi ashyq ta bәsekeli saylauda anyqtap aluy tiyis!

- Qazir qinalghan qazaq Almatydaghy Abay atasynyng eskertkishine baryp aryz aitatyn boldy. Osynyng negizgi syry nede?

- Jalpyadamzattyq, órkeniyettik bir ústanym bar. Onyng aty – «Dat, taqsyr!». Yaghny әrbir sanaly da salauatty azamat óz salyghyn tólep, ózi asyrap otyrghan ókimetke (parlament, han, preziydent, premier jәne tb.) «mening de saghan aitar bir uәjim bar» dep aitugha zandyq qaqy bar. Jәne solay boluy kerek te. Onyng ýstine Ata zanymyz barshamyzgha sonday mýmkindik beredi. Sondyqtan ol qay jerde kóshege shyghady – Almatydaghy jiyn jasaugha rúqsat berilmeytin Abay eskertkishi me, rúqsat berilgen Saryarqa kinoteatrynyng many ma – әr azamattyng óz erki! Dese de men ózimning azamattyq narazylyq tanytu turaly óz oiym bar. Bizde biylik mitingterge shyqqan adamdarmen kýresip, sottap, abaqtygha jauyp jatady. Nege biylik sol narazylyqtardy tudyryp jatqan sebeptermen kýrespeydi?! Sol sebepterdi joysa, narazylyq ta, miting te bolmaydy ghoy! Meninshe, tolyqqandy mitingiler men birdi-ekili adam ghana qatysatyn flesh-mob arasyndaghy aiyrmashylyqty anyqtap aluymyz kerek. Mәselen, qoghamdy tolghandyrghan asa manyzdy mәseleler boyynsha miting jasau ýshin birshama uaqyt, qarjylyq jәne úiymdastyrushylyq mýmkindikter, manday ter tógu qajet. Barshagha ortaq bir taqyryp ne iydeya tónireginde kóptegen qoghamdyq úiymdar birigui shart. Sonda narazylyq aksiyasyna adam jóndi jinalady. Al birneshe adamnyng qatysuymen ótetin flesh-mobqa onday dayyndyqtyng qajeti joq. Ghalamtorda habarlama bere salyp, sol shaghyn top shyghyp jýr ghoy kóshege. Qoghamdyq sana damu ýshin ol da kerek bolar…

Súqbattasqan Seyilbek ASAN

www.qazaquni.kz