ءتاڭىر تۋرالى العاشقى جازبا دەرەكتەر

ءتاڭىر جەر بەتىندە ەڭ العاش جازباعا تۇسكەن جالعىز جاراتۋشىنىڭ ءبىرىنىڭ اتاۋى. ول تۋرالى دەرەكتى شۋمەر جازبالارىنان كورۋگە بولادى. وعان 4400 جىل بولدى.

4000 جىل ىلگەرى جەر بەتىندە: وندا deñğirdek deñğir دەگەن ءماتىن تۇر، ول كەزدە ەۆرەي دە، پارسى دا بولماعان.

بۇل ءماتىن كىشكەنتاي ساز كونۋسقا ەرامىزدان 2400 (شامامەن 4400 جىل بۇرىن) جىل بۇرىن جازىلعان. ول شۋمەر جەرىندەگى ەرتە III ديناستيا كەزەڭىندەگى لاگاش پەن ۋمما قالا-مەملەكەتتەرى اراسىنداعى سوعىستىڭ باستالۋى تۋرالى اڭگىمەلەيدى. بۇل ەڭ ەرتە تىركەلگەن شەكارالىق قاقتىعىستاردىڭ ءبىرى سانالادى.

ءماتىن:

I.1–7

^den-lil₂ lugal kur-kur-ra ab-ba ding̃ir-ding̃ir-re₂-ne-ke₄ inim gi-na-ni-tad ^dnin-g̃ir₂-su

^dšara₂-bi ki e-ne-sur

اۋدارماسى:

ەنليل بارشا جەردىڭ پاتشاسى، بارلىق تاڭىرلەردىڭ ءتاڭىرى, ونىڭ  تۋرا امىرىمەن نيڭگىرسۋ مەن شارانىڭ اراسى تىنىشتالدى.(3)

بۇنداعى ەنليل ەجەلگى مەسەپوتوميا قۇدايلارىنىڭ ءبىرى، ميفتەردە ايتىلۋىنشا ول جەل، اۋا، توپىراق، جەردى باسقارادى. بۇل ادامزاتتىڭ ءتورت ءىرى مادەنيەت وشاعىنىڭ ءبىرى بابيلون، شۋمەردەگى كوپ قۇدايلىق سەنىم داۋىرىندەگى شۋمەر قۇدايلارىنىڭ ءبىرى. قۇدايدى ءتاڭىر دەپ اتاعانىنا قاراعاندا بۇل وڭىرگە شىعىستان تۇرىكتەردىڭ اتا-بابالارى كەلىپ ۇستەمدىك قۇرعان بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى شۋمەر تىلىندە تۇركى تىلىنە ۇقساس كوپتەگەن سوزدەر بار. شۋمەر تىلىندەگى سوزدەر ەرتەدەگى كەزدەردە بارۋى مۇمكىن. وعان گەرەدوتتىڭ ساقتاردىڭ سيريا جەرىنە دەيىن بارعانى تۋرالى ايتقانى دالەل بولادى. ايتپەسە بابيلوندا، سيريامەن پالەستيندە انۋ، يل (يللا كەيىنگى اللا), ەنليل، ياحۋە سياقتى كوپتەگەن قۇدايلاردىڭ اتتارى مەن مۇسىندەرى بولعان.

ءبىر قىزىعى ءتاڭىر دەگەن اتاۋ ەجىلگى شۋمەر جازبالارىندا قالعانىمەن، ورتا شىعىستا جالپى حالىقتار اراسىندا ۇمتىلىپ كەتكەندە، ورتالىق ازيا كوشپەندىلەرىندە باستان-اقىر ءتاڭىر اتىمەن ءبىر قۇدايدىڭ اتى رەتىندە قالا بەرگەن.

كوشپەندىلەر ارقىلى قىتاي جەرىنە بارعان تاڭىرلىك سەنىم

قىتايدىڭ ءداستۇرلى پاتريارحالدىق ءدىنىنىڭ تۇجىرىمداماسىن موۋ چجۋنتسزيان ۇسىنعان: «قىتايدىڭ ءداستۇرلى پاتريارحالدىق سەنىمى جەرگە، كۇنگە، ايعا، تاۋلارعا تابىنۋمەن بىرگە قۇدايلار مەن اتا-بابالار ارۋاعىنا تابىنۋدى نەگىز ەتەدى دەيدى. سونىمەن بىرگە ونىڭ قوسىمشالارى رەتىندە وزەندەر، كولدەر، تاعى باسقا دا ءارتۇرلى كيەر مەن قۇدايلارعا تابىنۋ سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتى قالا ماڭىندا قالىپتاسقان  قاۋىمدداردىڭ اتا-بابا حرامدار جۇيەسىن جانە باسقا قۇرباندىق جۇيەلەرىن قالىپتاستىرۋدا قوسىمشا سيىنۋ وبەكتىسى بولعان».

سونىمەن قاتار، بۇل سەنىم مىڭداعان جىلدار بويى جالعاسقان شىنايى سەنىم بولىپ تابىلادى. قىتاي تاريحى جانە قىتاي قوعامى بۇنى ءداستۇر رەتىندە قابىلداعان [4]

قىتايلار اسپاندى تيان دەپ اتايدى، بۇل تۇركىلەردەگى كوكتاڭىرى دەگەنگە سايكەس، تايان ءتاڭىردىڭ قىسقارعان اتاۋى.

تيان (天) - اسپانعا قاتىستى ەڭ كونە قىتاي تەرميندەرىنىڭ ءبىرى جانە قىتاي ميفولوگياسى، فيلوسوفياسى جانە سەنىمىدەگى نەگىزگى ۇعىم. شان اۋلەتى كەزىندە (ب.ز.ب. 17–11 ع.) قىتايلىقتار وزدەرىنىڭ ەڭ جوعارعى قۇدايلارىن شاندي نەمەسە دي دەپ اتاعان.[5] بۇنداعى 上帝 يەروگليفى كونە قىتايشا zeng tek دەپ دىبىستالادى، زەڭ بيىك دەگەن ءسوز، بۇل قازاقتاعى زەڭگىر سوزىمەن ءمانى ءبىر. كەلەسى چجوۋ اۋلەتى كەزىندە  قابىلدانعان قۇداي اتاۋى-تيان، بۇل زەڭ ءسوزىنىڭ سينونيمىنە اينالدى. 20 عاسىرعا دەيىن تيانعا(تاڭىرگە) تابىنۋ قىتايدىڭ پراۆوسلاۆيەلىك مەملەكەتتىك سەنىمى بولدى. بۇدان تيان قىتايلىقتاردىڭ ءبىر قۇدايىنىڭ اتى ەمەس ەكەنىن ونى كەيىن قابىلداعانىن ال قىتايلىقتاردىڭ قۇدايدى شان دەپ اتاعانىن كورۋگە بولادى.

باتىس چجوۋ اۋلەتى (شامامەن ب.ز.ب. 1046 - 771 ج.) قىتاي تاريحىندا پاتشا ءپيننىڭ شىعىسقا قاراي جىلجىۋى ناتيجەسىندە  قۇرىلىپ نەگىزى قالاندى. چجوۋ اۋلەتى شاڭ اۋلەتىنەن كەيىنگى اۋلەت بولدى، ال ۇلتتىق تەگى تسزي  بولدى، ولار باستاپقى كەزدەردە ۆەي وزەنىنىڭ الابىندا ءومىر سۇرگەن. كەيىن رۋڭ مەن ديدەن(سولتۇستىگىندەگى كوشپەندى ۇلىستار)  قۇتىلۋ ءۇشىن تسيشان تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى چجوۋيۋانعا قونىس اۋدارىپ، ەگىن شارۋاشىلىعىن دامىتىپ، قالالار سالىپ، رەسمي مەملەكەتتىك جۇيە ورناتتى. دۋ فەنحاو (زۋن چجوۋ) (قازىرگى سيان، شەنسي پروۆينتسياسى), چجوۋ اۋلەتىنىڭ پاتشاسى يۋ كەزىندە تسيۋانرۋن(يت ادامدارى، يت باستى كوشپەندىلەر) حاوتسزينگە شابۋىل جاساپ، باتىس چجوۋ اۋلەتى اياقتالدى. سوعىستان كەيىن زوڭ چجوۋ سارايى ورتەنىپ كەتتى، ال چجوۋ رۋى فەنحاو ايماعىندا تۇراقتاپ تۇرا المادى دا شىعىسقا كوشتى. بۇل وقيعا تاريحتا پاتشا ءپيننىڭ شىعىسقا قاراي  كوشۋى دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى.

دەمەك 3000 جىل ىلگەرى قىتايدا مەملەكەتتىكتىڭ قالانۋىنا كوشپەندىلەردىڭ ىقپالى زور بولعان. بۇنداعى يت باستى ادامدار تۋرىلى تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندە ايتىلعان دەرەكتەر بار. وسى چجوۋ پاتشالىعىزامانىندا تاڭىرلىك سەنىم بيلەۋشىلەر اراسىنا تاراعان. سودان تارتىپ قىتايلار شاننىڭ ورىنىنا تيان دى اسپان قۇدايى دەپ قابىلداعان. سول داۋىردەگى سكيف، ساقتارداعى جىلان توتەمى سياقتى بۇلاردادا ايداعار توتەمى پايدا بولعان. ال ايداعاردى كەيىنگى عۇنداردا توتەم ەتكەن. قىتايدا كەيىن ەل بيلەۋدىڭ يديولوگياسى كونفۋتسيشىلدىك نەگىزگى ەل باسقارۋ داعدىسىنا اينالدى. داويزم دىنىدە وركەن ءجايدى، سىرتتان بۇدديزمدە كىرگەنىمەن تاڭىرلىك سەنىم ءبارىبىر ساقتالا بەردى. قىتايلاردادا ارۋاقتى قۇرمەتتەۋ، ازا تۇتۋ، جەر-سۋ، تاۋ كيەلەرى مەن اۋليەلەرىنە سيىنۋ سالتى ءالى ساقتالعان.

ادەبيەتتەر:

1. CDLI-Found Texts". cdli.ucla.edu. Retrieved 2018-03-12."Cone of Enmetena, king of Lagash". 2020. Archived from the original on 2020-02-27. Retrieved 2020-02-27
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Sumerian_language
3. Inscription by entemena of lagaš. 3-بەت
4. https://www.aisixiang.com/data/140062.html
5. Stefon, Matt (2010-02-03). "Shangdi". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2023-05-01
6. https://en.wikipedia.org/wiki/Zhou_dynasty#/media/File:Changshadragon.jpg
7. https://en.wikipedia.org/wiki/Zhou_dynasty#/media/File:Chinese_silk,_4th_Century_BC.JPG)

ەرزات كارىباي

Abai.kz