-رەسەيدىڭ كەيبىر ساياساتكەرلەرى ۋكرايناداعى جاعدايدىڭ قازاقستاندا قايتالانۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەسكەرتە باستادى. وسىعان توقتالايىقشى، ويتكەنى بۇل جاي اشەيىن مالىمدەمە ەمەس. وسىنداي مالىمدەمەلەر نەنى اڭعارتادى؟

-رەسەيدىڭ كەيبىر ساياساتكەرلەرى ۋكرايناداعى جاعدايدىڭ قازاقستاندا قايتالانۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەسكەرتە باستادى. وسىعان توقتالايىقشى، ويتكەنى بۇل جاي اشەيىن مالىمدەمە ەمەس. وسىنداي مالىمدەمەلەر نەنى اڭعارتادى؟

– ونداي جاعداي قايتالانۋى ابدەن مۇمكىن دەپ مەن دە ايتا الامىن. ماسەلەنىڭ ەكى جاعى بار. وسى كۇنگە دەيىن ءبىز (جالعىز ءبىز عانا ەمەس، بارلىق ەلدەر دە!) ء«اربىر ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدە كەپىلدىك بار»، «حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسى بار»، «ەندى ەشبىر ەل باسقا ەلدىڭ جەرىنە كوز الارتسا دا، باسىپ كىرە المايدى»، «باسقاسىن ايتپاعاندا ءوزارا كەلىسىممەن قول قويىلعان شارتتار مەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى بار» دەگەن سەنىممەن كەلدىك. ەندى، مىنە، ەكىنشى دۇنيە ءجۇزى سوعىسىنان كەيىن قالىپتاسىپ، ورنىعىپ قالعان حالىقارالىق قاتىناستىڭ ءبىر كۇندە بىت-شىتى شىقتى! ياعني، ءبىر مەملەكەت تاپا-تال تۇستە ەكىنشى مەملەكەتتىڭ جەرىنە قول سۇعىپ جاتىر! مۇنى ديپلوماتيادا «پرەتسەدەنت» دەيدى. ال ونىڭ ارجاعىندا ء«بىر رەت ورىن العان وقيعانىڭ قايتالانۋى ابدەن مۇمكىن» دەگەن تەرەڭ وي جاتىر. ونىڭ ۇستىنە پۋتين مىرزانىڭ ءوزى ء«بىز ورىستار مەن ورىستىلدىلەردى، وتانداستارىمىزدىڭ قۇقىقتارىن قورعايمىز» دەپ شەگەلەپ ايتىپ جاتىر. وسى تۇرعىداعى قازاقستاننىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار ەكەنى امبەگە ايان. ەكىنشى ماسەلە وزىمىزگە دە بايلانىستى. ونىڭ ءمانىسى مىنادا: 23 جىل جىل ىشىندە شىن مانىندەگى، قازاقستانعا ادال پاتريوتيزم سەزىمىن ءبىز ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان بارشا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ساناسىنا سىڭىرە الدىق پا؟ ماسەلەن، قازىر ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ۋكراينادان باس تارتىپ جاتقانداردىڭ ءبارى دە وسى كۇنگە دەيىن سول ەلدىڭ ازاماتى بوپ، سول ەلدىڭ نانىن جەپ كەلدى ەمەس پە؟! كەرەك دەسەڭىز، ۋكرايناعا، ونىڭ كونستيتۋتسياسىنا ادالمىز دەپ انت بەردى ەمەس پە؟ ال قازىر كرەملگە قاراپ، بايبالام سالىپ، ءوز مەملەكەتىن ساتىپ كەتىپ جاتىر! بىزدە «قازاقستاننىڭ شىنايى ءپاتريوتيزمى» دەگەن كيەلى ۇعىم «نۇروتان» پارتياسىنىڭ داڭعازا جيىندارى مەن قازاقستان حالقى اسسسامبلەياسىنىڭ ۇلتتىق ناقىشتاعى كوستيۋم كيىپ، ءان سالىپ، بي بيلەگەن جالپاقشەشەي كونتسەرتتەرىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويدى! ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ بيلىك وسى كۇنگە دەيىن رەسەيدىڭ ۋكرايناعا قاتىستى تەرىس ساياساتىنا ءجوندى باعا بەرە الماي وتىر. ارينە، حالىقارالىق رەسمي قارىم-قاتىناستاردىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بار. سول تۇرعىدان العاندا، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سابىرلىق پەن سالقىنقاندىلىق قاجەت بولار. بىراق تا رەسەي ۋكراينانىڭ تۇتاس ءبىر بولىگىن وزىنە قوسىپ الۋ تۋرالى اشىقتان-اشىق ايتىپ جاتقان تۇستا، ەڭ بولماسا، «قازاقستان كەز كەلگەن ەلدىڭ جەرىنىڭ تۇتاستىعىنا باسقا بىرەۋلەردىڭ قول سۇعۋ ساياساتىنا قارسى تۇرماق» دەپ باتىرىڭقىراپ ايتۋ كەرەك ەدى مە، كىم ءبىلسىن… ويتكەنى، ۋكراينانىڭ باسىنا تۇسكەن كۇن ەرتەڭ ءبىزدىڭ باسىمىزعا دا تۋمايدى دەپ ەشكىم دە كەپىل بەرە المايدى؟

