سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساراپتاما: قۇقىقتىق اكتىلەردى جەتىلدىرۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرى
تاقىرىپ وزەكتىلىگى: سىبايلاس جەمقورلىق – كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن، قوعامنىڭ بارلىق سالالارىنا ەلەۋلى زيان تيگىزەتىن عالامدىق ماسەلە. قۇقىقتىق اكتىلەردە سىبايلاس جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىن ازايتۋ، ونىڭ الدىن الۋ جانە مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋ – قۇقىقتىق رەفورمالاردىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى.
زاماناۋي ادىستەردى قولدانا وتىرىپ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساراپتاما جۇرگىزۋ قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، ولاردىڭ ازاماتتار مۇددەسىنە ساي ءتيىمدى ىسكە اسۋىنا ىقپال ەتەدى. سوندىقتان بۇل تاقىرىپ قوعامدا قۇقىقتىق مادەنيەتتى ارتتىرۋ جانە زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اسا وزەكتى.
زەرتتەۋ ماقساتى: قۇقىقتىق اكتىلەرگە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساراپتاما جۇرگىزۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرىن زەرتتەۋ جانە ونى جەتىلدىرۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەۋ.
زەرتتەۋ مىندەتتەرى:
- سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساراپتاما تۇسىنىگىن، ونىڭ قۇقىقتىق اكتىلەردەگى ءرولىن جانە نەگىزگى قاعيداتتارىن انىقتاۋ.
- سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساراپتاما جۇرگىزۋدىڭ زاماناۋي ادىستەرىن تالداۋ.
- قۇقىقتىق اكتىلەردەگى سىبايلاس جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىن انىقتاۋ كريتەريلەرىن جۇيەلەۋ.
- سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساراپتامانىڭ حالىقارالىق تاجىريبەسىن زەردەلەۋ جانە قازاقستاندا قولدانۋ مۇمكىندىكتەرىن باعالاۋ.
- قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ساراپتاما ادىستەرىن جەتىلدىرۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەۋ.
سىبايلاس جەمقورلىق – الەمدەگى ەڭ كۇردەلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. قازاقستاندا بۇل قۇبىلىسقا قارسى كۇرەس ستراتەگيالىق ماڭىزدى باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. 2022-2026 جىلدارعا ارنالعان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساياسات تۇجىرىمداماسىندا زاڭنامالىق نەگىزدەردى جەتىلدىرۋ، ازاماتتىق قوعامدى تارتۋ جانە تسيفرلىق قۇرالداردى پايدالانۋ سەكىلدى شارالار قاراستىرىلعان. رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، قازاقستاندا 2024 جىلدىڭ جەتى ايىندا 1200-گە جۋىق سىبايلاس جەمقورلىققا بايلانىستى قىلمىستار تىركەلگەن، بۇل الدىڭعى جىلمەن سالىستىرعاندا 8,1%-عا جوعارى كورسەتكىش. ونىڭ ىشىندە ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن قىلمىس تۇرلەرى – پارا الۋ (249 جاعداي), سەنىپ تاپسىرىلعان مۇلىكتى جىمقىرۋ (210 جاعداي) جانە الاياقتىق (143 جاعداي) بولدى. مۇنداي مالىمەتتەر جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىن ازايتۋ قاجەتتىلىگىن كورسەتەدى، بۇل باعىتتا قۇقىقتىق اكتىلەردى الدىن-الا ساراپتاۋ ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ساراپتاما كەزىندە قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ ايقىندىلىعى، تۇسىنىكتىلىگى جانە سىبايلاس جەمقورلىققا بەيىمدىلىگىن تومەندەتۋ مۇمكىندىگى باستى نازارعا الىنادى. قازاقستاننىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى بۇل جۇمىستى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سۇيەنە وتىرىپ جۇرگىزەدى. مىسالى، شەتەلدىك تاجىريبەدە كەڭىنەن قولدانىلاتىن Integrity Check جانە Follow the Money ادىستەرىن قازاقستاندا دا بەلسەندى تۇردە ەنگىزۋ قاراستىرىلۋدا. بۇل قۇرالدار زاڭدى تۇلعالار مەن لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ كىرىستەرى مەن مۇلىكتەرىن ناقتى باقىلاۋعا الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇعان قوسا، تسيفرلىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋدىڭ ءتيىمدى ادىستەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلۋدا. مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ سالالارىندا اقپاراتتىق جۇيەلەردى پايدالانۋ، ونىڭ ىشىندە eGov پلاتفورماسىن جەتىلدىرۋ، مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى اۆتوماتتاندىرۋ ارقىلى جەمقورلىق دەڭگەيىن ايتارلىقتاي تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. 2023 جىلى قازاقستاننىڭ ەلەكتروندىق قىزمەت كورسەتۋ دەڭگەيى 90%-دان استى، بۇل ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى الۋدا دەلدالدىق تاۋەكەلدەرىن ازايتۋعا ىقپال ەتتى. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساراپتاما جۇرگىزۋدە قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق پەن ازاماتتىق بەلسەندىلىك تە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. بۇل باعىتتا مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمدار اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن كۇشەيتۋ قاجەت. قوعامدىق باقىلاۋ ينستيتۋتىن جەتىلدىرۋ، ازاماتتاردىڭ جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە قاتىسۋىنا جاعداي جاساۋ ارقىلى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ الدىن الۋعا بولادى. قازاقستاندا قابىلدانىپ جاتقان شارالارعا قاراماستان، حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ەلىمىزدىڭ جەمقورلىق دەڭگەيىن تومەندەتۋدە ءالى دە قيىندىقتارعا تاپ بولعانىن كورسەتەدى. مىسالى، 2023 جىلى Transparency International ۇيىمىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىقتى قابىلداۋ يندەكسىندە قازاقستان 180 ەلدىڭ اراسىندا 102-ورىندا تۇردى. بۇل كورسەتكىش زاڭنامانى ءارى قاراي جەتىلدىرۋ جانە جەمقورلىققا توزبەۋشىلىك مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگىن ايعاقتايدى. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ باعىتىندا ولاردىڭ كىرىستەرى مەن شىعىندارىن دەكلاراتسيالاۋ، سونداي-اق شەتەلدىك شوتتاردى پايدالانۋعا تىيىم سالۋ شارالارى قاراستىرىلعان. بۇل باستامالار مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارىندا ادالدىق ستاندارتتارىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان.
قورىتىندىلاي كەلە، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساراپتاما قۇقىقتىق جۇيەنى جەتىلدىرۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى بولىپ تابىلادى. بۇل ساراپتاما زاڭنامالاردىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتىپ، جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىن تومەندەتۋگە ىقپال ەتەدى. قازاقستاندا بۇل باعىتتا قابىلدانىپ جاتقان شارالار وڭ ناتيجەلەر كورسەتكەنىمەن، جۇيەلى جۇمىس پەن ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندى قاتىسۋىنسىز جەمقورلىقتى تۇبەگەيلى جويۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان قۇقىقتىق اكتىلەردى جەتىلدىرۋ مەن باقىلاۋ قۇرالدارىن دامىتۋ – سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستەگى باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى.
مىنباتىروۆا ن.ق.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى مەن تاريحى، كونستيتۋتسيالىق جانە اكىمشىلىك قۇقىق كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
قاسىمبەك ءا.ج.
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى
Abai.kz
