Biylghy 20 qazanda әskery dәriger, memleket qayratkeri, densaulyq saqtau isining kórnekti úiymdastyrushysy, asa iri tarihshy, ghalym, ústaz, professor Sanjar Jafarúly Asfendiarovtyng tughanyna 135 jyl tolady...

Elimizdegi ýkimettik emes úiymdardyng qarlyghashy ispetti «Ádilet» atty tarihi-aghartu qoghamy ózining 1989 jylghy sәuirde qúrylghan alghashqy kýninen bastap 20–50 jyldarghy sayasy repressiyalar shyndyghyn ashumen shúghyldanghan edi. Sonday úmtylysynyng nәtiyjesinde «Ádilet» qoghamy 1990 jyldyng basynda Mәskeudegi KGB-dan – SSRO Memlekettik qauipsizdik komiytetinen – Sovet Odaghy Joghary soty Áskery alqasynyng kóshpeli sessiyasy ýkimimen  Almatyda atylghan qazaqstandyqtardyng alghashqy ýlken bir tobynyng tizimin alugha qol jetkizgen bolatyn. Sol tizimnen Sanjar Asfendiyarovtyng 1938 jylghy 25 aqpanda atylghany belgili boldy. Sanjar soyy tizimde ýshinshi bolyp túrghan edi. Osy 25 aqpan kýni, Asfendiyarovpen birge,  ishterinde  Qazaq Respublikasynyng beldi qayratkerleri Seyitqaly Mendeshov, Úzaqbay Qúlymbetov, Temirbek Jýrgenov, Janaydar Saduaqasov, Ghabdúlhakim Bókeyhanov, Shәkir Diyveev, Sýleymen Esqaraev, Tel Jamanmúrynov, Qúdaybergen Júbanov, Izmúqan Qúramysov, Qabylbek Sarymoldaev, Sәken Seyfulliyn, Qaysar Tәshtitov, Ghabbas Toghjanov bar, barlyghy 39 azamat atylghan bolyp shyqty.

«Ádilet» qoghamynyng qyzmeti barysynda – «Ýlken terror» jyldary jazyqsyz sayasy aiyp taghylyp, Almatydaghy NKVD podvalynda tórt mynnan astam adam atylghany әigilendi. Jәne olardyng qúpiya kómilgen orny da anyqtaldy. Sol oryngha – Janalyq ziratyna – 2002 jyly ýlken monumentti eskertkish qoyyldy. Sodan bastap sol jerge jyl sayyn Sayasy qughyn-sýrgin  qúrbandaryn eske alu kýni – 31 mamyrda – Almaty qalasy men oblys júrtshylyghy ókilderi baryp, taghzym etu sharalaryna qatysyp jýr. (Aldaghy uaqyttarda Asfendiyarov esimi tarihyna alghashqy rektory retinde jazylghan Almatydaghy joghary oqu oryndary bas bolyp, jalpy oqushy, student jәne júmysshy jastar qauymy jazyqsyz jazalanghan agha úrpaq eskertkishine gýl shoqtaryn qoidy әdetke ainaldyrghany ong bolar edi).

Sayasy repressiyalardyng baghdarly, maqsatty jýrgizilgeni búl kýnde barshagha mәlim. Qúpiya polisiya nysanasyna alghan azamatty qarmaghyna týsirip ústaugha ilik etu ýshin qily tәsil qoldanghan. Sol tústa SSRO Ghylym akademiyasynyng Qazaq filialy diyrektorynyng orynbasary lauazymynda isteytin professor Sanjar Aspandiarov (30-shy jyldarghy әdebiyette qazaqsha – osylay, oryssha – Asfendiarov týrinde jazylatyn) haqynda búl әreket júrtshylyqqa aldyn-ala jalghan da jalaly mәlimet taratu jolymen jýzege asyryldy.

1937 jylghy 29 qyrkýiekte «Kazahstanskaya pravda» gazeti «Japon shpiony tarihshy rolinde» degen taqyryppen Qazaq marksizm-leninizm instituty studentterining hatyn jariyalady. Onda Qazaqstan tarihyn jan-jaqty qarastyryp, ghylymy enbekter jazyp jýrgen professordy «japon shpiony Asfendiarov» dep tanbalady. Sol tústa bolishevizm kózimen qazaqtyng úly aghartushysy Ybyray Altynsarin men tendessiz ghalymy Shoqan Uәlihanov patsha jaldamalylary ispetti qaralatyn, mine, sol aiyrym-belgini jalaulatqan hat avtorlary  «japon shpiony Asfendiarov» «missioner Altynsarin men patsha jendeti Uәlihanovty» kókke kóterdi, qazaqtyng tarihyn jazam dep handardy dәripteumen shúghyldandy dep aiyptady. Professor Asfendiarov «әshkerelegish» maqalanyng artynsha qamaldy. Sosyn oghan «1934 jyly Túrar Rysqúlov qúrghan kontrrevolusiyalyq úiymnyng mýshesi-mis» degen kinә artyldy, aqyry, atyp tastaldy. Kitaptaryn oqugha resmy tyiym salyndy.

Jiyrma jylgha sozylghan yzghyryqty qapastan song tughan «jylymyqta» – 1958 jylghy 27 mamyrda isi qayta qaralyp, ghalym esimi jazyqsyz jaladan arshylyp, aqtaldy.

Sodan bastap sayasy qayratker, shyghystanushy, Qazaqstan tarihy boyynsha iri maman bolghan Sanjar Seyitjaparúly Asfendiarov esimi qogham ómirine qaytarylugha kerek edi. Biraq olay bolmady. Óitkeni әdilet jartylay ghana ornaghan-dy. Onyng ómiri men sayasy qyzmeti jayyndaghy derekter shyndyghy taghy otyz jyl boyy  ashyp aitylmay, biyleushi kommunistik partiya tarapynan jariyalylyq jәne qayta qúru sayasaty jariyalanghangha deyin, dúrysynda, totalitarlyq jýie túghyry shyndap shayqala bastaghangha deyin tolyq ashylmaghan kýii qala berdi.

Degenmen, әdildik orayynda, mynalardy aituymyz kerek: Asfendiarovtyng ghylymy enbekterine onyng esimi nahaq jaladan tazalanysymen nazar audaryldy. Janasha shekteulerimen erekshelengen toqyrau kezeninde – 1959 jәne 1966 jyldary – Respublika Ghylym akademiyasynyng Jarshysynda tarihshy Ramazan Sýleymenovtyng birneshe zertteu júmysy jariya etildi. Akademik Múhamedjan Qarataev 80-shi jyldary shyqqan esteliginde ony qogham qayratkeri, ústaz, tarihshy-ghalym, әdebiyetshi retinde baghalady. Qarataev onyng últ mәdeniyeti jayyndaghy enbekterin iltipatpen atap ótip, shyghys halyqtary ómirinen orys tilinde «Shater mira» degen povesti jazghanyn da aitqan edi.

Biraq biz totalitarizm kýshinde túrghan zaman dep baghalanatyn keshegi ótken sovettik dәuirde onyng qalamynan tughan enbekterding eshqaysysymen de tikeley tanysa almadyq. Tek demokratiya lebi toqtausyz ese bastaghanda ghana búl mәseleni sheshu qajettigi batylyraq kóterildi. «Qazaq әdebiyeti» gazetining 1988 jylghy 22 sәuirdegi sanynda osy joldar avtorynyng «Professor Aspandiarov», «Kazahstanskaya pravda» gazetining 8 qyrkýiektegi sanynda Iliyas Qozybaevtyng «Otyz jetinshi...» atty maqalalary jaryq kórdi. Shamasy, qayratkerding elge sinirgen enbegin moyyndap, ony janasha tanu qajettigin týisinuge solar da septesse kerek, úzamay, halyqtyng ayauly úly Sanjar Seyitjaghyparúly (Seyitjaparúly, Jafarúly) Aspandiarovtyng (Asfendiarovtyn) esimin mәngi este qaldyru sharalary jýzege asyryla bastady. 1989 jylghy 11 qantarda respublika Ministrler Kenesining qaulysymen irgesin ózi qalaghan Almaty medisina institutyna, býgingi uniyversiytetke Asfendiarov aty berildi. Sol oqu ornynda onyng múrajayy ashyldy. Enbekteri qayta basylyp shyqty. Túrghan ýiine memorial taqta ornatyldy. Qalanyng bir kóshesi onyng esimimen ataldy. Mereyjastary atap ótilude.

Onyng ómir jolyna kóz jýgirtsek... Sanjar Japarúly Asfendiarov  Tashkent qalasynda Týrkistan general-gubernatory janyndaghy әskery audarmashy shtabs-rotmistr (keyin orys armiyasynyng general-mayory sheninde zeynetke shyqqan) Seyitjapar (Seyitjaghypar,  Jaghypar, Jafar, Jafar) Asfendiarovtyng otbasynda 1889 jylghy qazan aiynyng 20-sy kýni dýniyege kelgen eken. Ábilqayyr hannyng tikeley úrpaghy (Ábilqayyr – Ayshuaq – Syghaly – Asfendiyar – Seyitjaghypar – Sanjar) kórinedi.

