Eger BRIKS elderi amerikalyq dollardan bas tartudy sheshse, AQSh olargha 100 % salyq saluy mýmkin, dep mәlimdedi AQSh preziydenttik saylauynda jeniske jetken respublikashyl Donalid Tramp. Búl turaly ol 30 qarashada Truth Social әleumettik jelisinde jazdy. Tramp BRIKS elderining «dollardan bas tartuy» iydeyasy ayaqtaldy dep sanaydy. 

«Biz búl elderden jana BRIKS valutasyn jasamau nemese kýshti AQSh dollaryn almastyru ýshin basqa valutany qoldamau turaly mindettemeni talap etemiz, әitpese olar 100% tarifterge tap bolady jәne olar AQSh-tyng keremet ekonomikasymen saudamen qoshtasugha mәjbýr bolady. Alda taghy bir aqymaq tabynyz», - dedi AQSh-tyng bolashaq preziydenti.

Tramptyng aituynsha: «Halyqaralyq saudada BRIKS-ting AQSh dollaryn almastyru mýmkindigi joq. Múny jasaugha tyrysatyn kez kelgen el Amerikanyng qolyn búlghauy kerek».

Eske sala keteyik, BRIKS – әlemdegi eng iri damushy ekonomikalardyng birlestigi. Ony 2006 jyly tórt memleket – Braziliya, Resey, Ýndistan jәne Qytay qúrdy. Qazir oghan Ontýstik Afrika, Iran, Egiypet, Efiopiya jәne Birikken Arab Ámirlikteri kiredi.  Búl elderde әlem halqynyng 40 %-dan astamy túrady.

Aytpaqshy, Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa deyin britandyq funt sterling әlemde negizgi valuta bolyp sanaldy. Biraq shilde aiynda 1944 jyly ótkizilgen Bretton-Vud konferensiyasynda әlemdik valuta retinde AQSh dollary bekitildi. Osydan keyin keybir elder tipti óz valutalaryn tastap, AQSh dollaryna auysty. Búl mysaly, Panama, Salivador jәne Ekvador elderi. Sonymen, dollar býkil әlemdi qalay jendi?

Tәuelsizdik alghangha deyin AQSh-nyng negizgi valuta - ispan monetalary - talerlar boldy. Al 1794 dollarynda kýmis monetalar ainalymgha ainaldy. Tek Amerika Qúrama Shtattaryndaghy azamattyq soghys 5, 10 jәne 20 dollarlyq shottardy basyp shygharghannan keyin ghana. Biraq XX ghasyrdyng basyna deyin AQSh budjeti óte nashar boldy. Birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde barlyghy ózgerdi.

1913 jyly basqa elderge AQSh-nyng memlekettik qaryzy 5 milliard dollardan asty. Soghan qaramastan, 1914-1917 jyldar aralyghynda AQSh ýkimeti Birinshi dýniyejýzilik soghysqa qatysushy elderge eki milliard dollar qaryz berdi. Amerikanyng ózi soghysty bastaghan kezde oghan bólingen qaryzdardyng jalpy sany 10 milliardtan asty. Onyng ýstine, búl qarajattyng jartysynan kóbi AQSh-nan qaru-jaraq pen әskery tehnikany satyp alugha júmsaldy.

Osylaysha, kóptegen elder - Fransiya, Avstriya, Beligiya, Úlybritaniya, Italiya jәne basqalary AQSh-na qaryzdar boldy. Soghys ayaqtalghan son, boryshtyq tólemder jeniliske úshyraghan elder esebinen óteldi. Al Amerika Qúrama Shtattardyng keybir bólikteri jay ghana jazudy jón kórdi. Alayda jaghday onay bolghan joq. 1920 jyly Úlybritaniya qaryzdary men payyzdaryn bir bóligin tóley almady. Búghan Qarjy ministri bylay dep jauap berdi:

«Eger siz [Úlybritaniya] keshiktirmey tóleuge jalghastyratyn bolsanyz, siz endi bir dollar almaysyz. Bizding sharuamyz joq nege sizderge Germaniya tóleudi toqtatty. Odan sizder onyng Afrikadaghy koloniyalaryna ie boldynyz jәne olardyng keybir jerlerin Fransiyagha qaytardynyz. Bizde soghystyq, biraq qosymsha aumaqtargha ie bolmadyq. Sondyqtan ózderinizding qaryzdarynyzdy jәne eseptelgen payyzdardy tóleniz».

Amerika Qúrama Shtattarynyng qaryzgerlerine bereshekti óteu mәselesi Genuya konferensiyasynda sheshildi. Úlybritaniya ózining qaryzyn 62 jyl boyy tóleuge mәjbýr boldy. Búl aqsha Germaniyanyng ótemaqy tólemderinen alynuy kerek edi. Biraq ol 1923 jyly olardy toqtatty. Sodan keyin Londonda konferensiya ótkizildi, onyng barysynda Germaniya ýshin arnayy reparasiyalyq jospar bekitildi. Búl jospar boyynsha, Germaniyagha onyng últtyq aqshany – markany túraqtandyrugha baylanysty 200 million dollar nesie berildi. Osylaysha, Amerika Qúrama Shtattardyng boryshker elderining sany ósti jәne búl jaghday jahandyq qarjy jýiesindegi AQSh dollarynyng pozisiyasyn nyghaytty. Alayda Amerika Qúrama Shtattary Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde bayyp ketti.

1943 jyly amerikandyq әskerler Polishanyng altyn qoryn fransuzdyq «Riyshelie» әskeri kemesi arqyly tasymalday aldy. Osydan biraz uaqyt búryn, 84 million amerikandyq dollar baghalanghan norvegiyalyq altyn qory Amerika Qúrama Shtattardyng qolyna ótti. Altyn aghyndary kóptegen elderden, әsirese europalyq elderden Amerikagha aghyldy.

Mәselen, 1940 jyldyng qazan aiynyng ayaghynda altynnyng qory 17 mlrd. dollargha baghalanyp, býkil Amerikada, onyng ishinde tanymal Fort Noks siyaqty qoymalarda saqtaldy. Al kelesi jyldyng aqpanyna qaray búl kórsetkish taghy bir milliardqa ósti. Sonymen qatar, AQSh-nyng Preziydenti Ruzvelit dollardyng altyn mólsherin 41 %-gha tómendetti. Al altyn Amerika Qúrama Shtattargha aghyp jatty. Keyinirek Amerikanyng altyn-valutalyq rezervterinen qarajat sol elderge bergen.

1944 jyly Amerikanyng Bretton-Vuds qalasyndaghy konferensiyagha qatysty, onda Gitlerge qarsy koalisiyagha kiretin 44 el ókilderi boldy. Onyng maqsaty - Ekinshi Dýniyejýzilik soghystan keyingi halyqaralyq qarjylyq jәne valutalyq qatynastardyng damuy. Bretton-Vuds konferensiyasynda kóptegen manyzdy sheshimder qabyldandy.

Týrli elderding ókilderi Halyqaralyq Qayta Qúru jәne Damu Bankin (HQDB) ashugha kelisti. HVQ úiymdastyryldy - Halyqaralyq valuta qory. Onyng jarghylyq kapitaly shamamen toghyz million AQSh dollaryn qúrady, oghan últtyq valutamen jәne altynnan jasalghan jarnalar engizildi. Sonymen birge, HQDB men HVQ ýles retinde engizilgen barlyq altynnyng jartysynan kóbi AQSh-ta saqtaluy tiyis edi. Konferensiyanyng qorytyndysy boyynsha Bretton-Vuds aqshalay jýiesi bekitildi.

Ol amerikandyq dollardyng tirkelgen altyn mazmúnyna negizdelgen. Sol kezde bir troyalyq altynnyng unsiyasy (31,10 gramm) 35 dollardy qúrady. Bretton-Vuds konferensiyasynyng qatysushylary jana aqsha jýiesine qarsylyq bildirmedi. Soghyspen әlsiregen әlemde Amerika Qúrama Shtattary men onyng valutalary birneshe artyqshylyqtargha ie boldy:

- Úlybritaniya soghysqa qatysqany ýshin britandyq funt sterlingi qúldyrady.

- AQSh-da destruktivti әskery operasiyalar jýrgizilgen joq, sondyqtan auyl sharuashylyghy jәne óndiriske keri әseri bolmady. Sonymen qatar, soghys jyldarynda Amerika әrtýrli elderge qaru-jaraq, oq-dәriler men jabdyqtar jetkizdi. Búl AQSh-nyng ekonomikasyn aitarlyqtay nyghaytty.

- Sol kezde dollar valuta retinde altynmen qamtamasyz etilgen edi, al kupuralar әrdayym altyngha ainaluy mýmkin edi.

Bretton-Vuds aqsha jýiesi 1970-shi jyldargha deyin, әlemdik arenada kýshterding tengerimsizdigine deyin, óte tabysty júmys istedi. Ótken ghasyrdyng jetpisinshi jyldarynda Amerika Qúrama Shtattarynyng birqatar qaryzgerleri qolda bar dollarlardy altynmen almastyrghysy keldi. Biraq preziydent Nikson sodan bas tartty. Ol osy sәtten bastap amerikandyq dollargha altyn qoldau kórsetken joq.

1976 jyly Yamaykanyng monetarlyq jýiesi qabyldandy, ol ózgermeli aiyrbas baghamyn bekitti. Degenmen, әlemdegi eng kóp taralghan valutanyng jaghdayy ózgermedi. Býgingi tanda AQSh-nyng ekonomikasy - әlemdegi eng órkendeuding biri. AQSh memlekettik qaryzy býgingi tanda shamamen 22 trln. dollardy qúrady. Eger Amerikagha nesie bergen barlyq elder qaytarudy talap etse, onda elde búryn-sondy bolmaghan daghdarys bolady. Degenmen, dollar búrynghysynsha әlemdik valuta bolyp qala bermek:

- Kóptegen elderding altyn-valuta rezervteri dollarmen jinaqtalghandyqtan, býkil halyqaralyq ekonomika dollarmen baylanysty.

- Dollar esepteu ýshin qolayly birlik bolyp tabylady, onyng basqa valutalargha qatynasy әrqashan belgili jәne móldir.

- Álemdegi birde-bir el dollardyng qúldyrauyna mýddeli emes. Búl jahandyq ekonomikanyng qúldyrauyna әkelui mýmkin.

- Býgingi kýni AQSh dollaryna qaraghanda senimdi emes basqa valuta joq. Sonymen qatar, búl AQSh dollarlyq kupuralardy jalghan jasau óte qiyn.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz