14 ghasyrdyng basynda Ózbek hannyng islam dinin qabyldauyna baylanysty Joshy úlysyndaghy kóshpendiler ýsh topqa bólingenin kóruge bolady:

Birinshi top: Ózbekter, olar islam dinin qabyldaghan kóshpendiler bolyp, keyin ózbek, noghay, qazaq dep bólingen.

Ekinshi top: Hristian dinin qabyldap, hristian tatar, kazak dep atalghan.

Ýshinshi top: Ózderining dalalyq tәnir seniminde qalyp qoyghandyqtan «qalmaqtar» dep atalghan.

Orys derekteri men Europa derekterinde, kartalarynda 15-17 ghasyrlarda qazaq jeri men Sibirde qalmaq degen el kezdesip otyrady. Búlar jogharyda aitylghan oirattar emes edi. Búlar Joshy úlysy tarauynda aitylghan qalmaqtar, yaghni, Joshy úlysyndaghy islamdy qabyldamaghan kóshpendiler bolyp, 14 ghasyrdan bastap derekterde әsirese, «noghayly jyrlaryynda» kóp kezdesedi.

«Oraq-Mamay» jyrynyng geneologiyalyq sipaty basym, negizgi keyipkerleri Músahannyng (1491-1502 jyldary jasaghan, әsili han emes bi) Qaraýlek degen bәibishesinen tughan Oraq, Mamay batyrlar.

Qozan degen qalmaq hany bala Oraq pen Mamaydy oinap jýrgen jerinen tútqyndap alyp ketedi. Qozandy shabugha kelgen Hiua hany Bozqúlannyng ózi qolgha týsip qalady. Qozannyng Qarahan esimdi qyzy zyndangha tamaq, kiyim, sham aparyp, tútqyndargha kómektesip túrady. Qozan han Oraq, Mamay, Bozoghlandardy bosatyp jibergenmen, olar qalmaqty qayta shabugha uaghdalasady. Odan әri jyr mazmúny Músa hannyng balalaryn izdeu oqighasyna jalghasady. 40 batyr jolay eline qaytyp kele jatqan Oraq pen Mamaygha kezdesedi. Oraq batyr qalmaq elin shabady. Onyng beline aidahar oralyp, sonynda  Qozan men  Ógizhandy óltirip, eline aman-esen oralady. Jyrda kezdesetin qarlyghashtyng zyndanda balapandauy jaqsylyqtyng simvoly sanalsa, Berden Shayyr men Mamaydyng aitysy – etnografiyalyq dәstýr kórinisi. Jyrdyng keybir núsqalary boyynsha Oraqtan Qarasay, Qazy degen batyrlar tughan, al Mamaydan úrpaq bolmaghan. «Oraq – Mamay» jyryn V.M. Jirmunskiy, Á.Qonyratbaev, I.Júmaliyev, t.b. ghalymdar zerttegen.

«Búrynghy ótken zamanda Oraq, Mamay degen bar eken. Mamay han eken, Oraq batyr eken, Mamayda birde-bir bala bolmaghan. Oraqtyng eki balasy bolghan attary - Qarasay, Qazi. Oraqtyng kezinde Qalmaqtyng hany Temir han eken. Oraq batyr Temirhannyng jeti atasyn óltirgen eken».(1) Búl derekke qaraghanda qalmaq degen óz aldyna bir hany bar, noghay syndy 400-500 myng halyqpen barabar jeke handyq ekenin kóruge bolady. Tәnir senimide qalghan qalmaqtar men islamgha kirgen noghaylar araqatynasy ýnemi soghys kýiinde bolghan kórinedi. Búghan 1405-1420 jyldardaghy Edige bastaghan Aqsaq temirge arqa sýiegen toptyng Edil men Jayyq manyndaghy júrtty zorlyqpen islamgha kirgizuinen bastalsa kerek. Oraq-Mamay tarihta bolghan adam ekeni belgili. 1502 jyldargha deyin oirattar qazaq dalasyna kire qoymaghan, sondyqtan búl qalmaqtar oirattar emes dep kesip aita alamyz.

Edige jyrynda da:

«Toqtamys degen han bolghan, ózi qaharlyqty han edi.... Sonda Sәtemir degen bir qalmaq bar edi», - deydi(2).

Ábilghazy: «Túghylyq Temir qalmaq edi», - deydi. Búl sózderden qalmaq degen islam dinin qabyldamaghan kóshpendilerge qoyylghan laqap ekenin kóruge bolady. Edigeden bastap qalmaqtarmen aradaghy jaugershilik 1580 jyldargha deyin, tura 180 jylgha sozylghan.

Edige atqa mingende,
Qalmaq degen el edi,
Hanqoja degen qalmaq bar edi,
Aghybay degen balasy bar edi,
Toghalay deytin eri bar…
Edige endi qarady,
Alla dep úran salady,
Eki jýz kisi qolmenen,
Edige kirip barady.
Eki myng kisi qalmaqpen,
Eki jýz kisi salysty, - degen joldar bar(3). Edige tipti, ertede bolghan. Ol 1390-1410 jyldary býkil Edil-Jayyqtaghy noghaydy biylegen túlgha, al onyng noghay dep atalatyn júrtty islamgha kirgizgenin aittyq. Sol ýshin de dinge kirmegen kóshpendi qalmaqpen aradaghy qatynas ushyqqan kýide bolghan. Jyrda kezdesetin kisi attaryna qarasaq ta qalmaqtar  kәdimgi týrki qazaqtyng kóne attarynan kóp parqy joq, negizi noghaymen bir el ekeni kórinedi.

Noghaylar islamgha kirse de tәnir atauyn tastamay, islamdaghy Allamen bir dep týsinip, qatar qoldanghan. Sonday-aq, islam dini әuliyelerining aruaghyna da syiynghan. Búl túrghydan olardy sufizm jolyndaghylar deuge bolady.

Mysaly Edigening úly Núradyn jyrynda:

Noghaylynyng ishinde,
Shynjyrly túqym az edi,
Bataly qúl arymas,
Batasyz qúl jarymas,
Taryghatyn kýn bolsa,
Baba týkti shashty әziyz,
Arghy atanyz sol edi.
Tәniri ongharsa sapardy,
Alysta bolsa bararmyz.
Ýsh kýndik jerding syrtynda,
Jatady eken qalmaqtar,
Alamyz endi múny dep,
Sorly bolghan erdi dep.
Qaza aidap keldi dep,
Shabysty qalmaq búl saldy(4). Búl jyrda Edige baghyndyra almay ketken qalmaq pen onyng úly Núraddinninde soghysqanyn kóruge bolady.

Noghayly jyrlarynda ýnemi qalmaqtarmen jekpe-jek aldyndaghy ózara tili alysulargha qaraghanda, noghay men qalmaqtyng tili de bir deuge bolady. Óitkeni qalmaq ta, noghayda bir el, ekige bólip túrghan diny senim ghana.

Mysaly Músa han jyrynda:

Sonda Qosym sóiledi:
Men qalmaq degen el dedi,
Atamnyng aty Qozan,
Tarttyramyn noghay sazandy
Ákem aty han Qozan,
Tóbesi shoqty qalmaqta
Belgili artyq er edi(5)

Oraq Mamay:

Mamay túryp sóiledi,
Bolsada qalmaq jan shyghar,
Olda sheshesinen tuylghanda,
Bala bolghan jan shyghar(6).

Oraqtyng eki úly - Qarasay men Qazy da qalmaqqa qarsy kýresken batyrlar sanalady. Keyingi «Erkókshe», «Er Qosay» jyrlarynda da basty jaulary qalmaqtar retinde suretteledi. Osyghan úqsas «Qambar», «Er targhyn» jyrlarynda da basty jau qalmaq. Búl jyrlarda sonau Toqtamys pen Edige zamanynan beri kóp jyrlarda kezdesetin әigili túlgha ol - Sypyra jyrau.

Sypyra jyrau 120 jastan asqan eken. Búghan qaraghanda búl jyrlarda 1350-1450 jyldarda bolghan oqighalar aitylsa kerek. Biraq búl jyrlarda kezdesetin kemshilik - qalmaq júrty jaman obrazda suretteledi. Tek qalmaqty jengen, qyrghan oqighalar ghana aitylady. Búdan tili, salty, tipti ruyna deyin bir halyqty diny senimge bola sonshama jek kóru jatqandyghyn kóruge bolady. Jyrlarda az noghay kóp qalmaqty qyruy bylay túrsyn, jalghyz Targhyn bir ózi alty myng qalmaqty qyrady. Búl miftik әsireleuding bir týri. Al aqiqatynda qalmaq eshqashan noghaydan jenile beretin el emes qayta jauynger el bolghan.

Sondyqtan tarihshylar bir nәrsening ara jigin ashyp alghan dúrys, ol bolsa 1580 jyldardan keyin tatar atalghan shyghystyq mongholdardan jenilip, qazaq dalasyna kirgen tórt oirattan bólek, 14-17 ghasyrlarda Edil men Ertis arasynda ómir sýrgen qalmaq atanghan kóshpendilerining bolghandyghy. Olar islam dinin qabyldamaghan kóshpendiler, ony Resey jәne Europa derekteri, ishinara týrki derekteri de rastaydy.

Osynshama kóptegen kuәlikter men XVII ghasyrdyng tek birinshi jartysynda Deshti-Qypshaqta oirat-qalmaqtar payda boldy degen naqty mәlimetter XIV-XVI ghasyrlardaghy oirattardan shyqqan býgingi qalmaqtar bir emestigine kóz jetkizuge mýmkindik beredi.

Kestedegi 15 ghasyrdyng ortasynda Ábilhayyrdyng qalmaqqa joryq jasauy diny ghazauat boluy mýmkin, búnyng esesine 1456 jyly Ábilhayyr qalmaqtargha kómektesken oirat Óztemirmen qalmaqtyng birikken әskerinen oisyray jenilip, masqara bitimge qol qoyady. Búnyng sony ózbek atanghan kóshpendilerding daladan ketip, Mәuerannahrdy basyp aluyna alyp keldi.

1580 jyldardan keyin Tәuekel han qalmaqtardy qazaq ordasyna qosyp alghannan keyin, olargha qarata islamdandyru sayasatyn jýrgizedi. Qashqarlyq Ysqaq Qoja Ishan arqyly jýzege asyrady.

«Hazyret ishan jarandarymen qyrghyz-qazaq eline kelip, ol jerlerde sonshama keremetter kórsetti: Dúghalarmen ólikterge jan bitirip, aurulargha shipa berip, shólderden búlaq ashyp, búdtardan kalima-yy sharif dauysyn keltirip, siyrekte ghajayyp ister jasap, on búdhanany syndyryp 180 myng kәpirdi imangha keltiru mýmkindigin alady, tura jolgha salady» (8).

Qalmaq úlysynyng ornalasu kartasy

Tarihshylar atalghan ghylymy mәseleni asa qarastyrghan joq. 1967 jyly I.Ya.Zlatkiyn: «Qalmaq atauy XIV gh. birinshi jartysynda Altyn Ordanyng islamdanu prosesimen baylanysty», -  dep jazghan. Ol búl tújyrymdy qalmaqtardyng payda boluy turaly «Týrikterding shejiresindegi» (Shadjarat al-atrah) kuәlikterge negizdegen edi. Búl jerde «shamamen XV ghasyrdyng ortasynan bastap Qalmaq termiyni oirattardy bildiredi», - dep jazghan N.V.Ekeevpen kelispeuge bolady(9).

Merkator kartasy. 1544 j(10)

Osy derekterding barlyghy da jogharyda aitylghan qalmaq 17-18 ghasyrdaghy torghauyt, yaghni, Edil qalmaqtary emes ekenin, jongharlar tipti de emes ekenin kórsetedi. Olar Altyn ordada Ózbekting túsynan beri Tәuekel hangha deyin islam dinin qabyldamaghan týrki әri týriktengen monghol kóshpendileri!

Ábilhayyr handy Syghanaq týbinde oisyrata jenuine qalmaqtar shyghystyq oirattarmen birge kýsh shygharghan. Qazaq dalasynyng kóbin iyelegen qalmaqtar kórinedi. Olar birtindep Tәuke han zamanyna deyin islam dinin qabyldap, deni qazaq bolyp ketkenin kóruge bolady.

Kóne dәuirdegi jauyrynshy baqsylardan qalghan jauyryn. QHR. Altay(11)

Ádebiyetter:

1. Babalar sózi. 40- tom. Batyrlar jyry. 9- bet. Foliant baspasy. 2006
2. Babalar sózi. 39- tom. Batyrlar jyry. Edige. 129- bet. Foliant baspasy. 2006
3. Babalar sózi. 50- tom. 94-99- better. Foliant baspasy. Astana. 2008
4. Babalar sózi. 50- tom. 108-111 better. Foliant baspasy. Astana. 2008
5. Babalar sózi. 50- tom. 140-141 better. Foliant baspasy. Astana. 2008
6. Babalar sózi. 50- tom. 159-160better. Foliant baspasy. Astana. 2008
7. https://abai.kz/post/39196
8. Múhammed Sadyq Qashqari. Tazkira-yy azizan. Qazaqstan tarihy turaly týrki derektemeleri 4-tom. 70- bet. Qoja Ysqaq Uәliyding qyrghyz-qazaq jerlerinde islam taratuy
9. Ekeev N.V. Ob oiratah y kalmakah perioda srednevekoviya y Novogo vremeny (Istoricheskie fakty y ih interpretasiiy)//Kazahskoe gosudarstvo y evraziyskoe prostranstvo: istoriya y sovremennosti. Sbornik materialov XI Evraziyskogo nauchnogo foruma. Astana. 2014. S. 121-126
10. Dryomov I.I. Kalmaky Desht-y Kypchaka XV-XVI vv. y srednevekovaya Rusi//Drevnyaya Rusi. Voprosy mediyevistiki. 2014. № 3 (57). S. 129-137.
11. https://gallerix.ru/fullpic/c1dec01fbcb51bc3e67c1d950a92bb7b/
12. Jartastar ýn qatady. Bayahmet Júmabayúly. 133-bet. Almaty. Ýsh Qiyan. 2018

Erzat Kәribay

Abai.kz