Sanjar alghashqy halyq revolusiyasy jyldary Tashkenttegi orta bilim beretin realidy uchiliyshede oqyp, ony 1907 jyly bitirdi. Ol shaqta Tashkent revolusiyalyq dýmpulerge ile-shala ýn qatyp, jan-jaghyna ozyq oy taratyp túrghan ortalyqtyng biri bolatyn. Mәselen, patsha ýkimeti 1905 jylghy 9 (22) qantarda oryn alghan Qandy jeksenbini halyqtan jasyryp qalugha tyrysyp, gazetterge jazugha tyiym salghan-túghyn. Alayda solshyl kýshterding astyrtyn әreketterin auyzdyqtay almady. Qandy jeksenbiden ýsh kýn ótkende Tashkent sosial-demokrattary júmysshylar men soldattargha proklamasiya taratyp, Piyterding Saray alanynda bolghan aiuandyqty әshkereledi,   samoderjaviyeni qúlatugha úran tastady. Sol kýni Tashkentting liyberal intelliygentteri Mәskeu uniyversiytetining 150 jyldyghyn bankette atap ótpek edi, sony sayasy mitingke ainaldyryp jiberdi. Orys-japon soghysyn toqtatudy talap etti, patshalyqqa qarsy kýresuge, Qúryltayshylyq jinalys úiymdastyrugha shaqyrdy.

Sol qystan bastap Tashkent kәsiporyndarynda, Orta Aziya, qala berdi, qazaq dalasynda shashylghan ónerkәsip oshaqtary men irili-úsaqty eldi mekenderde týrli dәrejedegi ekonomikalyq jәne sayasy ereuilder, tipti ýkimetting әskery kýshterimen eki arada qaruly qaqtyghystar bolyp túrdy, úzamay Týrkistan ólkesi men key qyr oblystary soghys jaghdayyna kóshirildi.

Múnday shuly oqighalar men janghyryghy mol jәitterden sayasy ómirge qúlaghy týrik tashkenttik oqushy jastar qataryndaghy Sanjar da sóz joq habardar boldy, әri belgili dәrejede sabaq aldy. Onyng ýstine, Sanjardyng әpkeleri Gýlsim men Mәriyam Asfendiarovalar birinshi revolusiya jyldary imperiya astanasynda medisina oqu ornynda oqyp jýrgen, yaghny Peterburgtegi studentter qauymy arasynda Qandy jeksenbige oray gulegen oi-pikirler jayynda kanikuldarynda Tashkentke, ýilerine kelgenderinde erjetip qalghan inisine syr shertui әbden yqtimal. (Gýlsim Asfendiarova 1908 jyly Peterburgte әielder medisina institutyn bitirgen, patshalyq zamanynda joghary bilim alghan sanauly qazaq qyzdarynyng biri).

Sonymen, Sanjar Asfendiarov býkil eldi jaylaghan dýmpuler syryn bilip, qoghamdyq-sayasy oilardy jas kezinen jatsynbay ósti. Ol reaksiya jyldary Sankt-Peterburgting danqty oqu oryndarynyng biri – Áskeriy-medisinalyq akademiyada oqydy. 1912 jyly akademiyany bitirgen jas әskery dәriger qiyrdaghy, Týrkistan general-gubernatorlyghy men Búqara әmirligining shekarasyndaghy Termez bekinisinde polk emshisi qyzmetin atqarugha jiberildi. Eki jyldan son, 5-shi Týrkistan atqyshtar polkynyng agha dәrigeri qyzmetinde jýrgeninde, ol alghashqy jahandyq soghystyng úrys dalalarynan bir-aq shyqty. 1914 jyldyng qyrkýiek–jeltoqsan ailarynda jaralanghan jәne nauqastanyp qalghan sarbazdargha medisinalyq kómek kórsetti. Polkty jeltoqsanda Shyghys Prussiyadaghy, qazirgi Polishanyng iri qalalarynyng biri  Lodzida nemis әskeri qorshap aldy. Basynan auyr jaraqattanghan Sanjar Asfendiarov tútqyngha týsip, nemisting Kutno, Torn konslagerilerinde boldy. 1915 jylghy jeltoqsanda Halyqaralyq Qyzyl Kresting kómegimen soghys tútqyndaryn aiyrbastau sharasy boyynsha bosap, Shvesiya arqyly Sankt-Peterburgke oraldy. Arnayy medisinalyq qaraudan ótkizilip, densaulyghy nashar dep tanyldy da, Týrkistan әskeriy-medisinalyq basqarmasynyng rezervine jiberildi. Sonda 1916 jyldyng qantarynan 130-shy jiyntyq evakuasiyalyq gospitalidyng ordinatory, aqpanynan Tashkentting tәrtiptik rotasy, qarauyl komandasy jәne Týrkistannyng shtattan tys batareyalary sanitarlyq bólimderining mengerushisi, 1916 jylghy sәuirden 1917 jylghy aqpangha deyin memlekettik milisiyanyng Tashkent jasaghynda agha dәriger bolyp qyzmet atqardy.

Aqpan revolusiyasynan keyin Sanjar Asfendiarov ólkedegi qoghamdyq-sayasy júmystargha belsene aralasty. Termezdegi jәne Búharadaghy sovetter júmysyna atsalysty. Tashkent oblystyq, al onan keyin júmysshylar men jauyngerlerding okrugtik Sovetine saylandy. Tashkentte músylman júmysshy deputattarynyng alghashqy Sovetine mýshe boldy. Búharadaghy músylman qozghalysyna aralasty. Sol jylghy qarasha aiynda Qoqanda Týrkistan avtonomiyasyn jariyalaghan músylman deputattarynyng 4-shi tótenshe sezine qatysty. 1918–1919 jyldary ashtyqpen kýres jónindegi tótenshe komissiyasynyng Syrdariya oblysy bólimshesin basqardy. 1919 jyly Asfendiarov – densaulyq saqtau halyq komissary, 1920 jyly Sovettik Týrkistan Avtonomiyaly Respublikasy qúrylghannan keyin – Su sharuashylyghy, Densaulyq saqtau,  Jer  halyq komissary, Týrkistan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining hatshysy qyzmetterin atqardy.

Aspandiarovtyng qyzmeti Orta Aziya men Qazaqstandaghy әleumettik-ekonomikalyq jәne mәdeny ózgeristermen tyghyz baylanysty bolghany búl kýnde barshagha mәlim. Oghan qosa onyng Odaq kóleminde memlekettik qúrylys isin jaqsartu júmystaryna biliktilikpen qatysqanyn da erekshe eske sala ketken jón. Búghan onyng Týrkistan Respublikasynda istegen kezderinde jinaqtaghan júmys tәjiriybesi, sonday-aq, ortalyqtyng Orta Aziyany últtyq-memlekettik jikteuge týsiru nauqanynda – ólkeni janasha mejeleu sharualaryna qatysyp, Súltanbek Qojanovpen birge ózindik kózqaras ústanghany kóp septigin tiygizgeni kýmәn tughyzbaydy.

Áriyne, últ mәselesining naqty isterimen oghan sayasy qyzmetining alghashqy qadamdarynda-aq shúghyldanugha tura kelgen-di. Ol Týrkrespublikada salalyq komissariattar qyzmetin basqara jýrip, ólkede qoyan-qoltyq ómir sýrip jatqan halyqtardyng túrmys-tirshiligin, әleumettik jaghdayyn, tarihyn, mәdeniyetin qarastyryp otyrdy. Osy mәselelerge jetik boluy ony kýlli Sovet Odaghy boyynsha siyrek kezdesetin qúndy mamandar qataryna shyghardy.

Sondyqtan da ol Mәskeude Týrkistan Respublikasynyng ókili bolghan 1921–1922 jyldary – Resey Federasiyasy Halyq Komissarlary Kenesinde últ mәselesi boyynsha alqa mýshesi mindetin qosa atqardy. Odan Týrkistan Respublikasyna qayta oralyp, ýkimet qúramynda jәne Ortalyq Komiytetting Sredazburo hatshysy lauazymynda partiyalyq qyzmette bolghanynda da últ mәselesining praktikalyq júmystarymen údayy betpe-bet kelip, әr mәselening әrdayym әdil sheshilui jolynda ter tógip jýrdi.

1924 jyly Orta Aziyada últtyq-memlekettik mejeleu júmystary jýrgizilgende, últtyq jikteuding ortaq iske paydasy shamaly últtyq derbestenuge úryndyratyn qyrlaryn jiti tanyghan últ qayratkeri Qojanovtyng jaghynda boldy. Sóitip, belgili qazaq kommunisterimen birge, Orta Aziyada janadan qúrylatyn últtyq-memlekettik qúrylymdardyng ghasyrlar boyy jergilikti halyqtardyng aralas-qúralas ómir sýrui barysynda tabighy týrde qalyptasqan ózara ekonomikalyq baylanystaryn ýzbey,  Orta Aziya Federasiyasyn qúru jәne sol arqyly Kenes Odaghy Respublikalarynyng Odaghyna kiru iydeyasyn qoldady. Sonymen qatar ol Orta Aziya respublikalary men Qazaqstannyng birlesken ekonomikalyq qauymdastyghyn qúrudy talap etushiler qatarynan tabyldy.

Últtyq-memlekettik túrghyda jiktep-mejeleu nauqany ayaqtalghannan keyin, Orta Aziyadaghy jer-suy men halqyn bir shanyraq astyna biriktirgen jәne Qaraqalpaq oblysyn qosyp alghan jana da tútas Qazaqstan, halqynyng sany, últtyq qúramy, jeri, ornalasuy, ekonomikasy, shetelmen shekaralasuy, qysqasy, barlyq kórsetkishteri stalindik kriyteriylerge sәikes kelip túrghanmen, KSRO-nyng qúryltayshylary qataryna jiberilmedi. Qazaqstan Resey Federasiyasy qúramyndaghy avtonomiyalyq respublika dәrejesinde qalyp qoydy. Múny Asfendiarov dúrys sheshim dep sanamady.

Orta Aziyada jana sovettik memleketter tu tigip bolghannan keyin, Qazaq Respublikasynyng Ózbekstandaghy ókili qyzmetinde istep jýrgen qayratker 1925 jyly taghy da Mәskeuge attandy. Ony Býkilrossiyalyq Ortalyq Atqaru Komiyteti (VSIYK) Tóralqasynyng janyndaghy Últtar bólimining mengerushisi lauazymyn atqarugha shaqyrtqan edi.

Asfendiarov atalghan taghayyndalmaly qyzmette ghana istep qoyghan joq, iri saylanbaly lauazymda da boldy. Ol sol 1925 jylghy 7–16 mamyr arasynda ótken Býkilreseylik 12-shi Kenester sezinde VSIK Tóralqasynyng mýshesi, onyng artynsha ótken SSRO Kenesterining 3-shi sezinde SSRO Ortalyq Atqaru Komiyteti  Tóralqasynyng mýshesi bolyp saylandy. 1925 jyly 21 mamyrda – SSRO Kenesterining 3-shi sezi saylaghan OAK-tyng 1-shi sessiyasynda – SSRO Ortalyq Atqaru Komiyteti Últtar Kenesining hatshysy bolyp saylandy. Sanjar Jafarúly búl qyzmetterde 1927 jylgha deyin istedi.

Osy jyldary ol ghylymy jәne oqytushylyq júmystarmen qosa shúghyldanyp jýrdi. Sheteldik shyghys qayratkerlerimen qyzmet babynda jii kezdesip, ghylymiy-zertteushilik, izdenushilik júmystarynyng auqymyn keneytip otyrdy. Sonyng bәri onyng 1927 jyly Moskva Shyghystanu institutynyng diyrektory,  SSRO Ortalyq Atqaru Komiyteti janyndaghy KSRO Shyghys halyqtarynyng etnostyq jәne últtyq mәdeniyetin ghylymiy-zertteu instituty diyrektorynyng orynbasary, odan diyrektory bolyp taghayyndaluyna jol ashty.

1928 jyly onyng Qazaqstangha oralghany, Qazaq memlekettik uniyversiytetining –  býgingi Abay atyndaghy Últtyq pedagogikalyq uniyversiytetting – rektory bolghany, birer mezgil Densaulyq saqtau halyq komissary bop, elimizdegi alghashqy medisina institutyn ashqany, ghylymiy-kópshilik «Densaulyq joly» jurnalyn shygharghany, Aghartu halyq komissarynyng orynbasary qyzmetinde de istegeni, odan ghylymy mekemelerde – SSRO Ghylym akademiyasynyng qazaqstandyq bazasyn, sosyn Qazaq filialyn basqarysqany, tarih sektoryna tikeley jetekshilik etkeni, elimizding ejelgi zamannan bergi tarihyn jazudy qolgha alghany mәlim.

Biraq onyng ómirining mәnine ainalghan osynau ghalymdyq jәne ústazdyq jolgha birjola týsui aldyndaghy bir taghdyrly oqighany aitpasaq, onyng kýreskerlik qyryn da, belsendi sayasy qyzmetten ketu sebebin de tolyq týsine almaghan bolar edik.

Asfendiarov 1925 jyldyng basynda Últtar bólimin basqarugha kelgen bette Býkilodaqtyq kommunistik partiyanyng 1923 jylghy kóktemde ótken 12-shi sezi men sol jyly jazda Ortalyq Komiytet ótkizgen Últ mәselesi jónindegi әigili 4-shi mәslihat qararlaryn tolyq jәne sozbúidagha salmay ómirge engizu qajettigin týisingen qayratkerler qatarynan tabyldy. Ol ózining VSIK Tóralqasynyng mýshesi, Tóralqa janyndaghy Últtar bólimining bastyghy jәne KSRO Ortalyq Atqaru Komiyteti Tóralqasynyng mýshesi, Últtar Kenesining hatshysy retindegi lauazymdyq mindetterine say, Resey Federasiyasy qúramyndaghy últtyq qúrylymdar ahualyn qarastyratyn jәne jaqsartu joldaryn aqyldasatyn mәslihat ótkizu jayynda bastama kóterdi.

Búl mәselening alghysharty Sayasy Buronyng 1926 jylghy 3 mausymda Resey Sovettik Federativtik Sosialistik Respublikasy jәne onyng qúramyndaghy últtyq respublikalar men oblystyq organdardyng qúrylymyn qarau ýshin SIK pen VSIK tóraghasy Kalinin basqaratyn arnayy komissiya qúrghanynda jatqan-dy.

Komissiyada Sanjar Asfendiyarovtyng qyzmettesi bolyp tabylatyn SIK hatshysy Aveli Enukidze bar-dy. Ol Stalinning jaqyn serikterining biri bolatyn. Osy jәitti jәne Sanjardyng ózining de qyzmet babymen Sayasy Buro Komissiyasynyng tóraghasy, «Býkilodaqtyq starosta» Kalininmen tikeley sóilese aluy yqtimaldyghyn, sonymen birge, sol jazda Resey Federasiyasy Sovnarkom tóraghasynyng orynbasary lauazymyna bekip jatqan Túrar Rysqúlovtyng da Komissiya qúramyna engiziluin eskere kelgende, VSIK sessiyasyna qatysushy últ qyzmetkerlerin jeke mәjiliske shaqyrugha rúqsat aluda onyng eleuli róli bolghanyn shamalaugha bolady.

VSIK Tóralqasy janyndaghy Sanjar Asfendiarov basqaratyn Últtar bólimining bastamasymen, Resey Federasiyasy Halkomkenesi tóraghasynyng orynbasary Túrar Rysqúlovtyng basqaruymen ótken, tariyhqa «Rysqúlov mәslihaty» degen atpen engen últ ókilderining 1926 jylghy 12–14 qarashadaghy Jeke kenesuin dayyndauda Asfendiarov eleuli júmys tyndyrdy dep batyl aita alamyz. Jeke mәslihattaghy pikirtalastar negizinen Asfendiarov dayyndaghan tezister boyynsha órbidi. Onyng tújyrymdaghan úsynystary mәslihattyng qorytyndy qújatyna negiz boldy.

Sanjar Asfendiarov últtyq respublikalardyng bәrinde jergilikti jәne ortalyq apparattardy batyl týrde jәne birizdilikpen nyghaytugha kirisudi úsyndy. Ol biylikting barlyq buyndarynda isqaghazdy orys jәne jergilikti últ tilinde jýrgizu isin keyinge qaldyrmastan bastap, eki tilde qatar jýzege asyryp otyrudy engizu qajettigin kóterdi. Avtonomiyalyq oblystar men respublikalardyng ruhany múqtajdyqtaryn qanaghattandyru ýshin – aghymdaghy qor jasaugha shaqyrdy. Sayasy sipattaghy úsynystary ishindegi eng manyzdy jәne kóp rezonans tughyzghany – avtonomiyalyq oblystardy birtindep avtonomiyalyq respublikalargha, al avtonomiyalyq respublikalardy – odaqtas respublikalargha ainaldyru jayyndaghy jobalary edi. Atap aitqanda, Asfendiarov Vot jәne Mary avtonomiyalyq oblystaryn avtonomiyalyq respublikalargha, al Qazaq avtonomiyalyq respublikasyn Odaqtas respublikagha ainaldyru sharasyn ayaldamastan ómirge engizu qajettigin algha shyghardy.

Sonday-aq Resey Federasiyasy ýkimetining SSRO jәne RSFSR Konstitusiyalarynda belgilengen jalpy erejelerdi belgileu qúqtaryn saqtay otyryp, avtonomiyalyq respublikalargha budjet qúqyghyn, jalpy jәne jeke amnistiyalar jariyalau qúqyn beru kerektigin aityp, birikken halkomattargha – belgilengen shekter aumaghynda ghana basshylyq jasau, biriktirilmegen halkomattargha – óz salasynda zang shygharu qúqyn beru mәselelerin sheshudi úsyndy.

Últ ókilderining sovet ókimetine jәne bolishevikter sayasatyna últ mәselesine baylanysty narazylyghyn Jeke mәjilis aiqyn kórsetti. Múny bolishevizm biyligi keshire almady. Barlyq qatysushy sany 49 bolsa, onyng 12-si qazaq edi. Sondyqtan da shyghar, ortalyq emissary Filipp Goloshekin qúlaq búrauyn әdemilep keltirgen jergilikti kommunister Jeke mәslihatqa qatysqan qazaq qayratkerlerin Qazaqstanda 1926 jylghy 25–30 qarashadaghy Qazólkekom plenumynda, odan, 18 jeltoqsanda arnayy ótkizilgen Qazólkekom burosynyng keneytilgen – Ólkelik baqylau komissiyasynyng tóralqasy, Halkomkenes, Qazatkom fraksiyasy qatysqan mәjilisinde  solaqay syn tezine saldy. Tek aiyptau túrghysynan, ózindik oi-pikiri bar qayratkerlerdi túqyrtu maqsatynda ótkizilgen  qatty talqylau boldy.

Rysqúlovtyng jeke mәslihatyn aiyptaudyng arty kadrlardy qudalaugha úlasty. Anyghy, ol – Mәskeu erkimen jasalghan sharua bolatyn. Bolishevikter últ mәselesinde ózderine qarsy kelgendi, últ sayasaty túrghysynda oyanugha aparatyn әreketterdi, últtar mýddesin jaqtaghandy jaqtyrmaytyn, sol sebepti osynday talap-tilekterding tújyrymdaluyna týrtki bolghan Asfendiarovty da múnday sayasy qyzmette qaldyra beru orynsyz dep tabylghan tәrizdi. Sondyqtan da onyng KSRO Ortalyq Atqaru Komiyteti Últtar Kenesining hatshylyghynan bosatylyp, ghylymgha jiberiluining astarynda osy Jeke mәslihatty – últ kadrlarynyng ózara kenesuin úiymdastyruy jatqanynda kýmәn joq.

Qazaqstan odaqtas respublika tәjin Asfendiarovtyng últ ókilderining jeke mәjilisinde jasaghan úsynysynan taghy on jyl ótkennen song bir-aq kiydi. Odaqtas respublika tәjin kiydi de, sonday dәrejege kóterudi talap etken qayratkerlerin sayasy repressiyagha úshyratty. Sanjar Jafarúlyn atyp tastau tek ghylym qayratkeri retindegi, azamat retindegi onyng ózining kózin jong ghana emes, sonymen birge kýlli halyqtyng azat oiyn joi, últtyq sanasyn shegendeu bolyp shyqty. Óitkeni, patshalyq túsynda sanagha sinirilgen anyzdyng astaryn ashqan, qazaq jerin patshalyq qaruly әskerimen jaulap alu arqyly otarlady dep qorytqan professor Asfendiarovtyng shynshyl tújyrymy onyng tyiym salynghan enbegimen birge búghaulandy. Sodan, Asfendiarov jazghan «Qazaqstan tarihynan» ajyraghan halqymyzdyng әldeneshe úrpaghy qaytadan, taghy da, imperiya túsyndaghyday, «Qazaqstan Reseyge óz erkimen qosyldy» degen mifpen tәrbiyelendi. Múnyng zalaldy saldaryn otarshyldyq izderin jonggha baghyttalghan arnayy baghdarlamanyng memlekettik tәuelsizdik dәuirinde de qabyldanbauynan, tiyisinshe, qazaqtyng últtyq mýddesining mәselelerin sheshu isining kóp rette keyinge ysyrylyp otyrylatynynan angharugha bolady.

Halyqty tarihpen tәrbiyeleu isinde Asfendiarov taghlymy qanday bolmaq? Áriyne, onyng ómiri men qyzmetindegi osynday belesterge nazar audaryp, keng nasihattau lәzim. Jәne múndayda kórneki nasihattyng mәni zor ekenin eskergen jón. Osy rette professor Asfendiarov Almatygha kelgennen bastap túrghan jәne irgeli ghylymy enbekteri jasalghan ýidi (Tóle bi, 29) memorialdy múrajaygha ainaldyru mәselesin oilastyrghan oryndy bolar edi.

Búl ghimarat 1904 jyly Vernyy Erler gimnaziyasynyng diyrektory ýshin salynyp, diyrektordyng ýi-pәteri atalyp ketken. Sol shaqta qazynalyq ýy retinde gimnaziyalyq  qalashyqtaghy ghimarattar keshenine kirgen. Osy ýide Sanjar Jafarúly Mәskeuden Almatygha kelgen 1928 jyldan 1937 jylghy 22 tamyzda tútqyndalghangha deyin otbasymen ómir sýrdi.