- ساياساتكەر رەتىندە ايتىڭىزشى، قازاقستاندا ءسىز ءۇشىن ەڭ نەگىزگى شەشىمىن تاپپاعان ماسەلە نە؟

- ارينە، ونداي ماسەلەلەر شاش ەتەكتەن! بىراق سونىڭ ءبارىن شارتتى تۇردە ءبىر ۇعىمعا سىيعىزۋعا بولادى: بىزدە قوعام ءومىرىنىڭ كوپ سالاسىندا ادىلەتتىك جوق! ەكونوميكادا ول – جەر استى بايلىقتارىن ساتۋدان تۇسكەن تابىستىڭ حالىقتىڭ ەمەس، ات توبەلىندەي ءبىر توپتىڭ عانا قالتاسىنا كەتۋى سەكىلدى ادىلەتسىزدىككە كەپ تىرەلەدى. وسى جايتتى وزگەرتپەي، قوعام ومىرىندە قوردالانىپ قالعان بارلىق ماسەلەلەردى شەشە المايمىز. الەۋمەتتىك سالاداعى ادىلەتسىزدىك تە وسىدان تۋادى. نەلىكتەن وسىنشاما بايلىعى بار حالىق سونشاما كەدەي تۇرادى؟! بۇل ادىلەتسىزدىكتى جويۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان، اسىرەسە، اۋىلداعى اعايىننىڭ جاعدايىن بىلەتىن، جۇرەگىمەن سەزىنەتىن وكىمەت كەرەك. ازىرشە بىزدەگى بيلىك ينستيتۋتتارى تەك قانا وليگارحتىق نە كلاندىق پرينتسيپپەن تۇزەلىپ جاتىر. سوندىقتان ولار كالىڭ ەلدىڭ ەمەس، ءوزىن سول قىزمەتكە وتىرعىزعان توپتاردىڭ سويىلىن سوعادى! قوعامدىق-ساياسي ومىردەگى ادىلەتسىزدىك تاعى بار. ول بولسا، بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى جاندى بايلانىس جوقتىعىنان تۋىپ وتىر. ءوز شەنەۋنىگىنە باقىلاۋ جاساي الماعان قوعامنان نە سۇرايسىز؟ وعان سوتتىڭ اتقارۋشى بيلىككە تاۋەلدىلىگىن، كىم كوبىرەك پارا بەرسە، سونىڭ جاعىنا شىعاتىنىن تاعى قوسىڭىز. ول بولسا، قۇقىقتىق ادىلەتسىزدىككە جاتادى. كوردىڭىز بە، ادىلەتتىكتىڭ جوقتىعى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنان كورىنىپ جاتىر. سوندىقتان وسى كەسىرلى جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنىڭ ءوز رەفورماسى قاجەت! ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادىلەتتى قوعام ورناتۋ ءۇشىن ادىلەتتىك تۋرالى تۇيسىگى مەن تۇسىنىگى بار جانە ادىلەتتىكتى شىن نيەتىمەن قالايتىن وكىمەت كەرەك!

-سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى اينالىساتىن ەڭ نەگىزگى ماسەلە قانداي بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

 – مەنىڭشە، كەز كەلگەن ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ باسىمدىقتارى وزگەرىپ جاتقان دۇنيەنىڭ تالاپتارىنا ساي بولىپ، زامان اعىمىنان كەش قالماۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، بىزدەگى ديپلوماتيادا جان جوق، چەحوۆتىڭ «فۋتليارداعى ادامى» سياقتى قاتىپ-سەمىپ قالعان، ۋاقىت پەن وركەنيەت زاڭدىلىقتارىنا ىلەسە الماي، فورمالدى سيپاتتا ءجۇرىپ جاتقان بىرنارسە. جانە دە قوعامنىڭ، ونداعى سالاۋاتتى كۇشتەردىڭ سىرتقى ساياساتتى قالىپتاستىرۋعا ءتىپتى دە قاتىسى جوق. مەنىڭشە، مۇنداي جاعدايدى كۇرت وزگەرتۋ كەرەك. قازىر عالامدىق ساياساتتا تەرەڭ وزگەرىستەر بوپ جاتىر. تۇتاس ءبىر كەزەڭدەر بويىنا ۇستەمدىك ەتكەن گەوساياسي باسىمدىقتار قايتا قارالىپ جاتىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تورتكۇل دۇنيەنىڭ كارتيناسى قايتا جازىلۋدا. XXI عاسىردا الەمدىك ساياساتتىڭ باسقاشا، ەشكىم كۇتپەگەن پوليۋستارى پايدا بولۋى مۇمكىن: ول پروتسەسس ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە الەمدىك قارجىلىق داعدارىس تا، ەلدەردىڭ گەوساياسي تاڭداۋىنا ءوز اسەرىن تيگىزۋدە. ماسەلەن، كەشەگى ۋكراينا باسشىلىعى ءوز باسىمدىق باعىتىن انىقتاعاندا نە رەسەيدەن الار 15 ميلليارد دوللار نەسيە، نە سول سومادان از نە كوپ ەۋروپادان الار نەسيە اراسىندا ءبىراز باس قاتىردى ەمەس پە؟ بۇل دا قازاقستاندى ويلاندىراتىن جايت. مەن جاقىندا قىتايدان العان ونداعان ميللارد دوللار قارىزدى ايتىپ وتىرمىن. سۋدىڭ دا سۇراۋى بار ەمەس پە؟ مەنىڭشە، سىرتقى ساياسات سەكىلدى اسا جاۋاپتى سالادا اسىعىستىقتىڭ كەرەگى جوق. جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسۋ قاجەت. شىنىمدى ايتسام، سول «كەسۋدىڭ» ازىرشە ۋاقىتى كەلە قويعان جوق. سوندىقتان قازىرگى ديپلوماتيادا قازاقستان ازىرشە «ەشبىر ساياسي وداققا كىرمەۋ» سەكىلدى باعىت ۇستانا تۇرعانى ءلازىم بولار دەپ ويلايمىن. قالعانىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتە جاتار…

- قازاققا قاۋىپ قايدان، اعا؟ بۇگىنگى تاڭدا قازاقتىڭ ەڭ نەگىزگى پروبلەماسى نە دەپ ويلايسىز؟

