Bizding úrpaq – «Qyzyl jebeni» oqyp ósken, Túrardy túlgha sanaghan úrpaq...
Bizding úrpaq – «Stalinge hatty» kórip, Túrargha tabynghan úrpaq...
Bizding úrpaq – Túrardy qylyshynan qan tamghan Stalinmen terezesi teng adamday sóilesken batyr dep sengen úrpaq...
Átten!..
Taghy bir túlgha qúlady...
Taghy bir senim sualdy...
Taghy bir júldyz sóndi...

Bizding úrpaq – «Qyzyl jebeni» oqyp ósken, Túrardy túlgha sanaghan úrpaq...
Bizding úrpaq – «Stalinge hatty» kórip, Túrargha tabynghan úrpaq...
Bizding úrpaq – Túrardy qylyshynan qan tamghan Stalinmen terezesi teng adamday sóilesken batyr dep sengen úrpaq...
Átten!..
Taghy bir túlgha qúlady...
Taghy bir senim sualdy...
Taghy bir júldyz sóndi...
«Alashorda» filiminde keltirilgen qújattyq derekterding kez kelgeni adamdy bey-jay qaldyra almaydy. Sonyng biri – Túrar Rysqúlovtyng Stalinge jazghan jәne bir haty tabylypty. Túrar Rysqúlov búl hatynda Á.Bókeyhanov, S.Qojanov, M.Dulatovtardan bastap jiyrmadan astam Alash qayratkerlerining tizimin jazyp, «Qazaqstanda bolishevikterding júmysy algha jyljuyna osylar kedergi jasap otyr» degenge keltirip, olardyng kim ekenin, nemen ainalysatynyn kórsetip beredi. Tarihshylar osy mazmúndas hattardy Stalinge, Molotovqa kezinde Mendeshev, Seyfullinderding de jazghanyn aitady. Áriyne, olar múnday hatty jazbasa da «últshyl-elementterden» tazartu prosesi jýrer edi. Al myna tektes hattar sol prosesti jyldamdatugha týrtki bolghanday. Ђytkeni kóp úzamay olardyng bәri de tútqyndalyp, itjekkenge aidalady. 1929 jyly-aq alashordashylardyng bir toby atylady... Al 1924 jyly sәuir aiynda jazylghan Túrardyng jәne bir hatyn tarihshy-ghalym Dina Amanjolova Stalinning jeke arhiyvinen tauypty. Búl turaly filimning rejisseri Qalila Omarov óz súhbattarynda aityp jýr. «Qazaq avtonomiyasyn qazir taratyp jiberseniz de oghan eshkimning qabyrghasy qayysa qoymaydy...» deydi Túrar...
Osy derekti estigende kónilim qúlazyp sala berdi. Kózime jas ýiirildi... Qiyalymdaghy tau túlgha Túrar Rysqúlov... Sәken Seyfullinder... býgejektey basyp, qúr sýlderin sýiretip bara jatty...
Qújattyng aty – qújat. Ol – ótirik sóiley almaydy. Onyng qúdireti de sonda bolsa kerek... IYә, aidyng arghy beti qaranghy. Ђytkeni ol Kýnge tek bir jaq betin berip ainalady... Sol siyaqty, medaliding ekinshi beti – súryqsyz... Qanday ókinishti!

***
«Alashorda» filimining alghashqy túsaukeseri Almatyda, «Sezari» kinoteatrynda ótken edi. Al ótken aptada Alash ardaqtylaryn eske alu jәne Halyqaralyq muzey kýnine oray Almaty qalasynyng tarihy muzeyinde «Alashorda» filimining taspasy men oghan qatysty shygharmashylyq derekterdi osy muzeyge saltanatty týrde tabys etu rәsimi boldy. Kesh basynda alash ardaqtylaryna qúran baghyshtaldy.
Basqosuda filimning rejisseri Qalila Omarov «Alashorda» derekti filimi qalay týsirilgeni turaly әngimelese, tarihshy-ghalymdar alashordashylargha qatysty tyng derektermen bólisti. Al «Alash» qayratkerlerining úrpaqtary qasiretti jyldar estelikterinen syr shertti...
Eske alu keshin muzey diyrektory Erbolat Qúdireúly Áuezov ashty. «HH ghasyrdyng basynda sayasat sahnasyna shyqqan Álihan Bókeyhanov bastaghan Alash qayratkerlerining sayasy kýresi, eli ýshin atqarghan enbekteri býgingi egemen elimizding irgetasy ispettes. «Alashorda» derekti filimi arqyly Almaty qalasy tarihynyng muzeyi ghana emes, qazaq tarihy jәne bir tyng derekpen tolyqty...»
Beybit QOYShYBAY, tarih ghylymynyng kandidaty, «Ádilet» qúqyq qorghau qoghamynyng preziydenti: «Alash iydeyasy – kýlli qazaqtyng últtyq iydeyasy. Búl iydeya býgingi jәne keleshek úrpaqtyng ústanatyn eng basty baghytyna ainaluy tiyis. Sony qalyptastyratyn býgingi úrpaq – bizdermiz. Tarihymyzdy tanyp, ótkenimizdi bilu – azamattyq paryz. Búghan deyin Alash qayratkerlerining ómiri jan-jaqty qamtylghan tyng derekter halyqqa úsynylmaghan siyaqty. «Alashorda» filimi Alash jayly aitylmay kelgen talay әngimelerding basy dep oilaymyn. Áriyne, Alash qayratkerlerining tizimi biz biletin bes-alty adammen shektelip qalmaydy Jer-jerde, Qazaqstannyng barlyq aimaqtarynda Alash qayratkerleri bolghan. Olardyng әrqaysysynyng ómirin jeke-jeke zertteu – tariyhqa beyjay qaramaytyn jastardyng enshisinde. Mening kónilime qonbaytyn bir nәrse – biz songhy jyldary «el bolghanymyzgha 15 jyl.., 18 jyl...» dep jii aitamyz. Búl qate. Egemendik iydeyasy sonau Alashtan bastalady. 1917 jyly 25 jeltoqsan kýni Alashorda ýkimeti qúryldy. Osy kýndi atauly kýn retinde kýntizbege engizsek ýlken iske qol jetkizemiz...»
Qambar ATABAEV, tarih ghylymynyng doktory, professor: «Naqty qújattargha qúrylghan derekti filimning tanymdyq manyzy zor, әseri erekshe boluy zandy. Alash ardagerlerining ómiri men iydeyasyn biz әli shyn mәninde tanyp, týsinip ýlgergen joqpyz. Men 2000 jyly Orynbor oblystyq arhiyvin aqtaryp otyryp, A.Baytúrsynovtyng 1913-1918 jj. túrghan ýii turaly derekke keziktim. Sonymen qatar búl ýy «Qazaq» gazetining redaksiyasy bolghan. Sol ýidi tauyp, dәleldedim. Derekti filimde ol ýy kórsetilgen... Ekinshi – eki ret jalpyqazaq sezi ótkenin bilesizder. Mausym aiynda ótken sezde «Alash» partiyasy qúryldy, al 5-12 jeltoqsanda ótken ekinshi sezde «Alashorda» ýkimeti qúryldy. Osy sezde Qazaq avtonomiyasy jariyalandy... Men sol eki sezd ótken ýidi de tauyp, olardyng tarihy manyzy bar ýy ekenin dәleldedim. 2000 jyly ol ýy kommersiyalyq baghytta júmys isteytin. Keyin osy filimdi týsiru qarsanynda bizding aralasuymyzben, jergilikti biylik ókilderining sheshimimen búl ýi, sezd ótken zal qaytadan búrynghy tarihy qalpyna keltirildi. Bizding beysharalyghymyz – sol ýige osy uaqytqa deyin bir memorial taqta ornata almaghandyghymyz. Restavrasiya qyzmetkerleri «ornatyp bereyik» dedi, biraq Reseyding zany boyynsha, múnday tirlik memlekettik dengeyde ghana sheshilui tiyis. Resey ózining tarihyna jәne «osydan qarjy týsedi-au» degen dýniyege úqypty qaraydy. Ol jerde Lenin eskertkishi túr, bolishevikterding taqtasy túr, kazaktardyng da eskertkishi túr, kóshelerining attary da sol kýii túr. Ђkinishke qaray, kýlli qazaq ýshin Orynbordaghy eng kiyeli eki ýide bir japyraq taqta da joq... Ahang túrghan ýide segiz pәter bar eken. Nege sol ýidi tútas satyp alyp, týgel restavrasiya jasap, Qazaqstan men Resey dostyghynyng aiqyn kórinisi retinde, sol ýidi muzeyge ainaldyryp, elden baratyn zertteushiler men tarihshylardyn, turisterding týsetin qara shanyraghyna ainaldyrmasqa?..»
Qalila OMAROV, «Alashorda» filimining rejisser-operatory: «...Mәriyam Hakimjanova turaly filim týsirgenim bar edi. Sonda ol kisining aitqan bir әngimesi esimnen ketpeydi: «1935 jyldar shamasy, – deydi. – Ahmet Baytúrsynovtyng aidaudan kelgen kezi bolsa kerek. Ortalyqta tuberkulez auruhanasy bar edi. Qalyng kópshilik tang atar-atpastan kelip, kezek alatyn. Ahang sol jerge emdeluge keldi. Qolynda tayaghy bar, júpyny kiyingen. Jan-jaghyna qarap bir sәt ayaldady. Sәkilerde bos oryn joq. Eshkim túryp oryn bermedi. Ananday jerde kesilgen bәiterekting juan dingegi qalypty, Ahang manghaz basyp baryp, sol kesilgen terekting dingegine otyrdy da qaltasynan gazet alyp oqydy...» Shabylghan bәiterekting dingegine kelip otyrghan Ahang maghan úrpaq jalghastyghynyn, iydeya sabaqtastyghynyng simvolynday elestedi. Meni alghash ret Alash taqyrybyna, Alash tarihyna jetelep әkelgen Mәriyam apaydyng osy әngimesi edi...»
Alash qayratkerleri turaly osydan 85 jyl búryn zanghar jazushy Múhtar Áuezov: «Qazaq júrtynyng ótken kýnderine kóz salghanda, oqyghan azamattarynyng artynan ergen kýnderi az da bolsa maghynalyraq, tәuir kýnderding biri bolyp sanalady» degen eken. Elding yrysyn arttyryp, yntymaghyn jarastyratyndar da – solar edi. Ђkinishke qaray, Alash qayratkerlerining artynan erudi emes, sonynan sham alyp týsudi múrat etkizgen «zar-zamangha» ne dersin?!.
Derekti filim týsiru onay emes. Manday terdi tamshylatyp tógudi talap etetin әri «úsaq», әri kýrdeli enbek. Dәldikti, naqtylyqty, tózimdi qajet etedi. «Qazaqfilim» jylyna 4-5 derekti filim týsiretin kórinedi. Ђkinishtisi, olar halyqqa jetpey, «shang basqan arhivterde» jinalyp jatyr... Qazaqtyng tarihynan syr shertetin derekti filimder qatary jәne bir tyn, sapaly, mazmúndy filimmen tolyqty. «Alashordany» býkil halyq kýtip otyr. Onyng otandyq telearnalar arqyly kórermenge jol tartar kýni de alys emes shyghar...

Sәule ÁBEDINOVA
«Ayqyn» gazeti 20 mamyr 2009 jyl