Osy ýide túrghanynda 1928–1931 jyldary Tashkentten kóshirilip Qazaq memlekettik uniyversiyteti retinde shanyraq kótergen qazirgi Abay atyndaghy Últtyq peduniyversiytetting rektory, tarih kafedrasynyng mengerushisi boldy. Sonymen bir mezgilde 1929 jylghy 19 mausymnan Qazaq Respublikasy Aghartu halyq komissariatynyng alqa mýshesi, 1929 jylghy 22 qyrkýiekten BK(b)P Qazaq ólkelik komiyteti Ýgit, nasihat jәne baspasóz bólimining alqa mýshesi, 1930 jyldan QazASSR Ólketanu ortalyq burosynyng tóraghasy qyzmetterin atqardy. 1931 jylghy aqpannan 1933 jylgha deyin Qazaq medisina institutynyng diyrektory, sonymen birge QazASSR Densaulyq saqtau halyq komissary boldy. 1933 jylghy sәuirden SSRO Ghylym akademiyasynyng Qazaqstandyq bazasy (keyinirek – Qazaq filialy) tóraghasynyng orynbasary, sonymen qatar 1936 jyldan SSRO GhA Qazaq filialyndaghy tarihi-arheografiyalyq komissiyanyng jetekshisi, Qazaq últtyq mәdeniyetin ghylymiy-zertteu institutynda tarih sektorynyng mengerushisi bop istedi. Sonday-aq 1933 jylghy qarashadan 1934 jylghy 25 mausymgha deyin QazASSR Aghartu halkomynyng orynbasary, Qazaqstan uniyversiytetteri, ghylymy men kitaphanalary basqarmasynyng bastyghy bolghan.

El mýddesi ýshin irgeli ister atqarghan Asfendiarovtyng qalamynan osy ýide ólmes tarihy enbekter tudy. Osy ýide Sanjar Jafarúly ghylymy júmystaghy ózining zertteushi jәne oqytushy әriptesterimen bas qosyp súhbattasyp jýrgen. Qojyqovtar әuletining otbasylyq múraghaty derekterine qaraghanda, alghashqy qazaq «Álippesin» jazghan múghalimderding biri, qogham jәne mәdeniyet qayratkeri Qonyrqoja Qojyqov el ishin aralap tauyp әkelgen kóne shyghys qoljazbalary men Qazaqstannyng ótkendegi tarihyna qatysty әdebiyetti birlesip júmys isteuge qolaylylyq tughyzu maqsatynda sondaghy Asfendiarov kitaphanasyna jinastyrghan tәrizdi. Ókinishke qaray, kitaphana repressiya saldarynan iz-týzsiz joghalyp ketti. Osy ýide rektordyng orynbasary Halel Dosmúhamedov te qughyn-sýrginge úshyrap, 1932 jyly Voronejge jer audarylghangha deyin túrghan kórinedi.

Osy ghimaratta elimiz memlekettik tәuelsizdikke qol jetkizgennen song Týrik elshiligi ornalasty. Respublika ortalyghy Aqmolagha (Astanagha) auystyrylghannan keyin múnda Týrkiya Bas konsuldyghy qonystandy. Úzamay konsuldyq ózine janynan jana mekenjay salyp aldy da, tozghan kóne ghimarat onyng aulasy ishinde  qaldy. Sol sәtte bosap túrghan, on jylday Ýlken terror qúrbany Sanjar Asfendiarov mekendegen bayyrghy gimnaziya diyrektorynyng ýi-pәterin qughyn-sýrginge týsken, azattyq jolynda qúrban bolghan ghalymdar men intelliygensiya ókilderi muzeyine ainaldyru maqsatynda qogham menshigine berudi súrap, «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng basqarmasy biylikke ótinish bergen edi. Mәsele әzirge sheshimin tapqan joq.

Ghimaratty «Ádilettin» paydalanuyna berip, birtindep onda múrajay  jasaqtaghan jaghdayda, tek Sanjar Asfendiarovtyng ghana emes, sayasy qughyn-sýrgin qúrbany bolghan últtyq qayratkerlerimizding talayynyng esimderin úlyqtaytyn, әri keyingi úrpaqqa otanshyldyqtyn, patriotizmning ýlgisi etip tartatyn tarihiy-tanymdy kóp sharua tyndyrylaryna kýmәn bolmas edi dep oilaymyz.

Beybit Qoyshybaev,

«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy tóraghasynyng orynbasary, jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz