Tәnir turaly alghashqy jazba derekter

Tәnir jer betinde eng alghash jazbagha týsken jalghyz jaratushynyng birining atauy. Ol turaly derekti shumer jazbalarynan kóruge bolady. Oghan 4400 jyl boldy.

4000 jyl ilgeri jer betinde: Onda deñğirdek deñğir degen mәtin túr, ol kezde evrey de, parsy da bolmaghan.

Búl mәtin kishkentay saz konusqa eramyzdan 2400 (shamamen 4400 jyl búryn) jyl búryn jazylghan. Ol shumer jerindegi erte III dinastiya kezenindegi Lagash pen Umma qala-memleketteri arasyndaghy soghystyng bastaluy turaly әngimeleydi. Búl eng erte tirkelgen shekaralyq qaqtyghystardyng biri sanalady.

Mәtin:

I.1–7

^den-lil₂ lugal kur-kur-ra ab-ba ding̃ir-ding̃ir-re₂-ne-ke₄ inim gi-na-ni-tad ^dnin-g̃ir₂-su

^dšara₂-bi ki e-ne-sur

Audarmasy:

Enlil barsha jerding patshasy, barlyq tәnirlerding tәniri, onyn  tura әmirimen Niyngirsu men Sharanyng arasy tynyshtaldy.(3)

Búndaghy Enlil ejelgi Mesepotomiya qúdaylarynyng biri, mifterde aityluynsha ol jel, aua, topyraq, jerdi basqarady. Búl adamzattyng tórt iri mәdeniyet oshaghynyng biri Babilon, shumerdegi kóp qúdaylyq senim dәuirindegi shumer qúdaylarynyng biri. Qúdaydy tәnir dep ataghanyna qaraghanda búl ónirge shyghystan týrikterding ata-babalary kelip ýstemdik qúrghan boluy mýmkin. Óitkeni shumer tilinde týrki tiline úqsas kóptegen sózder bar. Shumer tilindegi sózder ertedegi kezderde baruy mýmkin. Oghan Geredottyng saqtardyng Siriya jerine deyin barghany turaly aitqany dәlel bolady. Áytpese Babilonda, Siriyamen Pәlestinde Anu, Il (illa keyingi alla), Enliyl, Yahue siyaqty kóptegen qúdaylardyng attary men mýsinderi bolghan.

Bir qyzyghy tәnir degen atau ejilgi shumer jazbalarynda qalghanymen, orta shyghysta jalpy halyqtar arasynda úmtylyp ketkende, Ortalyq Aziya kóshpendilerinde bastan-aqyr tәnir atymen bir qúdaydyng aty retinde qala bergen.

Kóshpendiler arqyly Qytay jerine barghan tәnirlik senim

Qytaydyng dәstýrli patriarhaldyq dinining tújyrymdamasyn Mou Chjunszyani úsynghan: «Qytaydyng dәstýrli patriarhaldyq senimi jerge, kýnge, aigha, taulargha tabynumen birge qúdaylar men ata-babalar aruaghyna tabynudy negiz etedi deydi. Sonymen birge onyng qosymshalary retinde ózender, kólder, taghy basqa da әrtýrli kiyer men qúdaylargha tabynu salystyrmaly týrde túraqty qala manynda qalyptasqan  qauymddardyng ata-baba hramdar jýiesin jәne basqa qúrbandyq jýielerin qalyptastyruda qosymsha siynu obiektisi bolghan».

Sonymen qatar, búl senim myndaghan jyldar boyy jalghasqan shynayy senim bolyp tabylady. Qytay tarihy jәne qytay qoghamy búny dәstýr retinde qabyldaghan [4]

Qytaylar aspandy Tiyan dep ataydy, búl týrkilerdegi kóktәniri degenge sәikes, tayan tәnirding qysqarghan atauy.

Tyani (天) - aspangha qatysty eng kóne qytay terminderining biri jәne qytay mifologiyasy, filosofiyasy jәne senimidegi negizgi úghym. Shan әuleti kezinde (b.z.b. 17–11 gh.) qytaylyqtar ózderining eng jogharghy qúdaylaryn Shandy nemese Dy dep ataghan.[5] Búndaghy 上帝 iyerogliyfi kóne qytaysha zeng tek dep dybystalady, zeng biyik degen sóz, búl qazaqtaghy zengir sózimen mәni bir. Kelesi Chjou әuleti kezinde  qabyldanghan qúday atauy-Tyani, búl zeng sózining sinoniymine ainaldy. 20 ghasyrgha deyin Tyanigha(tәnirge) tabynu Qytaydyng pravoslaviyelik memlekettik senimi boldy. Búdan Tyani qytaylyqtardyng bir qúdayynyng aty emes ekenin ony keyin qabyldaghanyn al qytaylyqtardyng qúdaydy shan dep ataghanyn kóruge bolady.

Batys Chjou әuleti (shamamen b.z.b. 1046 - 771 j.) Qytay tarihynda patsha Pinning shyghysqa qaray jyljyuy nәtiyjesinde  qúrylyp negizi qalandy. Chjou әuleti Shang әuletinen keyingi әulet boldy, al últtyq tegi Szi  boldy, olar bastapqy kezderde Vey ózenining alabynda ómir sýrgen. Keyin rung men diyden(soltýstigindegi kóshpendi úlystar)  qútylu ýshin Sishan tauynyng etegindegi Chjounganigha qonys audaryp, egin sharuashylyghyn damytyp, qalalar salyp, resmy memlekettik jýie ornatty. Du Fenhao (Zun Chjou) (qazirgi Siani, Shenisy provinsiyasy), Chjou әuletining patshasy Yu kezinde Suanirun(it adamdary, it basty kóshpendiler) Haoszinge shabuyl jasap, Batys Chjou әuleti ayaqtaldy. Soghystan keyin Zong Chjou sarayy órtenip ketti, al Chjou ruy Fenhao aimaghynda túraqtap túra almady da shyghysqa kóshti. Búl oqygha tarihta patsha Pinning shyghysqa qaray  kóshui degen atpen belgili boldy.

Demek 3000 jyl ilgeri qytayda memlekettikting qalanuyna kóshpendilerding yqpaly zor bolghan. Búndaghy it basty adamdar turyly týrik qaghanaty dәuirinde aitylghan derekter bar. Osy chjou patshalyghyzamanynda tәnirlik senim biyleushiler arasyna taraghan. Sodan tartyp qytaylar shannyng orynyna tyani dy aspan qúdayy dep qabyldaghan. Sol dәuirdegi skiyf, saqtardaghy jylan tótemi siyaqty búlardada aidaghar tótemi payda bolghan. Al aidaghardy keyingi ghúndarda tótem etken. Qytayda keyin el biyleuding idiologiyasy Konfusiyshildik negizgi el basqaru daghdysyna ainaldy. Daoizm dinide órken jәidi, syrttan búddizmde kirgenimen tәnirlik senim bәribir saqtala berdi. Qytaylardada aruaqty qúrmetteu, aza tútu, jer-su, tau kiyeleri men әuliyelerine siynu salty әli saqtalghan.

Ádebiyetter:

1. CDLI-Found Texts". cdli.ucla.edu. Retrieved 2018-03-12."Cone of Enmetena, king of Lagash". 2020. Archived from the original on 2020-02-27. Retrieved 2020-02-27
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Sumerian_language
3. Inscription by entemena of lagaš. 3-bet
4. https://www.aisixiang.com/data/140062.html
5. Stefon, Matt (2010-02-03). "Shangdi". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2023-05-01
6. https://en.wikipedia.org/wiki/Zhou_dynasty#/media/File:Changshadragon.jpg
7. https://en.wikipedia.org/wiki/Zhou_dynasty#/media/File:Chinese_silk,_4th_Century_BC.JPG)

Erzat Kәribay

Abai.kz