 - كەز كەلگەن ۇلتقا قاۋىپ ءوز ىشىنەن جانە سىرتىنان كەلەدى! قاۋىپتىڭ وسى تۇرلەرىنە توتەپ بەرە الماعان ءاربىر ۇلتتىڭ بولاشاعى جوق. ءوز ىشىمىزدەگى قاۋىپ دەگەنىمىز، ەڭ الدىمەن، ءوز ەنجارلىعىمىز، اسىرە شۇكىرشىلىگىمىز. ۇلتقا قاتىستى ماسەلە قوزعالسا، بارشا جۇرت ىشتەي قولداسا دا، يا بەلگىلى ءبىر ماسەلە بويىنشا اشىق حاتقا قول قويمايدى، يا ءبىز شاقىرعان ميتينگكە شىقپايدى. وسىنى بيلىك ءوز پايداسىنا جاراتىپ ءجۇر: وزىنە قاجەتتى شەشىمدەردى قوعامنىڭ قاتىسۋىنسىز قابىلداپ جاتىر. «باس باسىنا بي بولاتىن» ادەتىمىز تاعى بار. ول، اسىرەسە، قازىرگى ساياسي وپپوزيتسيانىڭ السىرەۋىنە، ەل ىشىندە بەدەلىنىڭ تومەندەۋىنە اكەپ سوقتىرعانى تاعى دا راس. سوڭعى كەزدەگى «اسىرە قۇرىلتايزم» دە وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەمەس پە؟ سىرتتان تونگەن قاۋىپتىڭ ورنى ءتىپتى بولەك. مەن، ەڭ الدىمەن، قازاقستان بيلىگىنىڭ سىرتقى تاۋەلدىلىگى تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ وكىمەت باسىنداعىلاردىڭ ءۇش ءتۇرلى تاۋەلدىلىگى بار. بىرىنشىدەن، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قول قويىلعان كەلىسىم-شارتتار. سونىڭ ىشىندە ەڭ باستىسى – كەدەن وداعى جانە بولاشاق ەۋرازيالىق وداق تۋرالى شەشىمدەر. حالىقتىڭ قاتىسۋىنسىز قول قويىلىپ جاتقان وسى قۇجاتتاردىڭ قاۋپىن ءبىز ءالى تۇسىنە قويعان جوقپىز. ەڭ باستىسى – سىرتقى ساياساتىمىز بىرجاقتى بوپ بارادى. الۋان ءتۇرلى الەمدە بىرجاقتىلىق بەرەكە بەرمەيدى! ونىڭ ۇستىنە رەسەيدىڭ باسقىنشىلىق سيپات الا باستاعان ساياساتىن سول وداقتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ قالاي سىناي الادى ءبىزدىڭ بيلىك؟! وسى بىرجاقتىلىق قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىنا ءوز اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. ەكىنشىدەن، بىزدەگى ات توبەلىندەي ميللياردەرلەر توبىنىڭ دا شەتەلگە وزىندىك تاۋەلدىلىگى بار، ويتكەنى ولاردىڭ تاپقان-تايانعان قارجىسى قازاقستاننىڭ ەمەس، شەتەلدىڭ بانكىلەرىندە ساقتاۋلى. ول دەگەنىڭىز ەرتەڭ، جامان ايتپاي جاقسى جوق، ءبىر شارۋا شىعا قالسا، نەمەسە گەوساياسي تۇرعىدان ناقتى ءبىر شەشىم قابىلداۋ كەرەك بولسا، ولار سول ەلدەرگە شىن مانىندە تاۋەلدى بوپ قالادى! بۇل دا اسا زور قاۋىپ! ۇشىنشىدەن، بىزدەگى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ سانا-سەزىمى نە كەشەگى سوۆەتتىك «سوۆوكپەن»، نە وزدەرى تەرەڭ ۇعىنا قويماعان اسىرە باتىسشىلدىقپەن ۋلانعان. مۇنىڭ ءوزى ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىمىزعا ءوز اسەرىن تيگىزۋدە. ال قازاقتىڭ ەڭ نەگىزگى پروبلەماسى مىناۋ: ءبىز ءالى ءوز ەلىمىزدىڭ شىنايى قوجايىنىنا اينالعان جوقپىز! باسقا پروبلەمالاردىڭ بارلىعى وسى ماڭىزدى جايتتان تۋىنداپ وتىر!

– ساياساتكەر رەتىندە قازاقستاننىڭ بولاشاعىن قالاي كورەسىز؟ قازاقتىڭ بولاشاعى بار ما؟

 – ارينە، كەز كەلگەن ۇلت سەكىلدى قازاقتىڭ دا بولاشاعى بار! ءبىر ايتارىم – ءبىزدىڭ، بيلىك سىنشىلارىنىڭ، قازىرگى وكىمەتتىڭ وزىنە نە مەملەكەت ساياساتىنىڭ جەكەلەگەن باعىتتارىنا قاتىستى اششى ويلارىمىز بۇكىل ۇلتتىڭ بولاشاعىنا كۇمان كەلتىرمەۋى ءتيىس! جالپىۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندە بارشامىز – بيلىك بولسىن، وپپوزيتسيا بولسىن، وسى ەكەۋىنە دە قوسىلمايتىندار بولسىن – بىرىگىپ قىزمەت جاساۋعا مىندەتتىمىز! سونىمەن بىرگە بالاما پىكىر ايتۋشىلاردىڭ ورىندى سىنى ەسكەرىلمەسە، ۇلت بولاشاعىنىڭ ءبىر تۇستارى كەمشىن سوعىپ جاتارى حاق. سوندىقتان دا ونداي، ىلگەرىلەۋگە جەتەلەيتىن سىن ايتىلىپ تۇرۋى ءتيىس. سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى. ءمىنى تۇزەلمەي، بيلىك تە، قوعام دا تۇزەلمەيدى! ال جاقىن-الىس بولاشاق تۋرالى ايتار بولسام، ءبىز حالىقتىڭ بولاشاعىن جەكەلەگەن ىقپالدى توپتاردىڭ قولىنا بەرمەۋىمىز كەرەك! ءوز بولاشاعىن حالىق ءوزى اشىق تا باسەكەلى سايلاۋدا انىقتاپ الۋى ءتيىس!

- قازىر قينالعان قازاق الماتىداعى اباي اتاسىنىڭ ەسكەرتكىشىنە بارىپ ارىز ايتاتىن بولدى. وسىنىڭ نەگىزگى سىرى نەدە؟

- جالپىادامزاتتىق، وركەنيەتتىك ءبىر ۇستانىم بار. ونىڭ اتى – «دات، تاقسىر!». ياعني ءاربىر سانالى دا سالاۋاتتى ازامات ءوز سالىعىن تولەپ، ءوزى اسىراپ وتىرعان وكىمەتكە (پارلامەنت، حان، پرەزيدەنت، پرەمەر جانە تب.) «مەنىڭ دە ساعان ايتار ءبىر ءۋاجىم بار» دەپ ايتۋعا زاڭدىق قاقى بار. جانە سولاي بولۋى كەرەك تە. ونىڭ ۇستىنە اتا زاڭىمىز بارشامىزعا سونداي مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان ول قاي جەردە كوشەگە شىعادى – الماتىداعى جيىن جاساۋعا رۇقسات بەرىلمەيتىن اباي ەسكەرتكىشى مە، رۇقسات بەرىلگەن سارىارقا كينوتەاترىنىڭ ماڭى ما – ءار ازاماتتىڭ ءوز ەركى! دەسە دە مەن ءوزىمنىڭ ازاماتتىق نارازىلىق تانىتۋ تۋرالى ءوز ويىم بار. بىزدە بيلىك ميتينگتەرگە شىققان ادامدارمەن كۇرەسىپ، سوتتاپ، اباقتىعا جاۋىپ جاتادى. نەگە بيلىك سول نارازىلىقتاردى تۋدىرىپ جاتقان سەبەپتەرمەن كۇرەسپەيدى؟! سول سەبەپتەردى جويسا، نارازىلىق تا، ميتينگ تە بولمايدى عوي! مەنىڭشە، تولىققاندى ميتينگىلەر مەن ءبىردى-ەكىلى ادام عانا قاتىساتىن فلەش-موب اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، قوعامدى تولعاندىرعان اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا ميتينگ جاساۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىت، قارجىلىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق مۇمكىندىكتەر، ماڭداي تەر توگۋ قاجەت. بارشاعا ورتاق ءبىر تاقىرىپ نە يدەيا توڭىرەگىندە كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدار بىرىگۋى شارت. سوندا نارازىلىق اكتسياسىنا ادام ءجوندى جينالادى. ال بىرنەشە ادامنىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن فلەش-موبقا ونداي دايىندىقتىڭ قاجەتى جوق. عالامتوردا حابارلاما بەرە سالىپ، سول شاعىن توپ شىعىپ ءجۇر عوي كوشەگە. قوعامدىق سانا دامۋ ءۇشىن ول دا كەرەك بولار…

سۇقباتتاسقان سەيىلبەك اسان

www.qazaquni.kz