Taqyryp ózektiligi: Sybaylas jemqorlyq – kez kelgen memleketting túraqty damuyna kedergi keltiretin, qoghamnyng barlyq salalaryna eleuli ziyan tiygizetin ghalamdyq mәsele. Qúqyqtyq aktilerde sybaylas jemqorlyq tәuekelderin azaytu, onyng aldyn alu jәne memlekettik basqaru jýiesining ashyqtyghyn qamtamasyz etu – qúqyqtyq reformalardyng negizgi baghyttarynyng biri.

Zamanauy әdisterdi qoldana otyryp, sybaylas jemqorlyqqa qarsy saraptama jýrgizu qúqyqtyq aktilerding sapasyn arttyryp, olardyng azamattar mýddesine say tiyimdi iske asuyna yqpal etedi. Sondyqtan búl taqyryp qoghamda qúqyqtyq mәdeniyetti arttyru jәne zang ýstemdigin qamtamasyz etu ýshin asa ózekti.

Zertteu maqsaty: Qúqyqtyq aktilerge sybaylas jemqorlyqqa qarsy saraptama jýrgizuding zamanauy әdisterin zertteu jәne ony jetildiru boyynsha úsynystar әzirleu.

Zertteu mindetteri:

1. Sybaylas jemqorlyqqa qarsy saraptama týsinigin, onyng qúqyqtyq aktilerdegi rólin jәne negizgi qaghidattaryn anyqtau.
2. Sybaylas jemqorlyqqa qarsy saraptama jýrgizuding zamanauy әdisterin taldau.
3. Qúqyqtyq aktilerdegi sybaylas jemqorlyq tәuekelderin anyqtau kriyteriylerin jýieleu.
4. Sybaylas jemqorlyqqa qarsy saraptamanyng halyqaralyq tәjiriybesin zerdeleu jәne Qazaqstanda qoldanu mýmkindikterin baghalau.
5. Qúqyqtyq aktilerding tiyimdiligin arttyru ýshin saraptama әdisterin jetildiru boyynsha úsynystar әzirleu.

Sybaylas jemqorlyq – әlemdegi eng kýrdeli әleumettik-ekonomikalyq mәselelerding biri. Qazaqstanda búl qúbylysqa qarsy kýres strategiyalyq manyzdy baghyttardyng biri bolyp tabylady. 2022-2026 jyldargha arnalghan Sybaylas jemqorlyqqa qarsy sayasat tújyrymdamasynda zannamalyq negizderdi jetildiru, azamattyq qoghamdy tartu jәne sifrlyq qúraldardy paydalanu sekildi sharalar qarastyrylghan. Resmy derekterge sәikes, Qazaqstanda 2024 jyldyng jeti aiynda 1200-ge juyq sybaylas jemqorlyqqa baylanysty qylmystar tirkelgen, búl aldynghy jylmen salystyrghanda 8,1%-gha joghary kórsetkish. Onyng ishinde eng jii kezdesetin qylmys týrleri – para alu (249 jaghday), senip tapsyrylghan mýlikti jymqyru (210 jaghday) jәne alayaqtyq (143 jaghday) boldy. Múnday mәlimetter jemqorlyq tәuekelderin azaytu qajettiligin kórsetedi, búl baghytta qúqyqtyq aktilerdi aldyn-ala saraptau manyzdy ról atqarady. Saraptama kezinde qúqyqtyq aktilerding aiqyndylyghy, týsiniktiligi jәne sybaylas jemqorlyqqa beyimdiligin tómendetu mýmkindigi basty nazargha alynady. Qazaqstannyng Sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-qimyl agenttigi búl júmysty halyqaralyq standarttargha sýiene otyryp jýrgizedi. Mysaly, sheteldik tәjiriybede keninen qoldanylatyn Integrity Check jәne Follow the Money әdisterin Qazaqstanda da belsendi týrde engizu qarastyryluda. Búl qúraldar zandy túlghalar men lauazymdy túlghalardyng kiristeri men mýlikterin naqty baqylaugha alugha mýmkindik beredi. Búghan qosa, sifrlyq tehnologiyalardy qoldanu jemqorlyqtyng aldyn aludyng tiyimdi әdisterining biri retinde tanyluda. Memlekettik qyzmet kórsetu salalarynda aqparattyq jýielerdi paydalanu, onyng ishinde eGov platformasyn jetildiru, memlekettik organdar arasyndaghy ózara is-qimyldy avtomattandyru arqyly jemqorlyq dengeyin aitarlyqtay tómendetuge mýmkindik beredi. 2023 jyly Qazaqstannyng elektrondyq qyzmet kórsetu dengeyi 90%-dan asty, búl azamattardyng memlekettik qyzmetterdi aluda deldaldyq tәuekelderin azaytugha yqpal etti. Sybaylas jemqorlyqqa qarsy saraptama jýrgizude qúqyqtyq sauattylyq pen azamattyq belsendilik te manyzdy ról atqarady. Búl baghytta memlekettik jәne qoghamdyq úiymdar aqparattyq-týsindiru júmystaryn kýsheytu qajet. Qoghamdyq baqylau institutyn jetildiru, azamattardyng jemqorlyqqa qarsy kýreske qatysuyna jaghday jasau arqyly sybaylas jemqorlyqtyng aldyn alugha bolady. Qazaqstanda qabyldanyp jatqan sharalargha qaramastan, halyqaralyq zertteuler elimizding jemqorlyq dengeyin tómendetude әli de qiyndyqtargha tap bolghanyn kórsetedi. Mysaly, 2023 jyly Transparency International úiymynyng Sybaylas jemqorlyqty qabyldau indeksinde Qazaqstan 180 elding arasynda 102-orynda túrdy. Búl kórsetkish zannamany әri qaray jetildiru jәne jemqorlyqqa tózbeushilik mәdeniyetin qalyptastyru qajettigin aighaqtaydy. Sonymen qatar, memlekettik qyzmetkerlerding jauapkershiligin arttyru baghytynda olardyng kiristeri men shyghyndaryn deklarasiyalau, sonday-aq sheteldik shottardy paydalanugha tyiym salu sharalary qarastyrylghan. Búl bastamalar memlekettik basqaru organdarynda adaldyq standarttaryn kýsheytuge baghyttalghan.

Qorytyndylay kele, sybaylas jemqorlyqqa qarsy saraptama qúqyqtyq jýieni jetildiruding negizgi qúraly bolyp tabylady. Búl saraptama zannamalardyng ashyqtyghyn qamtamasyz etip, jemqorlyq tәuekelderin tómendetuge yqpal etedi. Qazaqstanda búl baghytta qabyldanyp jatqan sharalar ong nәtiyjeler kórsetkenimen, jýieli júmys pen azamattyq qoghamnyng belsendi qatysuynsyz jemqorlyqty týbegeyli joy mýmkin emes. Sondyqtan qúqyqtyq aktilerdi jetildiru men baqylau qúraldaryn damytu – sybaylas jemqorlyqpen kýrestegi basty mindetterding biri bolyp qala beredi.

Mynbatyrova N.Q.

Ál-Faraby atyndaghy QazÚU, Memleket jәne qúqyq teoriyasy men tarihy, konstitusiyalyq jәne әkimshilik qúqyq kafedrasynyng dosenti, zang ghylymdarynyng kandidaty

Qasymbek Á.J.

Ál-Faraby atyndaghy  QazÚU Zang fakulitetining magistranty

Abai.kz