* Mazohizm – psihologiya men psihiatriyada qoldanylatyn úghym. Ol adamnyng ózin ózi azaptaudan, auyrsynudan nemese qorlanudan lәzzat aluyna baylanysty kýidi bildiredi.

* Harakiriy (腹切り) – japon tilinen audarghanda «qaryndy jaryp tastau»degen maghynany bildiredi. Búl – samuraylardyng ar-namysyn qorghau ýshin jasaytyn ózin-ózi óltiru rәsimi.

Jelidegi jazbalar: birinshi jazba:

BIZ, OSY NE ISTEY ALAMYZ?

Mine, eki jazbany da oqyp shyqtyq... Men onyng birinshi bólimin «mazohizm», ekinshi bóligin «harakiri» dep atadym – anyqtamasyn kórsettim. Endi, osynyng sebebine toqtalayyn...

Aldymen, eki jazbanyng ón boyynda aitylghan «biz» úghymyna toqtalu kerek. Qazirgi Qazaqstanda qazaq últy demografiyalyq basymdyqqa ie boldy. Sóitip, qazaq últy Konstitusiyada ata kórestilgendey «memleket qúrushy últ» statusyn kýsheyte týsti – endi qazaqtar memlekettik jauapkershilikti óz moynyna jýktegen últ retinde sanalatyn boldy: tili men mәdeniyeti, ekonomikasy «últtyq mýddege» say boluyna talap kýsheyde. Sondyqtan, jogharydaghy aitylghan «biz» úghymy búqaralyq sanada (júrt sanasynda)«qazaq últy» dep qabyldanatyny anyq.

Bir jaghynan búl jaqsy, óitkeni, «biz» degen sóz «qazaq» týsinigimen jalghassa – ol memleketimizding jalpy últtyq sipatyn anyqtaytyn, memleketting «ózindik menin» tanytatyn týsinikke ainalyp kele jatqanyn bildirip, ol – bolashaq «Qazaq memlekettiligi» qúrylyp jatqanynan kórinis beredi...

Mazohizm

Alayda, búl teoriyalyq túrghydaghy boljam ghana. Al, múnda «biz» degen birinshi sózde «mazohizm» belgileri tolyq kórinis tapqan. Endi osy oidy naqtylayyq: mysaly, «Joldy sala almasaq?» degen tirkesti taldap kóreyik...

Kez-kelgen memleket ózining biylik formasy arqyly anyqtalady: ol «avtoritarizm» jәne «demokratiya» dep bólinedi. (Arasynda neshe týrli ózge formalary bar: mysaly, «monarhiya»,  «koroldik», «parlamenttik» jәne t.t.). Biraq búl ekeui de halyqtyq sipattama emes, aldymen «memlekettik basqaru formasy» bolyp tabylady. Endeshe, jogharyda aitylghan «jol qúrylysy» ә degennen memlekettik mýddeden (halyqtyq mýdde) tuyndaghan biylik sheshimi ekeni anyq. Onday sheshimder halyq tarapynan tolyq qoldaugha iye. Mine, múndaghy «Biz» degenimiz – osy! Yaghni, múnda «biylik sheshimi» men «halyqtyng talaby» (tilegi) bir arnadan tabyldy – biylik pen halyq birigip, «Biz»  degen týsinikti qúrady!

Odan әri jol qúrylysy bastaldy... Mine, osy jerde «Biz» degen úghymda alghashqy syzat payda bolady: óitkeni, qúrylysty jobalau, smetalyq qarjylyq jobasyn jasau, tenderler ótkizu, merdigerdi anyqtau, qarjyny bólu jәne qúrylysty baqylau jәne basqa mindettemelerdi atqaru biylikting qúzyryna kóshedi. Búl jerde «biz» degenimiz – biylikting ózi bolyp qalady.

Sonymen, «atqarushy biylik» júmysty bastady...

Joba jasady – naryqtan eki ese joghary qarjyny smetagha engizdi. Payda tapqysy kelgen jaqtar ol jobagha óz ýlesterin qosty.

Tender ótkizdi – aldyn ala kelisilgen firma ony «útyp aldy». Taraptar óz «otkattaryn» aldy...

Qara júmys bastaldy – qarjy orta jolda qysqaryp ketkendikten, júmysqa layyqty enbekaqysyn talap ete alatyn qazaqtar, yaghni, memleket azamattary emes, óz qúqyn qorghay almaytyn, óte arzangha bolsa da júmys isteuge mәjbýr gastarbayterler tartyla bastady...

Sóitip, tipten, mektepte orta bilim almaghan, óz elinde de súranys tappaghan gastarbayterler múnda kelip, «jol saludyng kýrdeli tehnologiyasyn» mengere bastaydy... (Eng qyzyghy, Qazaqstanda olardy búghan tegin oqytady jәne sol ýshin olargha aqsha da beredi).

Sóitip, biraz jol qúrylysynda júmys istegen gastarbayterler, birshama uaqyttan son, «bilikti jol qúrylysshysyna» ainalyp shygha keledi... Ol az bolsa, olar óz elinde de «jogharghy sanattaghy júmysshygha» ainalady!

Al, «qazaqtar» she? Olar, sol bayaghy «jol sala almaytyn bizder» sanatynda qalyp qoydy...

Endi, súraq qoyalyq: Biz nege ózgening qolyna qarmaq berip, oghan balyq aulatamyz da, óz adamdarymyzgha qarmaq beruden bas tarta otyryp, olardy «Balyq aulay almaysyndar!»?» dep, jazghyramyz. Nege, sol jazghyrudy «últqa jan ashyghandyq» dep sezinip, sol sózden rahatqa bólenemiz?...

Sebebi, «jol qúrylysy» bastalghan sәtten bastap, halyq «biz» degen týsinik ayasynan shyghyp ketken. «Biz» tolyghymen sybaylasqan, biylikpen astarlasqan jýiening qúzyryna kóshken. Biraq, bireuler ony eskermey, «Biz jol sala almaymyz» dep, oghan halyqty kinәli etip qoyady. Onysyn «halyqtyng múnyn múndaghan sóz» dep, sodan rahat sezimge bólenedi...

Naghyz mazohizm denenimiz – osy!

Harakiriy

Ádette, adam «mazohizmnen» ólmeydi. IYә, onday adam ózin ózi shybyqtap, sodan jany men tәni toyat tabar – biraq, ólmeydi. Al, endi, harakiry – namys ýshin ózin ózi óltiru! Odan eshkim tiri qalmaydy – tiri qaluy tiyis emes!

Endeshe, jogharydaghy ekinshi jazbany – harakiriy desek bolady.

Óitkeni, onda «biz ósekshimiz, ótirikshimiz, jalaqormyz, pәleqormyz, iriymiz, shiriymiz, tufly jalaymyz, misyzbyz, satqynbyz...»  degen neshe pәleket basymyzgha juyndyday tógilipti... Yaghni, solay dey otyryp, «eger adam balasyna (bizge deniz) osynday qasiyetter qonsa, onda onyng ómirining esh qúny qalmaghan, oghan (yaghni, bizge) «ózin‑ózi ishin jaryp óltiruden basqa jol joq»» (harakiry jasau) degen ýkim (verdikt) shygharylady eken.

Endi qaranyz, Halyq (qazaq), negizinen, ózining salt‑dәstýrin jalghastyryp ómir sýrude. Onyng erejeleri maqal‑mәtelder kýiinde, aforizmdermen, danalyq sózdermen órnektelip, ol Últtyq tәrbiyening ózegi retinde ornaghan. Halyq danalyghynda jogharyda atalghan «pәlekqorlyq pen jalaqorlyqqa», «ótirikke», «misyzdyqqa» tosqauyl qoyylghan. Últtyq tәrbie «adamdy adam etudi» ór minezben, ar‑namyspen, adamgershilik qasiyettermen ghana baylanystyrady.

Olay bolsa, «biz osynday tómen halyqpyz» degen sóz Bizge, (yaghni, Halyqqa) jala jabu emes pe? Mysaly, siz, keshkisin, dastarhan basynda et jep otyrghan otbasy mýshelerinin, ne bolmasa, bir‑birine qúda bolyp jatqan qúdalardyn, ne bolmasa, asqa jiylghan qauymnyng qauqyldasyp, bir‑birine ótirik aitudan jarysyp, odan qaldy, bir‑birine jaghympazdanyp, ótirik kýlip, erinderin sylpyldatyp otyrghanyn kóz aldynyzgha keltire alasyz ba? Ol migha kirmeydi ghoy, tipten!

Endeshe, múndaghy «Biz» degen kimder?» degen zandy súraq taghy da aldymyzdan shyghady. Nege osyny ashyq aitpasqa?

Mәselen, Enbek Eri, aqyn Múhtar Shahanov aghamyz «tufly jalaghysh» (TJ) degen termiyn engizgen. Onda onyng kimning adresine qarata aitylghany da  týsinikti. M.Shahanovtyng sózinde «biz» joq, onda biylik ýshin, qaraqan basy men qaltasynyng qamy ýshin ótirik te aitatyn, jaghympazdana da alatyn, satqyndyqqa da baratyn, tufliydi de jalay salatyn ataqqúmar, biylikqúmar pendeler syngha alynady emes pe?

Qorytyndy:

Endeshe, osy aitylghandardy eskere otyryp, men zamandastardy (bir zamanda ómir sýrip jatyrmyz degenim) halyqty (bizdi) ondy‑soldy synaudy dogharugha shaqyramyn. Sizder óz kýnin ózi kórip jýrgen halqynyzdy, úrpaghyn oqytyp, otanshyldyqqa tәrbiyelep jatqan últynyzdy olay qaralaudan aulaq  bolynyzdar. Ózgeler bizge jaqsysyn bere salmaydy. Ári, ózgening jaqsysyn alamyz dep, ózimizdi joghaltyp aluymyz bek mýmkin – osyny da eskereyik.

Eger, «biz» deginiz kelse, onda onyng naqty kimge arnalghanyn da ashyp kórsetu kerek. Búghan qosyp aitarym: deputat pen jurnalist tizip shyqqan qúbylystar barlyq elde bar ekenin, әlemdik әdebiyet pen filosofiya tarihyna kóz jýgirtsenizder – bilip otyratyn bolasyzdar.

Asyl minezdi Halqymyz aman bolsyn, Biz aman bolayyq!

Bәrinizge qúrmetpen:

Ábdirashit Bәkirúly,

filosof‑publisist, «Qazaq әlemi» qoghamnyng mýshesi

Abai.kz