Biz Múqaghaly turaly Serik Aqsúnqarúlynan estidik. On jetidemiz – mektep qabyrghasynda jýrgen solqyldaq shaghymyz. Bәrine tan, barsha әlemge ghashyq, býkil nәrsening syryn bilgimiz keledi.

Orta mektepting songhy jyldary – 1985/86. Úlys, duan kólemindegi aimaqtyq, ólkelik aitysqa qatysyp jýrip qyzylaraylyq aqyn Serikpen tanystym. Jasy ýlken, poema-panorama ýlgisindegi pyshaqtyng jýzindey jana kitaby jaryq kórgen uaqyty – “Jiyrmasynshy ghasyrdyng jiyrma sәti”.

Jeltoqsan kezi. Qys belgisi, dýley, ysqyryq, aq týtek boran sonynan jerding apshysyn quyryp qyzyl shúnaq ayaz shanytady.

Birden anghardym, Qasymday dauylpaz, tilge jýirik, oiy tosyn, qazaq jyryna adal. Arqada irge kótergen eski qalalardyng biri Qarqaralyda, qar ombylap kele jatyrmyn. Tauda arsha kóp. Nege jalghyz arsha[ Avtor Birjan sal әnin menzep otyr.

], belgisiz. Týni boyy úshqyndap jaughan qar beluardan keledi, key túsy tizeden asady, júrt kýrek tastap, qar syryp jýr. Keshe, keshten jýrgen búrqaq syrmanyng arty ertenine shytynaghan shynyltyr ayazgha ainalady.

Tang atqaly – qaqaghan, bet qaratpaytyn ýskirik. Kýpsek qar jondanyp, qataya bastaghan...

Yzghardan terezeler sytyrlaydy, qaharly suyqtan keyde synyp ketedi. Ayaz qysqanda, qasqyr qúiryq qaraghaylar qaq aiyrylady, symbat boyly terekter jyrtylady, qara ala qayyndar shalqasynan qúlap jatady.

Men Tegisshildikten keldim. Qatynap jatqan kó-likting birine minip, týsken betim osy. Jaryqtyq Qarqaraly suyqtan qashyp, tau etegine qymtana kirip, qar býrkenip, tyghylyp jatyr. Abay toqtaghan kópesting ýii, Qúnanbay qajy meshiti, Shóje aqyndy júrt ýiine sýirep әureleytin jer. Esime týsedi, “Abay jolyna” myqtap kirisken uaqyt. Qantar, aqpan aiynda Arqada qys qatty. Mәliksaydan temir belgileri qarauytyp ýlkendi-kishili beyitter kórinedi. Búl ataqty Mәdy jatqan zirat. Qala shetinde, eshtene ózgermegen, bәri sol qalpy.

Býgin – yrzamyn. Múqaghalidy oqyp kele jatyrmyn. Áseri qatty, jattap alghan tústaryn qardy ombylap, ishtey qaytalap qoyamyn. Quanyshym zor, kónilim kóterinki. Sarshúnaq ayaz bet júlmalaydy.

Sosyn, Júmatay Jaqypbaev, Esenghaly Raushanov esimderin ataydy. Búl – tapsyrma tәrizdi. Kelesi jolgha deyin oqyp keluim kerek. Búl joly ýlgermedim. Ol kezde – Qadyr, pirimiz de, pikirimiz de, kitaptaryn izdep jýremiz, tausylmaydy, izdegen sayyn janasy tabylady.

Ádette, Tolstoy bitpeushi edi... Qadyr Myrza Áli – kemenger aqyn. Mening kózqarasyma qatty әser etti.

Irkildi. Qazaqtyng topjarghany osy, dedi. Toqtadyq. Iriktep jýrmin – tamasha. Ras, irgeli sóz, mәtin mәdeniyeti kórinisining ozyq ýlgisi. Men әlemde bir aqyndy júrttan artyq bilemin. Sanamda, kókiregimde qarly boran, qytymyr ayaz kýnderi Múqaghaly kuliti bastaldy. Ishki jan dýniyemde bir ózgeris boldy. Men ónerding ne ekenin týsindim. Kórkem ónerge degen talpynys keyin meni jazushylyqqa alyp keldi.

Múqaghalidy ashqanda – bas qoydyq. Kәusar búlaqtay, móldir tenizdey kórdik. Bәri әdemi, bәri tútas, bәri býtin. Kóp oqydyq. Tipti, jatqa biletin boldyq. Dastarqan basynda әnge qostyq, kóshe-bulivarlarda qaytaladyq, jiyn-toylarda shyrqadyq.

Ádeby keshterde jatqa aittyq.

Jyry – ghajap. Kitabyn kez kelgen jerinen ashyp, raqat keship oqimyz. Sheber, kóz sýrindirmeydi, kidirmey jýitkigen, tegis jolgha týsip alghan jýirik avtomobili tәrizdi. Nemese, qoltyghy sógilip kósile shapqanda, túyaghy topyraq qoparghan dýldýl túlpar ispettes. Tynysy ken, shashasyna shang júqtyrmas sәigýlikting ózi.

Áttegen-aysyz. Ókinish joq. Qanat bitiredi, boyy-nyzgha ruh qonady. Ruh – perishte. Tylsym әlem elshilerimen tildestiretindey. Baqy ne, fәniyding yrzyghy qanday, beynet neden, quanysh qaydan, pendeuy saualdardy qoyyp, metafizikalyq mәselelerge kóshemiz.

Poeziyasy kestelep órnek salghan túghyrly tuyndylar. Kemdigi joq kemel jaratylys. Qalamynda qúdyret, jyrynda biyik órening izi jatyr. Múqaghaly – asqan talgham iyesi. Ásemdikting alyp shynyn iygergen, sóz ónerining qúpiyasyn mengergen aqyn.

Obrazgha bay, teneuge toly poeziya. Metaforagha darqan, epiytetterge myrza. Keyde tógip-tógip jiberedi. Qoldan qúighan minsiz súlulyq. Tausylmasa eken deysiz, tanghalasyz, tamsanasyz, baqytqa kenelesiz.

Múqaghaly әdeby mәtindi Ernest Heminguey tәrizdi quanysh kózine ainaldyrdy. Raqattanyp, quanyp, qúshtarlyqpen oqisyz.

Yrys-bereke aldynyzdy jauyp ketedi, – kelisti keskin, kórkem suret, jarasymdy sóz. Kózden tamghan jalqy tamshy tirshiligin uaqigha dәrejesine deyin kótergen qas talant.

Shat jyrlaghan tynysh joldar, qayghysyz, uayymsyz, shersiz. Týzde, joryqta aptalap jaughan aq jauyndy aqtaryla beynelegen alaman jaugershilik saryn.

Qym-quyt taqyryptary joyqyn – alapat kezender, alasapyran zaman, týngi dýbir, tanghy dabys, bir sәttik dýrmek, aigha shaghylysqan qylysh, jarq etken semser, qanjar, jau izdegen kósem nayza, dúshpandy týre qughan sherik, beybit kýn, belgisiz salt atty.

Dón, dónes basyna qyzyl inir shoqytyp shygha kelgen ýsh qara, suyt jortqan shoghyr, esik ashqanda enteley kirgen eki arba ayaz, bir qúshaq gýl, ala qanat shoqy, qar suy tolghan etektegi say, kóktem, jazghytúrym, qargha adym jer, kókjiyekte qantarylghan Sýmbile.

Qashyqtan Temirqazyq jarqyraydy. Júldyzdar kóshken mausym, jaz, shilde, beytanys qyz, qyrmyzy sәukele, aq torghyn jibek baylaghan arular, kók bayraq jelbiregen asqaq arman, biyik ýiler, zengir aspan, shalqar dala, syghylysqan halyq, kafeler, barlar, qalalar, astana, baspanasyz júrt, túiyq jol, Mavr, ilkiden tanys sýrleu-soqpaq, kórgende kózge shoqtay basylghan tughan ólke, saghynysh derti, Mәskeu, kók qarda mynau, auyl syrtyndaghy kýbir, birde alapat, birde aqyryn, enshilegen uaqyt...

Jyrynda atmosfera, sózinde shynayylyq bar.

Múqaghaly – qúiyn. Jetkizbey ketedi. Ot shashady. Úiqastary qúiylyp týsedi. Ónerpaz qola temirden soqqan mýsin. Artyghyn qashap, keregin qaldyryp... Jasandy obraz joq, sebebi, jalghan sezimge ermeydi, kórgenin jazady, bastan keshkenin jyrlaydy.

Úshqyr. Keyde – úzaq. Qalt jibermeydi, jansaq baspaydy. Álbette, qate aitpaydy. Qapysyz. Biraq, qapadar. Qapa jaulaghan kónil, ansaydy, zaryghady, Mahandar-ay!

Mahambetter, Maghjandar ma eken?

Qayran, Abay, Qasymdar ma... Týngi baghdar. Qara týnekti jaryp, sanylaudan ótken sәule, týnlikten tógilip, qúiylyp túrghan kýn núry. Shuaq.

Kýn – shoq. Sónbeytin shyraq, óshpeytin jaryq. Sebebi, jan-jaghy – ot. Ishi de, syrty da jalyn. Shúghyla shashqan aru Kýn – altyn týstes.

Kýnde kólenke bolmaydy. Búrylghan jaghy – jarqyraghan sham, qaraghan jaghy – lapyldaghan órt. Tu syrty da Kýn. Alayda, ótedi, ketedi, joyylady. Uaqyt ótu ýshin jaralghan. Basy men ayaghy bar, qaynary nýkte, sony da – nýkte. Eki nýkte arasyndaghy bir kýndik sәule.

Beker ghoy bәri. Bóten oi. Jat. Bir oy bir oidy qozghaydy. Qamshy saldyrmaytyn jorgha, jýirik. Búzau tis qamshyday órilgen, tini berik, nyghyz ólender. Irkilmeysiz. Ilgeri ozasyz. Bógelmey oqyp kete beresiz. Pegastay...

Ghadetinde, poeziyany týsindirmeydi. Mýmkin emes. Úqpaydy. Óitkeni, tyndarman, oqyrman ózi týsindire alady. Árkimning óz týsinigi – ózine qymbat. Bizge de. Qyzyq – tansyq. Zangha baghynbaydy. Bir-aq zany bar – azattyq, erkindik, bostandyq.

Teren. Aqyn – siqyrshy. Mag. Aldap ketpeydi, arbap tastaydy. Birinshi jolynan bastap Sizdi biylep alady. Qúshaghyna qúlatady, qolyna týsiredi.

Poeziya – esten ketpes meyram, quanyshy tarqamaytyn mereke. Erekshe kónil-kýi. Martin Haydegger: “Poeziya – iznachalinoe nazvanie bytiya”. Nemese: “Yazyk – v chistom viyde – stihotvoreniye”.

The river is withinus. By Tomas Eliot.

Múqaghaly – Uniyversum. Gharysh.

Men atyn túnghysh Qarqaralyda estigen aqyn keyin mening ruhany órisime ainaldy. “Soghady jýrektin” qostomdyghy maghan erip talay jerge bardy, talay eldi aralady. Birge jol keshtik, birge qayttyq.

Erkindigi ýshin Múqaghalidy jaqsy kórdik. Ómirde de, ólende de erkin edi. Tipti, úiqastarynyng ózi erkin úiqasatynyn bayqadyq.

Ol – poeziya shynyna shyqqan shyn talant iyesi. “Za tochnyy tvoy talant”. Qúrmetteymiz. Qadir tútamyz. Múqaghaly qazaq ólenin búryn-sondy bolmaghan asqaq estetikalyq biyikke jetkizdi.

Múqaghalidan son, óleng ólshemi ózgerdi. Búrynghyday jazugha bolmaytyn edi. Jana talap, kózqaras, talgham qalyptasty.

Ol qazaq poeziyasynda jana dәuirdi bastady. Ózi – tútas bir dәuir.

Eng ýzdik shygharmasy – “Mosart. Jan azasy”. Oy da, talgham da, tanym da bar. Noqtasyn, shylbyryn, shiderin ýzgen sәigýliktey erkin kósiledi. Týidek-týidek oy tastaydy.

Ol prozagha da qalam tartqan qalamger. Biraq, Múqaghaligha poeziya patshalyghynda saltanat qúru búiyrypty...

Tereng taqyryptargha qol sozghan aqyn. “Iliich”, “Mavr”, “Aqqular úiyqtaghanda”, “Chily – shuaghym menin”, “Otanym, saghan aitam”, “Rayymbek! Rayymbek!”, “Jer ýstinen reportaj”, “Mosart. Jan azasy” atty dastandaryn dýniyege әkeldi. Tәrjime jasady – taghy da algha shyqty.

Mening kitaphanamda qalamgerding “Qosh, mahabbat” atty prozalyq jinaghy (1988) әli kýnge sheyin saqtauly.

Búl kitapqa әr jyldary jazylghan әngimeleri (“Qúlpytas”, “Marusyanyng tauy”, “Ózgermepti”, “Áje”), povesteri (“Qos qarlyghash”, “Jyl qústary”) jәne piesasy (“Qosh, mahabbat”) jәne birneshe syny enbegi engizilgen.

“Sholpany” jaryq kórgende biz mektep qabyrghasynda edik. Sol jyldary Qadyrdyng “Dombyrasy”, Farizanyng “Dauasy”, Esenghaliyding “Sholpan júldyz tughansha” atty jyr jinaqtary baspa jýzin kórdi.

Keyinirek – “Ómir-ózen”.

Men poliytehnikalyq institutta oqyp jýrgende, atalmysh oqu orny ótkizgen “QazPTY kóktemi” atty studenttik festivalige (1987 j.) qatystym. Bizdi bir teatr rejisseri dayyndady, aty-jóni qazir esimde joq. Sol bizge: Múqaghaly tәrizdi oqymaysyndar ma, shirkin, ol: “Mahandar joq, Mahandardyng sarqyty – Múqaghaly Maqataev bar múnda” degende, kýrkiregen dauysynan shanyraq shayqalyp, ortasyna týsip kete jazdaytyn, dep jii qaytalaushy edi.

Sardar aqyn әskerge (1987-1989) menimen birge ketti, birge keldi. 1991 jyly, Múqaghaly alpysqa tolghanda, orys tildi FEF jataqhanasynda, kesh úiym-dastyryp, jas aqyn-jazushylardy shayyr jyrlaryn oqugha shaqyrdym. Kisi kóp keldi. Ishinde, keybiri dәl esimde joq, Ámirhan Balqybek, Saghyndyq Rzahmetov, Qazybek Qúttymúratúly, Berik Áshimov, Maraltay Rayymbekúly, Núrqanat Núraqynov, Oraldan – Jәnibek boldy.

Kesh jaqsy ótti. Úzaqqa sozyldy. Búl kez Múqaghalidyng ataq-danqy dýrkirep shygha bastaghan tanghajayyp zaman edi. Keyin ol halyqtyq aqyngha ainaldy.

Múqaghaly tarihtan óz ornyn aldy. Degdar, abzal aqyn óz biyiginde jarqyrap janghan oqshau júldyzday asqaqtap túr. Eshkim Múqaghaly ornyna talaspaydy, ol da bireuding ornyn súrap túrghan joq.

Gharysh kenistiginde, biyik/tómen, joghary/alasa, ong jaq/sol jaq degen úghym-týsinik joq. Álemning tórt taraby da sheksiz. Týpsiz kosmos. On-soly belgisiz. Sol sheksiz әlemde әr júldyz óz baghytynan adaspay tura jýrip kele jatady. Bir sәt auytqymaydy, alghan betinen qaytpaydy. Biraq, jenil júldyzdardy salmaghy auyr ýlken júldyzdar bauyrlaryna qaray, ózderine tartyp alady. Sóitip, ómir boyy, gravitasiyalyq kýshting әserinen shygha almay, úsaq júldyzdar iri júldyzdardy tónirektep jýredi eken. Baghynyshty marshrut, tartylys kenistigin jaghalap, ne qol ýzip, ne úzap kete almaydy.

Múqaghaly – planeta.

Jan-jaghyn qalyng júldyzdar shoghyry qorshap jatqan jotaly Qús joly tәrizdi.

Álqissa, el ishine keng taraghan keybir anyz-әfsanalar jelisi derekterine sýiensek, syrttan kelgen beytanys qonaq, eger jer moyny qashyq shahar nemese qazaq auyldarynyng birine, beymezgil uaqyt adasyp kirip barsa әri shashtaryn búrqyratyp, jyr oqyp jýrgen jas balalardy kórip, kimsizder, dep súray qalsa, onda әlgi jetkinshek úrpaq “biz – Múqaghalimyz” dep jauap beredi eken.

Jazushy Ótebay Qanahin aghamyzdyng birde qalamger Múqan Imanjanov turaly asqaq pikir jazghany bar edi. “Jaratylys әlemning mynaday da tanghajayyptary bolady eken, dep qalam tartyp edi ol, múnan pәlen myng jyl búryn sóngen júldyzdyng jaryghy bizge sol kýii jarqyrap jetetin kórinedi”.

Múqaghaly – saltanaty asqan, tas qashap, aghash oighan, mýsin qiyp, sәulet ornatqan poeziya sәuletkeri.

Didar Amantay jazushy

Abai.kz