Júma, 21 Aqpan 2025
Manyzdy 633 0 pikir 17 Aqpan, 2025 saghat 13:56

Qazaqstandaghy búqaralyq sport turaly

Suret: BaigeNews.kz / Chingiz Kasymhan saytynan alyndy.

Memleket basshysy Q.K.Toqaev 2024 jyldyng 2 qyrkýiegindegi «Ádiletti Qazaqstan: qúqyqtyq tәrtip, ekonomikalyq órleu, qoghamdyq optimizm» dep atalatyn Qazaqstan halqyna Joldauynda «búqaralyq sportty damytugha kóbirek kónil bóletinin» aityp, «múnsyz salauatty jastardy tәrbiyeleu jәne býkil halyqtyng densaulyghyn nyghaytu maqsatyna qol jetkizu mýmkin emes» әri «búl saladaghy zannamany janartudyng ózekti qajettiligi bar» ekenin atap ótken bolatyn. Tiyisti týzetuler búqaralyq jәne balalar sportyn damytugha quatty serpin berip, chempiondardyng jana buynyn dayyndaugha negiz bolady».   

Dene shynyqtyru jәne sport salasy әrtýrli jastaghy, jynystaghy, últtaghy, nәsildegi, diny senimdegi, sayasy nanymdaghy jәne basqa da ólshemderdegi milliondaghan adamdardy biriktiredi. Múndaghy biriktirushi әri qozghaushy kýsh nemese iydeya – dostyq jәne tatulyqpen birge denenin, erik kýshi men aqyl-oydyng qadir-qasiyetin, jarysu ruhyn, salauatty bәsekelestikti tendestiruge baghyttalghan olimpiadalyq maqsattar bolyp tabylady. 

Jalpy, búqaralyq sport – deni sau azamattardy shynyqtyru men tәrbiyeleuge, olardy ziyandy әdetterden boylaryn aulaq ústaugha, aghzadaghy densaulyqty saqtaugha jәne salauatty ómir saltyn ústanugha baylanysty әrtýrli mәselelerdi sheshu ýshin qajetti  fizikalyq jәne psihologiyalyq formany beruge, sonday-aq ómir sýru prosesinde tuyndaytyn basqa da mәselelerdi sheshuge baghyttalghan. 

Qazaqstanda «Búqaralyq sport» úghymynyng zannamalyq anyqtamasy «Dene shynyqtyru jәne sport turaly» Qazaqstan Respublikasynyng 2014 jylghy 3 shildedegi № 228-V QRZ Zanynyng 1-baby 1-tarmaghynyng 4) tarmaqshasynda berilgen, múnda onyng maghynasy «halyqtyng dene shynyqtyrudy damytugha jәrdemdesetin sporttyq qozghalysy» dep kórsetilgen. 

Jalpy, respublikanyng Turizm jәne sport ministrligining mәlimeti boyynsha, Qazaqstanda dene shynyqtyru jәne sportpen shamamen 8 million adam nemese halyqtyng 40 payyzdan sәl astamy ainalysady. Tiyisti vedomstvo búl kórsetkishti 50 payyzgha – 10 million adamgha deyin jetkizudi kózdep otyr. Sonday-aq, «búl maqsatqa jetuge eng aldymen Qazaqstan halqynyng ózi mýddeli boluy kerek. Sporttaghy jetistik – kez kelgen adam ýshin jaqsy әleumettik saty. Eng aldymen, búqaralyq sport – әrbir adam ýshin dene shynyqtyru dayyndyghyn jaqsartugha, densaulyghyn nyghaytugha jәne ómirin úzartugha tamasha mýmkindik ekenin úmytpauymyz kerek» (derekkóz: 24.kz, jariyalanghan kýni - 14.10.2024 j.). 

Sonday-aq BAQ-ta «Elimizding kóptegen ónirlerinde «Qoljetimdi sport» jobasy jýzege asyrylyp jatyr» degen aqparat bar. Búl baghdarlama ayasynda sport әuesqoylary skandinaviyalyq әdis boyynsha seruendeu, jýgiru, gimnastika, yoga jәne fitnes, striyt-vorkaut, ýstel tenniysi, shanghy jarysy jәne konikiymen syrghanau boyynsha ashyq auadaghy jattyghulargha mýldem tegin qatysa alady. Sonday-aq 2021 jyldan bastap memlekettik sporttyq tapsyrys baghdarlamasy júmys isteydi. Memleketting búl strategiyalyq jәne manyzdy әleumettik bastamasy qogham tarapynan ýlken súranysqa iye. Býginde 4 pen 17 jas aralyghyndaghy 230 mynnan astam bala 7 mynnan astam sport seksiyalaryna tegin barady, oghan elimizding ónirlik budjetinen 44,9 mlrd tenge bólindi. Respublikada salauatty ómir saltyn nasihattau shenberinde jyl sayyn barlyq jas sanattaryna baghyttalghan, bir million adamdy qamtityn týrli dengeydegi 25 mynnan astam sporttyq-búqaralyq is-sharalar ótkiziledi» (derekkóz: inform.kz, jariyalanghan kýni - 13.10.2024 j.). 

Elimizding dene shynyqtyru jәne sport salasynda atqarylyp jatqan júmystar turaly jaghymdy esepter men jaghymdy mysaldargha qaramastan, Qazaqstan qúramasynyng ótken Olimpiada oiyndarynda: 2020 jyly Tokioda jәne 2024 jyly Parijde ótken Olimpiada oiyndaryndaghy aitarlyqtay әlsiz kórsetkishterin atap ótpeske bolmaydy. 

QR Sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-qimyl agenttigining mәlimetinshe, qaralyp jatqan salada basqa da zang búzushylyqtar bar. Sondyqtan, Qazaqstan Respublikasynyng Sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-qimyl agenttigi sportty qarjylandyru salasyndaghy sybaylas jemqorlyq tәuekelderine taldau jýrgizdi. Ol otandyq sporttyng damuyna jәne әlemdik sport arenasynda joghary nәtiyjelerge qol jetkizuge kedergi keltiretin jýieli sybaylas jemqorlyq tәuekelderining bar ekenin kórsetti. Osy derekterge sýiensek, tek songhy 6 jylda sport salasyn qarjylandyru shamamen 1,4 trillion tengeni qúraghan: 2018 jyly – 165 milliard tenge; 2019 jyly – 204 mlrd tenge; 2020 jyly – 177 mlrd tenge; 2021 jyly – 223 mlrd tenge; 2022 jyly – 296 mlrd tenge; 2023 jyly – 340 mlrd tenge. Sonday-aq osy jәne aldaghy eki jylgha budjetten taghy 1,3 trillion tenge bólu josparlanuda (derekkóz: informburo.kz, jariyalanghan kýni - 10.07.2024 j.). Atap aitqanda, habarda «Qazaqstannyng joghary nәtiyjeli sport týrine qarjy qúiy kólemi Ortalyq Aziya elderining jәne alys shetelderding (Kanada, Norvegiya, Niyderlandy) osy maqsattargha bólingen budjetterinen birneshe ese kóp ekeni kórsetilgen. Sonymen qatar, Qazaqstan Olimpiada oiyndaryndaghy medalidar men әlemdik sport reytinginde tómen oryndardy iyelenuin jalghastyruda. Sebepterding biri – memleket qarajatyn útymsyz júmsaugha jәne úrlanugha yqpal etetin jýieli sybaylas jemqorlyq tәuekelderi». 

Búqaralyq sportty damytugha keletin bolsaq, Qazaqstannyng búqaralyq sportqa júmsaytyn shyghyny joghary nәtiyjeli sport týrlerine qaraghanda toghyz ese az ekeni atap ótiledi: 340 milliard tengening 35 milliard tengesi ghana. Sportta jetistikke jetken shet elderde joghary nәtiyjeli sporttyng negizi bolyp tabylatyn búqaralyq sportty qoldaugha basymdyq beriledi. Niyderlandymen salystyrghanda Qazaqstan joghary nәtiyjeli sportqa ýsh ese kóp, al búqaralyq sportqa qarjyny jeti ese az bóletin bolyp shyqty. 

Qazaqstannyng dene shynyqtyru men sportty damytudyng 2023-2029 jyldargha arnalghan tújyrymdamasynda bekitilgen búqaralyq sportty damytu kórsetkishteri formalidy sipatqa iye, dep atap ótti Sybaylas jemqorlyqqa qarsy qyzmet agenttigi. Mәselen, әkimdikter jyl sayyn 20 mynnan astam sporttyq-búqaralyq is-shara ótkizui kerek, orta eseppen kýnine ýsh is-shara. Agenttik sarapshylarynyng pikirinshe, búl kórsetkish asyra kórsetilgen. 

Sonday-aq Sybaylas jemqorlyqqa qarsy qyzmet «zamanauy sport nysandarynyng joqtyghy sportshylardyng sapaly dayyndalu mýmkindikterin shekteydi, búl әsirese ónirlerde bayqalady. Búl rette dene shynyqtyru men sportty damytudyng 2023-2029 jyldargha arnalghan tújyrymdamasynda túraqty jayau jýrginshilerding joldary men velojoldardyng bolmauyna basa nazar audarylghan. Elimizde jabyq sport nysandary men jýzu basseynderi tapshy. Eng kóp tapshylyq Astana, Almaty, Týrkistan jәne Almaty oblystarynda bayqalady. 

 Yaghni, sport nysandarynyng sany halyqtyng súranysyn qanaghattandyrmaydy. 

Sybaylas jemqorlyqqa qarsy qyzmet sonday-aq «sporttyq úiymdar sport keshenderi men futbol akademiyalaryn saludyng ornyna legionerlerdi ústaugha qyruar qarjy júmsalatynyn atap ótti. Mysaly, eng qymbat sanalatyn  «Astana» futbol klubynyng jeke futbol akademiyasy men infraqúrylymy joq. Alty jyl ishinde klub futbol alandary men ýi-jaylardy jalgha alugha 1,4 milliard tenge júmsaghan. Halyqaralyq jarystargha qatysu ýshin sportshylardy ashyq  iriktemeu – joghary nәtiyjeli sport salasynda prosesterdi sifrlandyru mýlde joq.  E-sport Últtyq sifrlyq  platformacyn engizuge arnap 2020 jyldyng ózinde josparlanghan әzirleu  júmystary jýrgizilmedi». 

Sonyng saldarynan tiyisti ministrlikte qazaqstandyq sporttyng jay-kýii turaly tolyq derekter joq jәne jýldegerler, sport nysandary, sport seksiyalary men jattyqtyrushylar turaly birynghay esep jýrgizilmeydi. Sifrlandyrudyng joqtyghy jalghan sportshylargha sporttyq ataqtardyng beriluine, jarystargha qatysu ýshin sportshylardyng ashyq emes jәne subektivti irikteluine yqpal etedi. «Jogharyda atalghan faktorlardyng saldary retinde búl jaghday enshiles jetkizushilerdi tandaugha, jalghan oqu-jattyghu jiyndaryn ótti dep kórsetu men sport nysandaryn jalgha beruge, legionerler jalaqysynyng kóteriluine jәne qosarlanghan qarjylandyrugha qosa, budjet qarajatynyng baqylausyz iygeriluine әkelip soqty», - dep qorytyndylady vedomstvo. 

Sybaylas jemqorlyqqa qarsy qyzmet taldau nәtiyjeleri boyynsha sportty damytudyng basym baghyttaryn qayta qarau, búqaralyq jәne balalar sportynyng budjetin úlghaytu, qarjylandyrudy ortalyqtandyru, ózimizding infraqúrylymdy jәne balalar akademiyalaryn damytu, sifrlandyrudy engizu boyynsha úsynystar berdi. 

Sybaylas jemqorlyqqa qarsy qyzmetting sport salasynyn, onyng ishinde búqaralyq sporttyng damuy turaly derekterding jetkilikti egjey-tegjeyli jәne mazmúndy taldauymen kelispeu qiyn. 

Anyqtalghan jogharyda atalghan kemshilikter qarastyrylyp otyrghan salada olqylyqtardyng bar ekenin taghy bir ret rastaydy jәne tiyisinshe, dene shynyqtyru jәne sport salasyna týbegeyli jәne keshendi týzetuler engizudi, tiyisti ministrlik jýrgizip jatqan júmystargha qoldanystaghy tәsildemelerdi ózgertudi jәne elimizde sportty damytudyng aghymdaghy jay-kýiin zerdeleudi, sonyng ishinde Qazaqstan Respublikasynda ony damytudyng qajetti tendensiyasyn, sport salasyndaghy «tar ayadaghy» dep atalatyn mamandargha (sport dәrigerlerine, sport salasynyng psihologtaryna, sporttyq  nutrisiologtargha jәne t.b.) degen súranysty jan-jaqty taldaudy, sonday-aq sportpen ainalysu kezinde azamattardyng motivasiyalyq qúramdas bóligin zertteudi talap etedi. 

Jasyratyny joq, kez kelgen qyzmet týrinde motivasiya ýlken ról atqarady, ol adamdy kemeldikke, onyng ishinde fizikalyq kemeldikke jetu jolynda tuyndaytyn kedergilerdi jenuge úmtyldyrady. 

Halyqtyng dene shynyqtyrumen jәne sportpen ainalysuynyng negizgi motivasiyalyq sebepterining ishinde mynalardy bólip kórsetu kerek: 

- adamdardyng óz densaulyghyna qamqorlyghy; 

-qozghalys az ómir saltynyng qauiptiligi turaly әrtýrli kózderden alynghan aqparat; 

- fizikalyq jattyghulardyng bolmauyna baylanysty ómir sýru úzaqtyghynyng qysqaruy; 

- әrtýrli aurulardyng kóp boluyna baylanysty immuniytetting tómendeui jәne olardy adam aghzasyna teris әser etetin preparattarmen emdeu. 

Búl túrghyda búqaralyq aqparat qúraldary sport jolyndaghy әrtýrli, sonyng ishinde psihologiyalyq kedergilerdi enseru túrghysynan motivasiyalyq qúramdy kýsheyte otyryp, ýlken ról atqara alady jәne atqarugha tiyis. 

Mysaly, dene shynyqtyru jәne búqaralyq sport jeke túlghany ómirge dayyndaydy, erik-jigerdi, tabandylyqty, óz-ózine senimdilikti tәrbiyeleuge kómektesedi, fizikalyq densaulyqty ghana emes, densaulyqty nyghaytugha yqpal etedi degen tezisti әrbir aqparattyq agenttik pen internet-resurs kýndelikti «aqparattyq arsenalgha» engizui kerek. 

Búl aqparattyq júmys әrbir qazaqstandyqtyng densaulyghyn nyghaytugha jeke mýddeliligin sezinuge jәne dene shynyqtyrumen jәne sportpen ainalysugha degen yntasyn arttyrugha әkelui tiyis. 

Dene shynyqtyru men sportty aqparattyq qamtamasyz etu mәselelerining manyzy zor. Mysaly, AQSh-ta jyl sayyn dene shynyqtyru jәne sport boyynsha 1500-den astam kitap, sonday-aq 300-den astam sport jurnaldary shyghady. «ABC», «NBC» jәne «CBS» últtyq telearnalary sporttyq habarlargha jylyna shamamen 1500 saghat habar taratady. «Intimenet jәne Sports Programming Network» sporttyq telearnasy tәulik boyy júmys isteydi, al sporttyq habarlargha beriletin uaqyy jylyna shamamen 16 myng saghatty qúraydy (Syplakov V.A. Konsepsiya razvitiya massovogo sporta v SShA // derekkóz: vestnik-kafu.info, qaralghan kýni - 12.10.2024 j). 

Sport industriyasyn qamtamasyz etuding sheteldik tәjiriybesinde aqparattyq jәne ghylymy resurstar barghan sayyn manyzdy jәne sheshushi bola bastady. Búl resurstardy shartty týrde eki kategoriyagha bóluge bolady: salauatty ómir saltyn nasihattau jәne sporttyq júmysty aqparattyq jәne ghylymy qamtamasyz etu. Búl bólinis dene shynyqtyru jәne sport industriyasynyng mәselelerin zertteytin jetekshi sheteldik sporttyq aqparattyq jәne ghylymy úiymdardyng qyzmetinde kórinis tabady. 

