ەگەر بريكس ەلدەرى امەريكالىق دوللاردان باس تارتۋدى شەشسە، اقش ولارعا 100 % سالىق سالۋى مۇمكىن، دەپ مالىمدەدى اقش پرەزيدەنتتىك سايلاۋىندا جەڭىسكە جەتكەن رەسپۋبليكاشىل دونالد ترامپ. بۇل تۋرالى ول 30 قاراشادا Truth Social الەۋمەتتىك جەلىسىندە جازدى. ترامپ بريكس ەلدەرىنىڭ «دوللاردان باس تارتۋى» يدەياسى اياقتالدى دەپ سانايدى. 

«ءبىز بۇل ەلدەردەن جاڭا بريكس ۆاليۋتاسىن جاساماۋ نەمەسە كۇشتى اقش دوللارىن الماستىرۋ ءۇشىن باسقا ۆاليۋتانى قولداماۋ تۋرالى مىندەتتەمەنى تالاپ ەتەمىز، ايتپەسە ولار 100% تاريفتەرگە تاپ بولادى جانە ولار اقش-تىڭ كەرەمەت ەكونوميكاسىمەن ساۋدامەن قوشتاسۋعا ءماجبۇر بولادى. الدا تاعى ءبىر اقىماق تابىڭىز»، - دەدى اقش-تىڭ بولاشاق پرەزيدەنتى.

ترامپتىڭ ايتۋىنشا: «حالىقارالىق ساۋدادا بريكس-ءتىڭ اقش دوللارىن الماستىرۋ مۇمكىندىگى جوق. مۇنى جاساۋعا تىرىساتىن كەز كەلگەن ەل امەريكانىڭ قولىن بۇلعاۋى كەرەك».

ەسكە سالا كەتەيىك، بريكس – الەمدەگى ەڭ ءىرى دامۋشى ەكونوميكالاردىڭ بىرلەستىگى. ونى 2006 جىلى ءتورت مەملەكەت – برازيليا، رەسەي، ءۇندىستان جانە قىتاي قۇردى. قازىر وعان وڭتۇستىك افريكا، يران، ەگيپەت، ەفيوپيا جانە بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى كىرەدى.  بۇل ەلدەردە الەم حالقىنىڭ 40 %-دان استامى تۇرادى.

ايتپاقشى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن بريتاندىق فۋنت ستەرلينگ الەمدە نەگىزگى ۆاليۋتا بولىپ سانالدى. بىراق شىلدە ايىندا 1944 جىلى وتكىزىلگەن برەتتون-ۆۋد كونفەرەنتسياسىندا الەمدىك ۆاليۋتا رەتىندە اقش دوللارى بەكىتىلدى. وسىدان كەيىن كەيبىر ەلدەر ءتىپتى ءوز ۆاليۋتالارىن تاستاپ، اقش دوللارىنا اۋىستى. بۇل مىسالى، پاناما، سالۆادور جانە ەكۆادور ەلدەرى. سونىمەن، دوللار بۇكىل الەمدى قالاي جەڭدى؟

تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن اقش-نىڭ نەگىزگى ۆاليۋتا - يسپان مونەتالارى - تالەرلار بولدى. ال 1794 دوللارىندا كۇمىس مونەتالار اينالىمعا اينالدى. تەك امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى ازاماتتىق سوعىس 5, 10 جانە 20 دوللارلىق شوتتاردى باسىپ شىعارعاننان كەيىن عانا. بىراق XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن اقش بيۋدجەتى وتە ناشار بولدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە بارلىعى وزگەردى.

1913 جىلى باسقا ەلدەرگە اقش-نىڭ مەملەكەتتىك قارىزى 5 ميلليارد دوللاردان استى. سوعان قاراماستان، 1914-1917 جىلدار ارالىعىندا اقش ۇكىمەتى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسۋشى ەلدەرگە ەكى ميلليارد دوللار قارىز بەردى. امەريكانىڭ ءوزى سوعىستى باستاعان كەزدە وعان بولىنگەن قارىزداردىڭ جالپى سانى 10 ميللياردتان استى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل قاراجاتتىڭ جارتىسىنان كوبى اقش-نان قارۋ-جاراق پەن اسكەري تەحنيكانى ساتىپ الۋعا جۇمسالدى.

وسىلايشا، كوپتەگەن ەلدەر - فرانتسيا، اۆستريا، بەلگيا، ۇلىبريتانيا، يتاليا جانە باسقالارى اقش-نا قارىزدار بولدى. سوعىس اياقتالعان سوڭ، بورىشتىق تولەمدەر جەڭىلىسكە ۇشىراعان ەلدەر ەسەبىنەن وتەلدى. ال امەريكا قۇراما شتاتتاردىڭ كەيبىر بولىكتەرى جاي عانا جازۋدى ءجون كوردى. الايدا جاعداي وڭاي بولعان جوق. 1920 جىلى ۇلىبريتانيا قارىزدارى مەن پايىزدارىن ءبىر بولىگىن تولەي المادى. بۇعان قارجى ءمينيسترى بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:

«ەگەر ءسىز [ۇلىبريتانيا] كەشىكتىرمەي تولەۋگە جالعاستىراتىن بولساڭىز، ءسىز ەندى ءبىر دوللار المايسىز. ءبىزدىڭ شارۋامىز جوق نەگە سىزدەرگە گەرمانيا تولەۋدى توقتاتتى. ودان سىزدەر ونىڭ افريكاداعى كولونيالارىنا يە بولدىڭىز جانە ولاردىڭ كەيبىر جەرلەرىن فرانتسياعا قايتاردىڭىز. بىزدە سوعىستىق، بىراق قوسىمشا اۋماقتارعا يە بولمادىق. سوندىقتان وزدەرىڭىزدىڭ قارىزدارىڭىزدى جانە ەسەپتەلگەن پايىزداردى تولەڭىز».

امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قارىزگەرلەرىنە بەرەشەكتى وتەۋ ماسەلەسى گەنۋيا كونفەرەنتسياسىندا شەشىلدى. ۇلىبريتانيا ءوزىنىڭ قارىزىن 62 جىل بويى تولەۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل اقشا گەرمانيانىڭ وتەماقى تولەمدەرىنەن الىنۋى كەرەك ەدى. بىراق ول 1923 جىلى ولاردى توقتاتتى. سودان كەيىن لوندوندا كونفەرەنتسيا وتكىزىلدى، ونىڭ بارىسىندا گەرمانيا ءۇشىن ارنايى رەپاراتسيالىق جوسپار بەكىتىلدى. بۇل جوسپار بويىنشا، گەرمانياعا ونىڭ ۇلتتىق اقشانى – ماركانى تۇراقتاندىرۋعا بايلانىستى 200 ميلليون دوللار نەسيە بەرىلدى. وسىلايشا، امەريكا قۇراما شتاتتاردىڭ بورىشكەر ەلدەرىنىڭ سانى ءوستى جانە بۇل جاعداي جاھاندىق قارجى جۇيەسىندەگى اقش دوللارىنىڭ پوزيتسياسىن نىعايتتى. الايدا امەريكا قۇراما شتاتتارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە بايىپ كەتتى.

1943 جىلى امەريكاندىق اسكەرلەر پولشانىڭ التىن قورىن فرانتسۋزدىق «ريشەلە» اسكەرى كەمەسى ارقىلى تاسىمالداي الدى. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن، 84 ميلليون امەريكاندىق دوللار باعالانعان نورۆەگيالىق التىن قورى امەريكا قۇراما شتاتتاردىڭ قولىنا ءوتتى. التىن اعىندارى كوپتەگەن ەلدەردەن، اسىرەسە ەۋروپالىق ەلدەردەن امەريكاعا اعىلدى.

ماسەلەن، 1940 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ اياعىندا التىننىڭ قورى 17 ملرد. دوللارعا باعالانىپ، بۇكىل امەريكادا، ونىڭ ىشىندە تانىمال فورت نوكس سياقتى قويمالاردا ساقتالدى. ال كەلەسى جىلدىڭ اقپانىنا قاراي بۇل كورسەتكىش تاعى ءبىر ميللياردقا ءوستى. سونىمەن قاتار، اقش-نىڭ پرەزيدەنتى رۋزۆەلت دوللاردىڭ التىن مولشەرىن 41 %-عا تومەندەتتى. ال التىن امەريكا قۇراما شتاتتارعا اعىپ جاتتى. كەيىنىرەك امەريكانىڭ التىن-ۆاليۋتالىق رەزەرۆتەرىنەن قاراجات سول ەلدەرگە بەرگەن.

1944 جىلى امەريكانىڭ برەتتون-ۆۋدس قالاسىنداعى كونفەرەنتسياعا قاتىستى، وندا گيتلەرگە قارسى كواليتسياعا كىرەتىن 44 ەل وكىلدەرى بولدى. ونىڭ ماقساتى - ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى حالىقارالىق قارجىلىق جانە ۆاليۋتالىق قاتىناستاردىڭ دامۋى. برەتتون-ۆۋدس كونفەرەنتسياسىندا كوپتەگەن ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلداندى.

ءتۇرلى ەلدەردىڭ وكىلدەرى حالىقارالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىن (حقدب) اشۋعا كەلىستى. حۆق ۇيىمداستىرىلدى - حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى. ونىڭ جارعىلىق كاپيتالى شامامەن توعىز ميلليون اقش دوللارىن قۇرادى، وعان ۇلتتىق ۆاليۋتامەن جانە التىننان جاسالعان جارنالار ەنگىزىلدى. سونىمەن بىرگە، حقدب مەن حۆق ۇلەس رەتىندە ەنگىزىلگەن بارلىق التىننىڭ جارتىسىنان كوبى اقش-تا ساقتالۋى ءتيىس ەدى. كونفەرەنتسيانىڭ قورىتىندىسى بويىنشا برەتتون-ۆۋدس اقشالاي جۇيەسى بەكىتىلدى.

ول امەريكاندىق دوللاردىڭ تىركەلگەن التىن مازمۇنىنا نەگىزدەلگەن. سول كەزدە ءبىر ترويالىق التىننىڭ ۋنتسياسى (31,10 گرامم) 35 دوللاردى قۇرادى. برەتتون-ۆۋدس كونفەرەنتسياسىنىڭ قاتىسۋشىلارى جاڭا اقشا جۇيەسىنە قارسىلىق بىلدىرمەدى. سوعىسپەن السىرەگەن الەمدە امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن ونىڭ ۆاليۋتالارى بىرنەشە ارتىقشىلىقتارعا يە بولدى:

- ۇلىبريتانيا سوعىسقا قاتىسقانى ءۇشىن بريتاندىق فۋنت ستەرلينگى قۇلدىرادى.

- اقش-دا دەسترۋكتيۆتى اسكەري وپەراتسيالار جۇرگىزىلگەن جوق، سوندىقتان اۋىل شارۋاشىلىعى جانە وندىرىسكە كەرى اسەرى بولمادى. سونىمەن قاتار، سوعىس جىلدارىندا امەريكا ءارتۇرلى ەلدەرگە قارۋ-جاراق، وق-دارىلەر مەن جابدىقتار جەتكىزدى. بۇل اقش-نىڭ ەكونوميكاسىن ايتارلىقتاي نىعايتتى.

- سول كەزدە دوللار ۆاليۋتا رەتىندە التىنمەن قامتاماسىز ەتىلگەن ەدى، ال كۋپيۋرالار ءاردايىم التىنعا اينالۋى مۇمكىن ەدى.

برەتتون-ۆۋدس اقشا جۇيەسى 1970-ءشى جىلدارعا دەيىن، الەمدىك ارەنادا كۇشتەردىڭ تەڭگەرىمسىزدىگىنە دەيىن، وتە تابىستى جۇمىس ىستەدى. وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىندا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ بىرقاتار قارىزگەرلەرى قولدا بار دوللارلاردى التىنمەن الماستىرعىسى كەلدى. بىراق پرەزيدەنت نيكسون سودان باس تارتتى. ول وسى ساتتەن باستاپ امەريكاندىق دوللارعا التىن قولداۋ كورسەتكەن جوق.

1976 جىلى يامايكانىڭ مونەتارلىق جۇيەسى قابىلداندى، ول وزگەرمەلى ايىرباس باعامىن بەكىتتى. دەگەنمەن، الەمدەگى ەڭ كوپ تارالعان ۆاليۋتانىڭ جاعدايى وزگەرمەدى. بۇگىنگى تاڭدا اقش-نىڭ ەكونوميكاسى - الەمدەگى ەڭ وركەندەۋدىڭ ءبىرى. اقش مەملەكەتتىك قارىزى بۇگىنگى تاڭدا شامامەن 22 ترلن. دوللاردى قۇرادى. ەگەر امەريكاعا نەسيە بەرگەن بارلىق ەلدەر قايتارۋدى تالاپ ەتسە، وندا ەلدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان داعدارىس بولادى. دەگەنمەن، دوللار بۇرىنعىسىنشا الەمدىك ۆاليۋتا بولىپ قالا بەرمەك:

- كوپتەگەن ەلدەردىڭ التىن-ۆاليۋتا رەزەرۆتەرى دوللارمەن جيناقتالعاندىقتان، بۇكىل حالىقارالىق ەكونوميكا دوللارمەن بايلانىستى.

- دوللار ەسەپتەۋ ءۇشىن قولايلى بىرلىك بولىپ تابىلادى، ونىڭ باسقا ۆاليۋتالارعا قاتىناسى ارقاشان بەلگىلى جانە ءمولدىر.

- الەمدەگى بىردە-ءبىر ەل دوللاردىڭ قۇلدىراۋىنا مۇددەلى ەمەس. بۇل جاھاندىق ەكونوميكانىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلۋى مۇمكىن.

- بۇگىنگى كۇنى اقش دوللارىنا قاراعاندا سەنىمدى ەمەس باسقا ۆاليۋتا جوق. سونىمەن قاتار، بۇل اقش دوللارلىق كۋپيۋرالاردى جالعان جاساۋ وتە قيىن.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz