Úly danyshpanymyzdyng zanghar biyik túlghasyn týsinude búl súraqtyng manyzy erekshe. Onyng shynayy túlghasyn anyq tanyp, qabylday bilgende ghana úly oishyldyng sheksiz múrasyna terendeuge bolady. Osylay oishyldy yntaly jýrekpen qabyldap, onyng әlemdik túlghasyn da óz dengeyinde týsine alamyz.

Ol úly aqyn bolghan, nemese, aghartushy, ústaz, halqynyng qamyn oilaghan  ayauly jan deymiz. Bәri de dúrys. Biraq, onyng úlylyghynyng negizgi mәni búlar emes. Búlar ótkinshi fәny ómir kórsetkishteri. Al danyshpan Abay babamyzdyng múrasy ruhany dengeyde, yaghni, býkil bolmys zandylyqtaryn qamtityn baqilyq әlemde jatyr. Abay hakim dengeyinde bolghan. Hakimder bolmystyng ruhany jәne zattyq bilimderin tolyq qamtyp, olardy boyyna sinirip, óz bolmysyna ainaldyrghandar. Abaydyng ózi kórsetkendey, býkil adamzat ústazdary. Sondyqtan danyshpanymyzdyng múrasyn tek qana ruhany túrghydan qarastyryp, qabylday biluimiz kerek.

Abay býkil bolmys zandylyqtaryn, sonymen birge, adam ómirining týpki maqsatyn kórsetken. Ol maqsatqa jetu joldary men soghan sәikes bilimdi beredi. Adamdardyng oy órisi, sana-sezimderi birdey emes. Olardyng ómirge kózqarastary men tirshilikteri de әrtýrli dengeyde. Sondyqtan, olardyng maqsatqa jetu joldary da birdey emes, әrtýrli. Jetiluding shynyn «tolyq adam» dep atap, Abay jetiluding osy evolusiyalyq jolyndaghy satylar men dengeylerdi kórsetip ketken. Búl jolda әrkimge ózining jetken dengeyin kórip, ótken ómirin saralap, bolashaghyn boljaugha mýmkindik tuady. Osylay, bolmyspen ýilesimdi ómir sýruge oghan jol ashylady.

Hakim Abay býkil bolmystyn, onyng ishinde adam ómirining mәni imandylyqta jatqanyn kórsetedi. «Pendege iman ózi ashady jol» dep imannyng manyzy men onyng negizgi mәnin kórsetedi. Imandylyq diny jolmen tolyghady. Abay dinning maghynasyn әlemning bólikterin ghana qamtityn kýndelikti ómirdegi tar maghynada emes, býkil bolmysty tolyq qamtityn keng maghynada beredi. Abay ilimi boyynsha «Ghúmyr ózi – Haqiqat. Qay jerde ghúmyr joq bolsa, onda kәmәlәt joq», yaghni, ómirding ózi Haqiqat (Alla taghala) bolmys kórinisi, al ómirding ózi Qúdaygha jetu joly, yaghny din joly. Ómirdi óz maghynasynda dúrys paydalana bilu kerek. Bolmys bólinbeytin birtútas. Sondyqtan, dinning ishki ruhany maghynasy bireu, bólinbeytin jalpygha ortaq birtútas. Adaspay tura jolmen jýru ýshin dinning osy ishki negizderin jaqsy bilu kerek. Búlardy yntaly jýrek, shyn kónilmen qabylday otyryp jasalghan әreket arqyly ghana ómirding soqtyqpaly soqpaqsyz jolynda ómirding týpki maqsatyna jetuge bolady.

Abay iliminen qoghamdaghy týrli qayshylyqtardy, diny aghymdardyng arasyndaghy alauyzdyqtardy, әsirese, býgingi kýnderi etek ala bastaghan islam men tәnirshildikting arasyndaghy kelispeushilikting sebebin kórip, ony ushyqtyrmay, der kezinde sheshuding joldaryn da taba alamyz.

Sonymen birge, Abay múrasy býgingi kýnge deyin elimizde әli qalyptasa qoymaghan últtyq iydeyany qabyldau arqyly órkeniyetting sara jolyna týsiruge mýmkindik beredi.

Dosym Omarov abaytanushy, teolog

Abai.kz