Mysaly, Germaniyada týrli memlekettik organdar, jýzege asyrylatyn nauqandar men baghdarlamalar arqyly elding barlyq azamattary ýshin sportty nasihattau erekshe oryn alady. Atap aitqanda, Otbasy, qarttar, әielder jәne jastar ministrligi «Qarttar qyzmetinde qozghalys, oiyn jәne sport» úranymen joba әzirlegen, onyng maqsaty – barlyghy ýshin sportty odan әri damytudy yntalandyrugha baghyttalghan birqatar arnayy bastamalardy, әrtýrli is-sharalardy irikteu jәne marapattau jәne qarttar men basqa da jas toptarynda sportpen shúghyldanatyn adamdardyng barlyq mýmkindikterin paydalanu. Búl bastamalar qart adamdardyng ómir sýru sapasy men densaulyghyn jaqsartugha yqpal etedi dep kýtilude. Búl rette kóptegen jobalar qomaqty qarjylyq qoldaumen qamtamasyz etiledi. Biz atap otyrghan Otbasy isteri, qarttar, әielder jәne jastar ministrligi 40 000 nemis markasyn bóledi. Jobalardan basqa nemis sport qauymdastyghy ótkizetin «Shyndal», «Sport barshagha», «Birlestikte sportpen ainalysqan dúrys», jýgiru, jýzu, velosportpen ainalysu, shanghy tebu jәne jayau seruendeu boyynsha búqaralyq jarystar jәne t.b. is-sharalar búqaralyq sportty damytugha baghyttalghan. Nәtiyjesinde, keybir zertteushilerding mәlimetteri boyynsha (Vapnyarskaya O.IY., Zolotov M.I. Zarubejnyy opyt upravleniya massovym sportom // derekkóz: mevriz.ru, qaralghan kýni - 12.11.2024 j.), Germaniyada klubtardyng sany  (40-tan 90 myngha deyin) jәne ainalysushylar sany  10 mln-nan 21 mln azamatqa deyin, dene jattyghularymen údayy ainalysatyndar sany 21 mln-nan 36 mln adamgha deyin) tez ósude, yaghny halyqty búqaralyq sportpen qamtu 60 payyzdan asty. 

Finlyandiyada sporttyq ghylymmen ainalysatyn úiymdar memlekettik qarjylandyrudy tikeley jýrgizuge zandy týrde moyyndalghan qúqyqqa iye. Búl rette dene shynyqtyru men sport qozghalysy salasyndaghy mamandardy dayarlau uaqytynyng keminde 20%-y ghylymy zertteulerge arnalghan. Sonymen qatar, memleket sport jәne dene shynyqtyru salasyndaghy ghylymy zertteuler jýrgiziletin kez kelgen menshik nysanyndaghy úiymdargha qoldau kórsetedi. Bes jetekshi fransuz telearnasynyng jalpy sporttyq budjeti 1,3 mlrd frankti qúraydy (Vapnyarskaya O.IY., Zolotov M.I. Zarubejnyy opyt upravleniya massovym sportom // derekkóz: mevriz.ru, qaralghan kýni - 12.11.2024 j.). 

Yaghni, shet memleketterde búqaralyq sportty damytudy aqparattyq jәne ghylymy qamtamasyz etuge ýlken mәn beriledi. Osylaysha, AQSh-ta baspasózdin, radio men teledidardyng arqasynda búqaralyq sport «mәrtebeli is» bolyp sanalady. Kóptegen biznes mәseleleri sport alandarynda, basseynderde, tennis korttarynda, golif oinau kezinde jәne t.b. sheshiledi jәne talqylanady. Amerika Qúrama Shtattarynda: «Kompaniya menedjmentining mýshesi boludyng joly - sport alany» degen naqyl sóz bar. Búl ekskluzivti jeke sport klubtary nemese sauyqtyru ortalyqtary sanynyng aitarlyqtay artuyna yqpal etti. 

Mysaly, AQSh azamattary ýshin qúrylghan sauyqtyru jәne salauatty ómir salty  ortalyqtary halyqtyng әrtýrli sanattary ýshin kýndelikti sporttyq jattyghulargha baghyttalghan dene shynyqtyru jәne sauyqtyru baghdarlamalary arqyly  basqarylady. Mysaly, Anahaym qalasyndaghy (Amerikanyng Kaliforniya shtatynyng ontýstiginde) Odetic kompaniyasynda «Densaulyq ortalyghy» qúryldy, sonyng arqasynda dene shynyqtyrumen ainalysatyndar sany 2 jylda eki ese ósip, qyzmetkerlerding jalpy sanynyng 40% -dan astamyna jetti. Búl qyzmetkerlerge medisinalyq kómek kórsetuge ketetin shyghyndardy azaytugha, aurugha baylanysty júmystan bosau sanyn azaytugha, enbek ónimdiligin arttyrugha, sonday-aq kadrlardyng túraqtamauyn azaytugha jәne júmys kýshindegi qarym-qatynasty nyghaytugha mýmkindik berdi (Syplakov V.A.Konsepsiya razvitiya massovogo sporta v SShA // derekkóz: vestnik-kafu.info, qaralghan kýni - 12.10.24 j.) 

Sonymen qatar, búl dene shynyqtyru jәne sauyqtyru baghdarlamalary, negizinen, әrtýrli aurulardyng aldyn alugha arnalghan dene jattyghularyn jýrgizuge baghyttalghan. Búl aurulardyng sanyn jәne sәikesinshe olardy emdeuge ketetin shyghyndardy aitarlyqtay azaytugha mýmkindik beredi. Al aurulargha jýieli týrde medisinalyq diagnostika jýrgizu jәne zardap shekkenderdi tekseru olardyng densaulyghy men dene dayyndyghyn baghalaudy baqylaugha mýmkindik beredi. 

Amerika Qúrama Shtattarynda deni sau azamat bolu qajettilik qana emes, qazirding ózinde memlekettik sheneunikterding mansaptyq ósui men biznesmender men «tabysty» dep atalatyn adamdardyng iskerlik qasiyetterin damytudyng mindetti talaby bolyp tabylady. 

Osyghan oray, iri kәsiporyndar, firmalar, úiymdar basshylarynyng dene shynyqtyru men jappay júmysqa ýlken kónil bólui, densaulyq sabaghynda barlyq qyzmetterdi tegin kórsetu, sonymen qatar júmys uaqytynda jeke dene jattyghularyna qajetti uaqyt bólui kezdeysoq emes. 

Mysaly, Amerika Qúrama Shtattarynyng memlekettik sheneunikteri ózderining syrtqy kelbeti men fizikalyq dayyndyghyna qatty kónil bóledi, óitkeni birqatar jaghdaylarda olardyng mansaptyq ósui men bolashaghy olardyng iskerlik qabiletterine emes, syrtqy әserge baylanysty bolady. Múny Vashingtonda jәne AQSh-tyng birqatar basqa qalalarynda qúrylghan «Sport jәne densaulyq» kompaniyasy da eskerip otyr. Vashington kompaniyasynyng ortalyq klubynda 12 jabyq jәne 10 ashyq tennis korty, jabyq jәne 3 ashyq 25 metrlik basseyn, jabyq jýgiru joly, basketbol, voleybol jәne aerobika zaldary, sonday-aq sport zaldary bar (V.A. Syplakov. Konsepsiya razvitiya massovogo sporta v SShA // derekkóz: vestnik-kafu, qaralghan kýni - 12.10.2024 j.). 

Ayta ketu kerek, keng taraghan amerikandyq psihologiyanyng basqalardan erekshelenui jәne jaqsy boluy búqaralyq sportpen ainalysugha yqpal etedi. Individualizm amerikandyq ómir saltynyng prinsipterining biri retinde sportpen ainalysugha jeke kózqarasty, sonday-aq ainalysatyndardyng jeke qajettilikterin eskere otyryp, yqpal etedi. AQSh-ta sport taqyryptary men jattyghu әdisteri boyynsha kóptegen әdebiyetter bar, búl búqaralyq sportpen núsqaushysyz ainalysugha mýmkindik beredi. Búl rette sarapshylar naqty maqsatqa úmtyludy úsynady, mysaly, salmaq joghaltu, figurany jaqsartu, densaulyqty nyghaytu jәne t.b. (1 - Orehov L.IY., Karavaeva E.L. Ozdorovlenie nasiy po-amerikanskiy // Vestnik FK. - 2007 - No 1, 2 - S.38-40). 

Sondyqtan amerikandyq halyqtyng búqaralyq sportqa degen múnday kózqarasy bala kezinen, eng aldymen otbasy men mektepten qalyptasady. AQSh-ta әrbir shtat jәne әrbir mektep múghalimder újymynyng materialdyq resurstardan bastap, jaghdaylargha, dәstýrlerge baylanysty sabaqqa qyzyghushylyqty aitarlyqtay arttyratyn baghdarlamagha qúqyghy bar. Kolledjder men uniyversiytetter búl ýrdisti jalghastyruda. Bilim beru úiymdarynda 6 jastan 21 jasqa deyingi 30 milliongha juyq qyzdar men úldar, balalar men jasóspirimder әrtýrli sporttyq baghdarlamalarmen qamtylghan (Syplakov V.A. Konsepsiya razvitiya massovogo sporta v SShA // derekkóz: vestnik-kafu, qaralghan kýni - 12.10.2024 j.) 

Sonymen, shetelde búqaralyq sport halyqtyng densaulyghyn jaqsartudyn, ózin-ózi jýzege asyrugha, ózin-ózi kórsetuge jәne damytugha qol jetkizuding tetigi, sonday-aq qoghamgha jat qúbylystarmen kýresuding qúraly retinde әreket etedi. Sondyqtan memleketter búqaralyq sportty damytugha erekshe mәn berip, halyqty búqaralyq sportqa belsene tartugha mýddeli. Búqaralyq sportty damytu prosesterining negizgi sipattamalary: memleketting búqaralyq sportty qoldaudaghy rólin arttyru, sonday-aq osy saladaghy qyzmetti úiymdastyrudyng barlyq nysandary, profilaktikalyq jәne emdik is-sharalarda búqaralyq sportty paydalanu, teris әleumettik qúbylystardyng aldyn alu, onyng ishinde qúqyqqa qarsy әreketterding aldyn alu, sportty jastardyng adamgershilik, estetikalyq jәne ziyatkerlik damuyna paydalanu. 

Óz kezeginde, halyqty búqaralyq sportqa tartu sporttyq is-sharalar men sporttyq qyzmet kórsetu sektorynan týsetin týsimderding úlghangyna, sporttyq teleradio habarlaryn taratu kólemining úlghangyna, halyqtyng qajettilikterin eskere otyryp, dene shynyqtyru jәne sauyqtyru infraqúrylymynyng damuyna, búqaralyq sport qyzmetterin úsynudyng әrtýrli nysandary, әdisteri men qúraldarynyng damuyna әkeldi. 

Jalpy, keybir zertteushiler (Orehov L.IY., Karavaeva E.L.  Ozdorovlenie nasiy po-amerikanskiy // Vestnik FK. – 2007 – № 1, 2 – S.38–40) mynaday «búqaralyq sportty damytudyng jahandyq tendensiyalaryn» anyqtaydy: 

- AQSh-ta, Germaniyada jәne basqa da Europa elderinde, Japoniyada, Avstraliyada, Kanadada óz halqynyng 60%-gha juyghyna jetken (Qazaqstanda – 40%-dan sәl ghana astam) sportpen ainalysatyndar sanynyng túraqty ósui; 

- joghary nәtiyjeli sportqa qaraghanda barshagha arnalghan sportty ozyq damytu. Búl tendensiya demokratiyasy damyghan, adam ómiri men densaulyghynyng qúndylyghy joghary ekonomikalyq damyghan elderde aiqyn bayqalady. Kedey elderde, әsirese totalitarlyq jýiede basym baghyt joghary nәtiyjeli sport bolyp qala beredi,  búqaralyq sporttyng maqsattary da soghan baghynady; 

- sportpen ainalysu motivterining ózgerui: jetistikke jetu jәne ózin-ózi rastau motiyvi barghan sayyn manyzdylyghyn joghaltuda, sonymen birge kónil kóteru, densaulyqty jaqsartu, әdemi figuragha ie bolu siyaqty motivter kýsheye týsude; 

- barshagha arnalghan sport pen qorshaghan orta arasyndaghy baylanysty nyghaytu. Densaulyq pen bos uaqytty ótkizuge arnalghan sport tabighatqa degen qúrmetti kózqarasty qalyptastyratyndyqtan, adam aghzasy stresske neghúrlym tәjiriybeli jәne dayyn bolsa, onyng immuniyteti soghúrlym joghary bolsa, onyng naqty, ókinishke oray, jaqsarmaytyn ekologiyalyq ortagha beyimdelu qabileti soghúrlym joghary bolady dep týsinedi. Osylaysha, tabighatqa negizdelgen barshagha arnalghan sport qoghamgha ekologiyalyq mәselelerdi belsendi týrde sheshu qajettiligi turaly týsinikti sózsiz әkeledi jәne әkele de beredi; 

- jastardyng dәstýrli sprot týrlerimen qatar ekstremaldy sport týrlerne de qyzyghushylyghy. Múnyng ózeginde qorqynyshty jenuge degen úmtylys  pen uaqytsha bolsa da  ómirding bir saryndylyghy jatyr; 

- otbasynda birlesken dene shynyqtyru is-sharalary ýshin jaghday jasau, ózara týsinistik pen densaulyqty nyghaytu mәselelerin sheshu, sonday-aq balalardy esirtkiden, alkogoli ishimdiginen, temeki sheguden jәne qylmystyq әlemning ziyandy әserinen qorghau tәsili. 

Úsynylghan tújyrymdarmen kelisuge  әri, bizding oiymyzsha,  qarastyrylyp otyrghan salada Qazaqstan ýshin eng qolaylysy búqaralyq sportty damytudyng amerikandyq tәjiriybesi dep aitugha bolady, tiyisti ministrlik ony elimizding jaghdaylary men  ahualyn eskere otyryp múqiyat әri jan-jaqty zerdelep  baryp qabyldau jaghyn eskeriu qajet dep payymdaymyz. 

Shet elderding búqaralyq sportty damytu tәjiriybesin eskere otyryp, kelesi sharttar oryndalghan jaghdayda onyng damuy Qazaqstanda tiyimdirek bolady dep boljaugha bolatyn siyaqty: 

1) jergilikti naqty jaghdaylardy eskere otyryp, Qazaqstan Respublikasynyng dene shynyqtyru men búqaralyq sportty damytu salasyna qatysty búqaralyq sportty damytudyng jogharyda atalghan jahandyq ýrdisterin qabyldau; 

2) aqparattyq (eng aldymen, salauatty ómir saltyn nasihattaudy kýsheytu), ghylymy (dene shynyqtyru men  sport salasyndaghy bar problemalardy zertteu jәne ghylymy úsynystar әzirleu), kadrlardyng (sport mamandaryn, onyng ishinde sport dәrigerlerin, psihologtardy, nutrisiologtardy jәne t.b. dayarlau) rólin kýsheytu, el halqynyng kýndelikti ómirinde dene shynyqtyru men búqaralyq sportty damytudy qamtamasyz etu, sonyng ishinde tiyisti dene shynyqtyru men sauyqtyru jәne sprottyq baghdarlamalardyng әzirleu; 

3) eng aldymen dene shynyqtyru jәne sport salasyndaghy qoldanystaghy zannamany jetildirudi kózdeytin uәkiletti memlekettik organnyng (Turizm jәne sport ministrligi) jәne ózge de memlekettik organdardyn, sonday-aq búqaralyq sportty damytu jónindegi qoghamdyq úiymdardyng júmysyn týbegeyli qayta qúru; 

4) búqaralyq sportty damytu ýshin qajetti qarjylyq jәne materialdyq-tehnikalyq baza jasau; 

5) memlekettik organdardyng sport salasyn damytu salasyndaghy qoldanystaghy úsynymdaryn, atap aitqanda, Sybaylas jemqorlyqqa qarsy qyzmet jýrgizetin sportty qarjylandyru salasyndaghy jogharyda atalghan sybaylas jemqorlyq tәuekelderine taldaudy keshendi jәne sózsiz oryndau. 

Aytylghan úsynystardyng bәri birdey kýmәnsiz demesek te, maqalada ortagha salynghan búqaralyq sportty damytudyng problemalaryn sheshuding keybir joldary osy prosesterding belsendiligin arttyryp, jandandyrady,  Qazaqstan Respublikasynda dene shynyqtyru men sport salasynyng odan әri ilgerileui men serpindi damy týsui, sonday-aq halqymyzdyng sauyghuy men fizikalyq  damuynyng artuy osyghan baydanysty degen oidamyz. 

Almaz Eshanov,

zang ghylymdarynyng doktory, professor, Qazaqstan Respublikasy Bilim beru isining qúrmetti qyzmetkeri, qúrmetti sport qyzmetkeri

Abai.kz

0 pikir