Tashkentte Ortalyq Aziya jәne Ázerbayjan memleketteri basshylarynyng 7-konsulitativtik kenesining otyrysy ótti. Qasym-Jomart Toqaev «tarihy sheshim qabyldandy» dep aitty. «Endi Ortalyq Aziya + Ázerbayjan formaty júmys isteydi» ‑ dedi Q. Toqaev. Q.Toqaev búghan deyin de Ázerbayjandy «Ýlken Ortalyq Aziyanyng tabighy bóligi» dep atay bastaghan-dy – tipti, ótkende Vashingtongha Iliham Áliyevting de qatysqanyn qalaghan‑dy... Endi, osy tarihy sheshimning sebepterine toqtalayyq:

1. Tarihiy-mәdeny jәne týrkilik ortaqtyq

Ázerbayjandyqtar – tarihy túrghyda Kypshaq-Oghyz kenistigimen baylanysqan týrki halqy. Qazaqstan, Qyrghyzstan, Ózbekstan, Týrikmenstan elderi men Ázerbayjan «Týrki әlemi» atalatyn kenistikti qúraydy. Sondyqtan, Ázerbayjannyng Ortalyq Aziya elderi qataryna qosyluy – osy qatynasty odan әri nyghayta týsetin iydeologiyalyq negiz bolyp tabylady. Búghan deyin «Týrki memleketteri úiymy» qúrylghan bolatyn. Ol búl elderding sayasy integrasiyasyn resmy týrde bekitken edi. Nәtiyjesinde, tarihy mәdeniy-órkeniyettik negizder Ázerbayjandy Ortalyq Aziya kenistigining tabighy bóligi retinde sanaugha jol ashty.

2. Ekonomikalyq mýddeler: Batys–Shyghys kólik-logistikalyq dәlizi

Ázerbayjan – Ortalyq Aziya men Europany baylanystyratyn asa manyzdy kópir. Orta dәliz (Transkaspiy halyqaralyq kólik marshruty) myna baghyt arqyly ótedi: Qazaqstan → Kaspiy → Ázerbayjan → Gruziya → Týrkiya/Europa.

Býginde Qytay men Ortalyq Aziyadan jýk tasymalyn jyldamdatu Ázerbayjannyng qatysuynsyz mýmkin emes: Ázerbayjan teniz porttaryna, temirjolgha jәne logistikagha investisiyalar salu arqyly strategiyalyq manyzdy elge ainaldy. Al, juyrda ghana AQShtyng aralasuymen Armeniya arqyly ótetin ashylghan «Zangezur dәlizi» Ázerbayjannyng logistikalyq әleuetin odan әri arttyrdy. Nәtiyjesinde, Ortalyq Aziyanyng da jahandyq sauda integrasiyasy Ázerbayjannyng qatysuynsyz tolyq jýzege aspaytyny belgili bola bastady.

3. Energetikalyq yntymaqtastyq

Kaspiy energetikasy Qazaqstandy, Týrikmenstandy jәne Ázerbayjandy bir naryqqa biriktiredi. Ázerbayjan – Baku–Tbilisiy–Jeyhan, Baku–Supsa, Ontýstik Kavkaz gaz qúbyry arqyly Ontýstik gaz dәlizining belsendi operatoryna jәne tranzitke qajetti infraqúrylymgha ie memleketke ainaldy. Ortalyq Aziya respublikalary europalyq naryqqa shyghu ýshin Ázerbayjan baghytyn paydalanady.

4. Qauipsizdik jәne geosayasat

Ázerbayjan aimaqtaghy kýshter tepe-tendigin Resey, Týrkiya, Iran jәne Batys arasynda tenestiruge kómektesedi. Kópvektorly sayasat ústanatyn Ortalyq Aziya elderi ýshin Baku – qolayly geosayasy seriktes. Ázerbayjan kólik arteriyalarynyng qauipsizdigin qamtamasyz etuge jәne terrorizmge qarsy әreketke belsendi qatysady: Ázerbayjannyng qatysuy aimaqtyng túraqtylyghyn kýsheytedi.

5. Qazaqstan jәne Ózbekstanmen sayasy jaqyndasu

Qazaqstan men Ózbekstan memleketteri arasyndaghy qarym‑qatynas jyldan jylgha jaqsaryp keledi. Ortalyq Aziyada búl eki memleketting әleueti joghary. Degenmen, Qazaqstan da, Ózbekstan da Ázerbayjandy «Týrki әlemining batys forposty» retinde qarastyrady. Osy baghytta olar  qorghanys, ónerkәsip, jasyl energetika, kólik jәne sifrlyq jobalar boyynsha ondaghan strategiyalyq kelisimder jasaldy. Týrkiya–Ázerbayjan–Qazaqstan jәne Ózbekstan–Ázerbayjan–Týrkiya ýshjaqty formattary qalyptasuda. Nәtiyjesinde, búl elderding odan әri sayasy jaqyndasuy ‑ ortaq aimaqtyq sәikestikke jol ashatyny aiqyndala bastady.

6. Kelesi sebep: «Kaspiy–Ortalyq Aziya makroaymaghy» tújyrymdamasy

Búl konsepsiya Kavkaz ben Ortalyq Aziya arasyndaghy dәstýrli shekarany keneytip, Ázerbayjandy tabighy týrde osy kenistikke engizedi.

Ázerbayjan formaldy týrde Ortalyq Aziya qúramyna kirmegenimen,  mәdeni, kólik, energetikalyq jәne geosayasy sebepterge baylanysty Ázerbayjan keneygen Ortalyq Aziya–týrki kenistigining faktilik bóligine ainalyp keledi. Búl týrki elderining integrasiyasyn kýsheytip, Europa men Aziya arasyndaghy aymaqtyq sayasi-ekonomikalyq bloktyn qalyptasuyn jedeldetedi. Endi, búl mәsele Tashkentte resmi  statusyna ie boldy.

Qúttyqtaymyz, Týrki әlemi nyghaya bersin, yntymaghymyz arta bersin!

Ábdirashit Bәkirúly, filosof

Abai.kz