مەملەكەت باسشىسى ق.ك.توقاەۆ 2024 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندەگى «ادىلەتتى قازاقستان: قۇقىقتىق ءتارتىپ، ەكونوميكالىق ورلەۋ، قوعامدىق وپتيميزم» دەپ اتالاتىن قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋعا كوبىرەك كوڭىل بولەتىنىن» ايتىپ، «مۇنسىز سالاۋاتتى جاستاردى تاربيەلەۋ جانە بۇكىل حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋ ماقساتىنا قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس» ءارى «بۇل سالاداعى زاڭنامانى جاڭارتۋدىڭ وزەكتى قاجەتتىلىگى بار» ەكەنىن اتاپ وتكەن بولاتىن. ءتيىستى تۇزەتۋلەر بۇقارالىق جانە بالالار سپورتىن دامىتۋعا قۋاتتى سەرپىن بەرىپ، چەمپيونداردىڭ جاڭا بۋىنىن دايىنداۋعا نەگىز بولادى».   

دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت سالاسى ءارتۇرلى جاستاعى، جىنىستاعى، ۇلتتاعى، ناسىلدەگى، ءدىني سەنىمدەگى، ساياسي نانىمداعى جانە باسقا دا ولشەمدەردەگى ميلليونداعان ادامداردى بىرىكتىرەدى. مۇنداعى بىرىكتىرۋشى ءارى قوزعاۋشى كۇش نەمەسە يدەيا – دوستىق جانە تاتۋلىقپەن بىرگە دەنەنىڭ، ەرىك كۇشى مەن اقىل-ويدىڭ قادىر-قاسيەتىن، جارىسۋ رۋحىن، سالاۋاتتى باسەكەلەستىكتى تەڭدەستىرۋگە باعىتتالعان وليمپيادالىق ماقساتتار بولىپ تابىلادى. 

جالپى، بۇقارالىق سپورت – دەنى ساۋ ازاماتتاردى شىنىقتىرۋ مەن تاربيەلەۋگە، ولاردى زياندى ادەتتەردەن بويلارىن اۋلاق ۇستاۋعا، اعزاداعى دەنساۋلىقتى ساقتاۋعا جانە سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانۋعا بايلانىستى ءارتۇرلى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قاجەتتى  فيزيكالىق جانە پسيحولوگيالىق فورمانى بەرۋگە، سونداي-اق ءومىر ءسۇرۋ پروتسەسىندە تۋىندايتىن باسقا دا ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان. 

قازاقستاندا «بۇقارالىق سپورت» ۇعىمىنىڭ زاڭنامالىق انىقتاماسى «دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2014 جىلعى 3 شىلدەدەگى № 228-V قرز زاڭىنىڭ 1-بابى 1-تارماعىنىڭ 4) تارماقشاسىندا بەرىلگەن، مۇندا ونىڭ ماعىناسى «حالىقتىڭ دەنە شىنىقتىرۋدى دامىتۋعا جاردەمدەسەتىن سپورتتىق قوزعالىسى» دەپ كورسەتىلگەن. 

جالپى، رەسپۋبليكانىڭ تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، قازاقستاندا دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورتپەن شامامەن 8 ميلليون ادام نەمەسە حالىقتىڭ 40 پايىزدان ءسال استامى اينالىسادى. ءتيىستى ۆەدومستۆو بۇل كورسەتكىشتى 50 پايىزعا – 10 ميلليون ادامعا دەيىن جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر. سونداي-اق، «بۇل ماقساتقا جەتۋگە ەڭ الدىمەن قازاقستان حالقىنىڭ ءوزى مۇددەلى بولۋى كەرەك. سپورتتاعى جەتىستىك – كەز كەلگەن ادام ءۇشىن جاقسى الەۋمەتتىك ساتى. ەڭ الدىمەن، بۇقارالىق سپورت – ءاربىر ادام ءۇشىن دەنە شىنىقتىرۋ دايىندىعىن جاقسارتۋعا، دەنساۋلىعىن نىعايتۋعا جانە ءومىرىن ۇزارتۋعا تاماشا مۇمكىندىك ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك» (دەرەككوز: 24.kz, جاريالانعان كۇنى - 14.10.2024 ج.). 

سونداي-اق باق-تا «ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وڭىرلەرىندە «قولجەتىمدى سپورت» جوباسى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر» دەگەن اقپارات بار. بۇل باعدارلاما اياسىندا سپورت اۋەسقويلارى سكانديناۆيالىق ءادىس بويىنشا سەرۋەندەۋ، جۇگىرۋ، گيمناستيكا، يوگا جانە فيتنەس، ستريت-ۆوركاۋت، ۇستەل تەننيسى، شاڭعى جارىسى جانە كونكيمەن سىرعاناۋ بويىنشا اشىق اۋاداعى جاتتىعۋلارعا مۇلدەم تەگىن قاتىسا الادى. سونداي-اق 2021 جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك سپورتتىق تاپسىرىس باعدارلاماسى جۇمىس ىستەيدى. مەملەكەتتىڭ بۇل ستراتەگيالىق جانە ماڭىزدى الەۋمەتتىك باستاماسى قوعام تاراپىنان ۇلكەن سۇرانىسقا يە. بۇگىندە 4 پەن 17 جاس ارالىعىنداعى 230 مىڭنان استام بالا 7 مىڭنان استام سپورت سەكتسيالارىنا تەگىن بارادى، وعان ەلىمىزدىڭ وڭىرلىك بيۋدجەتىنەن 44,9 ملرد تەڭگە ءبولىندى. رەسپۋبليكادا سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ شەڭبەرىندە جىل سايىن بارلىق جاس ساناتتارىنا باعىتتالعان، ءبىر ميلليون ادامدى قامتيتىن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى 25 مىڭنان استام سپورتتىق-بۇقارالىق ءىس-شارالار وتكىزىلەدى» (دەرەككوز: inform.kz, جاريالانعان كۇنى - 13.10.2024 ج.). 

ەلىمىزدىڭ دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت سالاسىندا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار تۋرالى جاعىمدى ەسەپتەر مەن جاعىمدى مىسالدارعا قاراماستان، قازاقستان قۇراماسىنىڭ وتكەن وليمپيادا ويىندارىندا: 2020 جىلى توكيودا جانە 2024 جىلى پاريجدە وتكەن وليمپيادا ويىندارىنداعى ايتارلىقتاي ءالسىز كورسەتكىشتەرىن اتاپ وتپەسكە بولمايدى. 

قر سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، قارالىپ جاتقان سالادا باسقا دا زاڭ بۇزۋشىلىقتار بار. سوندىقتان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى سپورتتى قارجىلاندىرۋ سالاسىنداعى سىبايلاس جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىنە تالداۋ جۇرگىزدى. ول وتاندىق سپورتتىڭ دامۋىنا جانە الەمدىك سپورت ارەناسىندا جوعارى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىن جۇيەلى سىبايلاس جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتتى. وسى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تەك سوڭعى 6 جىلدا سپورت سالاسىن قارجىلاندىرۋ شامامەن 1,4 تريلليون تەڭگەنى قۇراعان: 2018 جىلى – 165 ميلليارد تەڭگە; 2019 جىلى – 204 ملرد تەڭگە; 2020 جىلى – 177 ملرد تەڭگە; 2021 جىلى – 223 ملرد تەڭگە; 2022 جىلى – 296 ملرد تەڭگە; 2023 جىلى – 340 ملرد تەڭگە. سونداي-اق وسى جانە الداعى ەكى جىلعا بيۋدجەتتەن تاعى 1,3 تريلليون تەڭگە ءبولۋ جوسپارلانۋدا (دەرەككوز: informburo.kz, جاريالانعان كۇنى - 10.07.2024 ج.). اتاپ ايتقاندا، حاباردا «قازاقستاننىڭ جوعارى ناتيجەلى سپورت تۇرىنە قارجى قۇيۋ كولەمى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جانە الىس شەتەلدەردىڭ (كانادا، نورۆەگيا، نيدەرلاندى) وسى ماقساتتارعا بولىنگەن بيۋدجەتتەرىنەن بىرنەشە ەسە كوپ ەكەنى كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار، قازاقستان وليمپيادا ويىندارىنداعى مەدالدار مەن الەمدىك سپورت رەيتينگىندە تومەن ورىنداردى يەلەنۋىن جالعاستىرۋدا. سەبەپتەردىڭ ءبىرى – مەملەكەت قاراجاتىن ۇتىمسىز جۇمساۋعا جانە ۇرلانۋعا ىقپال ەتەتىن جۇيەلى سىبايلاس جەمقورلىق تاۋەكەلدەرى». 

بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋعا كەلەتىن بولساق، قازاقستاننىڭ بۇقارالىق سپورتقا جۇمسايتىن شىعىنى جوعارى ناتيجەلى سپورت تۇرلەرىنە قاراعاندا توعىز ەسە از ەكەنى اتاپ وتىلەدى: 340 ميلليارد تەڭگەنىڭ 35 ميلليارد تەڭگەسى عانا. سپورتتا جەتىستىككە جەتكەن شەت ەلدەردە جوعارى ناتيجەلى سپورتتىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن بۇقارالىق سپورتتى قولداۋعا باسىمدىق بەرىلەدى. نيدەرلاندىمەن سالىستىرعاندا قازاقستان جوعارى ناتيجەلى سپورتقا ءۇش ەسە كوپ، ال بۇقارالىق سپورتقا قارجىنى جەتى ەسە از بولەتىن بولىپ شىقتى. 

قازاقستاننىڭ دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتى دامىتۋدىڭ 2023-2029 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىندا بەكىتىلگەن بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋ كورسەتكىشتەرى فورمالدى سيپاتقا يە، دەپ اتاپ ءوتتى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت اگەنتتىگى. ماسەلەن، اكىمدىكتەر جىل سايىن 20 مىڭنان استام سپورتتىق-بۇقارالىق ءىس-شارا وتكىزۋى كەرەك، ورتا ەسەپپەن كۇنىنە ءۇش ءىس-شارا. اگەنتتىك ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، بۇل كورسەتكىش اسىرا كورسەتىلگەن. 

سونداي-اق سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت «زاماناۋي سپورت نىساندارىنىڭ جوقتىعى سپورتشىلاردىڭ ساپالى دايىندالۋ مۇمكىندىكتەرىن شەكتەيدى، بۇل اسىرەسە وڭىرلەردە بايقالادى. بۇل رەتتە دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتى دامىتۋدىڭ 2023-2029 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىندا تۇراقتى جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ جولدارى مەن ۆەلوجولداردىڭ بولماۋىنا باسا نازار اۋدارىلعان. ەلىمىزدە جابىق سپورت نىساندارى مەن ءجۇزۋ باسسەيندەرى تاپشى. ەڭ كوپ تاپشىلىق استانا، الماتى، تۇركىستان جانە الماتى وبلىستارىندا بايقالادى. 

 ياعني، سپورت نىساندارىنىڭ سانى حالىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرمايدى. 

سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت سونداي-اق «سپورتتىق ۇيىمدار سپورت كەشەندەرى مەن فۋتبول اكادەميالارىن سالۋدىڭ ورنىنا لەگيونەرلەردى ۇستاۋعا قىرۋار قارجى جۇمسالاتىنىن اتاپ ءوتتى. مىسالى، ەڭ قىمبات سانالاتىن  «استانا» فۋتبول كلۋبىنىڭ جەكە فۋتبول اكادەمياسى مەن ينفراقۇرىلىمى جوق. التى جىل ىشىندە كلۋب فۋتبول الاڭدارى مەن ءۇي-جايلاردى جالعا الۋعا 1,4 ميلليارد تەڭگە جۇمساعان. حالىقارالىق جارىستارعا قاتىسۋ ءۇشىن سپورتشىلاردى اشىق  ىرىكتەمەۋ – جوعارى ناتيجەلى سپورت سالاسىندا پروتسەستەردى تسيفرلاندىرۋ مۇلدە جوق.  E-sport ۇلتتىق تسيفرلىق  پلاتفورماcىن ەنگىزۋگە ارناپ 2020 جىلدىڭ وزىندە جوسپارلانعان ازىرلەۋ  جۇمىستارى جۇرگىزىلمەدى». 

سونىڭ سالدارىنان ءتيىستى مينيسترلىكتە قازاقستاندىق سپورتتىڭ جاي-كۇيى تۋرالى تولىق دەرەكتەر جوق جانە جۇلدەگەرلەر، سپورت نىساندارى، سپورت سەكتسيالارى مەن جاتتىقتىرۋشىلار تۋرالى بىرىڭعاي ەسەپ جۇرگىزىلمەيدى. تسيفرلاندىرۋدىڭ جوقتىعى جالعان سپورتشىلارعا سپورتتىق اتاقتاردىڭ بەرىلۋىنە، جارىستارعا قاتىسۋ ءۇشىن سپورتشىلاردىڭ اشىق ەمەس جانە سۋبەكتيۆتى ىرىكتەلۋىنە ىقپال ەتەدى. «جوعارىدا اتالعان فاكتورلاردىڭ سالدارى رەتىندە بۇل جاعداي ەنشىلەس جەتكىزۋشىلەردى تاڭداۋعا، جالعان وقۋ-جاتتىعۋ جيىندارىن ءوتتى دەپ كورسەتۋ مەن سپورت نىساندارىن جالعا بەرۋگە، لەگيونەرلەر جالاقىسىنىڭ كوتەرىلۋىنە جانە قوسارلانعان قارجىلاندىرۋعا قوسا، بيۋدجەت قاراجاتىنىڭ باقىلاۋسىز يگەرىلۋىنە اكەلىپ سوقتى»، - دەپ قورىتىندىلادى ۆەدومستۆو. 

سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت تالداۋ ناتيجەلەرى بويىنشا سپورتتى دامىتۋدىڭ باسىم باعىتتارىن قايتا قاراۋ، بۇقارالىق جانە بالالار سپورتىنىڭ بيۋدجەتىن ۇلعايتۋ، قارجىلاندىرۋدى ورتالىقتاندىرۋ، ءوزىمىزدىڭ ينفراقۇرىلىمدى جانە بالالار اكادەميالارىن دامىتۋ، تسيفرلاندىرۋدى ەنگىزۋ بويىنشا ۇسىنىستار بەردى. 

سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەتتىڭ سپورت سالاسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە بۇقارالىق سپورتتىڭ دامۋى تۋرالى دەرەكتەردىڭ جەتكىلىكتى ەگجەي-تەگجەيلى جانە مازمۇندى تالداۋىمەن كەلىسپەۋ قيىن. 

انىقتالعان جوعارىدا اتالعان كەمشىلىكتەر قاراستىرىلىپ وتىرعان سالادا ولقىلىقتاردىڭ بار ەكەنىن تاعى ءبىر رەت راستايدى جانە تيىسىنشە، دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت سالاسىنا تۇبەگەيلى جانە كەشەندى تۇزەتۋلەر ەنگىزۋدى، ءتيىستى مينيسترلىك جۇرگىزىپ جاتقان جۇمىستارعا قولدانىستاعى تاسىلدەمەلەردى وزگەرتۋدى جانە ەلىمىزدە سپورتتى دامىتۋدىڭ اعىمداعى جاي-كۇيىن زەردەلەۋدى، سونىڭ ىشىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ونى دامىتۋدىڭ قاجەتتى تەندەنتسياسىن، سپورت سالاسىنداعى «تار اياداعى» دەپ اتالاتىن ماماندارعا (سپورت دارىگەرلەرىنە، سپورت سالاسىنىڭ پسيحولوگتارىنا، سپورتتىق  نۋتريتسيولوگتارعا جانە ت.ب.) دەگەن سۇرانىستى جان-جاقتى تالداۋدى، سونداي-اق سپورتپەن اينالىسۋ كەزىندە ازاماتتاردىڭ موتيۆاتسيالىق قۇرامداس بولىگىن زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. 

جاسىراتىنى جوق، كەز كەلگەن قىزمەت تۇرىندە موتيۆاتسيا ۇلكەن ءرول اتقارادى، ول ادامدى كەمەلدىككە، ونىڭ ىشىندە فيزيكالىق كەمەلدىككە جەتۋ جولىندا تۋىندايتىن كەدەرگىلەردى جەڭۋگە ۇمتىلدىرادى. 

حالىقتىڭ دەنە شىنىقتىرۋمەن جانە سپورتپەن اينالىسۋىنىڭ نەگىزگى موتيۆاتسيالىق سەبەپتەرىنىڭ ىشىندە مىنالاردى ءبولىپ كورسەتۋ كەرەك: 

- ادامداردىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا قامقورلىعى; 

-قوزعالىس از ءومىر سالتىنىڭ قاۋىپتىلىگى تۋرالى ءارتۇرلى كوزدەردەن الىنعان اقپارات; 

- فيزيكالىق جاتتىعۋلاردىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ قىسقارۋى; 

- ءارتۇرلى اۋرۋلاردىڭ كوپ بولۋىنا بايلانىستى يممۋنيتەتتىڭ تومەندەۋى جانە ولاردى ادام اعزاسىنا تەرىس اسەر ەتەتىن پرەپاراتتارمەن ەمدەۋ. 

بۇل تۇرعىدا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى سپورت جولىنداعى ءارتۇرلى، سونىڭ ىشىندە پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەردى ەڭسەرۋ تۇرعىسىنان موتيۆاتسيالىق قۇرامدى كۇشەيتە وتىرىپ، ۇلكەن ءرول اتقارا الادى جانە اتقارۋعا ءتيىس. 

مىسالى، دەنە شىنىقتىرۋ جانە بۇقارالىق سپورت جەكە تۇلعانى ومىرگە دايىندايدى، ەرىك-جىگەردى، تاباندىلىقتى، ءوز-وزىنە سەنىمدىلىكتى تاربيەلەۋگە كومەكتەسەدى، فيزيكالىق دەنساۋلىقتى عانا ەمەس، دەنساۋلىقتى نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى دەگەن تەزيستى ءاربىر اقپاراتتىق اگەنتتىك پەن ينتەرنەت-رەسۋرس كۇندەلىكتى «اقپاراتتىق ارسەنالعا» ەنگىزۋى كەرەك. 

بۇل اقپاراتتىق جۇمىس ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ دەنساۋلىعىن نىعايتۋعا جەكە مۇددەلىلىگىن سەزىنۋگە جانە دەنە شىنىقتىرۋمەن جانە سپورتپەن اينالىسۋعا دەگەن ىنتاسىن ارتتىرۋعا اكەلۋى ءتيىس. 

دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورتتى اقپاراتتىق قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىنىڭ ماڭىزى زور. مىسالى، اقش-تا جىل سايىن دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت بويىنشا 1500-دەن استام كىتاپ، سونداي-اق 300-دەن استام سپورت جۋرنالدارى شىعادى. «ABC»، «NBC» جانە «CBS» ۇلتتىق تەلەارنالارى سپورتتىق حابارلارعا جىلىنا شامامەن 1500 ساعات حابار تاراتادى. «Intimenet جانە Sports Programming Network» سپورتتىق تەلەارناسى تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيدى، ال سپورتتىق حابارلارعا بەرىلەتىن ۋاقىي جىلىنا شامامەن 16 مىڭ ساعاتتى قۇرايدى (تسىپلاكوۆ ۆ.ا. كونتسەپتسيا رازۆيتيا ماسسوۆوگو سپورتا ۆ سشا // دەرەككوز: vestnik-kafu.info, قارالعان كۇنى - 12.10.2024 ج). 

سپورت يندۋسترياسىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ شەتەلدىك تاجىريبەسىندە اقپاراتتىق جانە عىلىمي رەسۋرستار بارعان سايىن ماڭىزدى جانە شەشۋشى بولا باستادى. بۇل رەسۋرستاردى شارتتى تۇردە ەكى كاتەگورياعا بولۋگە بولادى: سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ جانە سپورتتىق جۇمىستى اقپاراتتىق جانە عىلىمي قامتاماسىز ەتۋ. بۇل ءبولىنىس دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت يندۋسترياسىنىڭ ماسەلەلەرىن زەرتتەيتىن جەتەكشى شەتەلدىك سپورتتىق اقپاراتتىق جانە عىلىمي ۇيىمداردىڭ قىزمەتىندە كورىنىس تابادى. 

مىسالى، گەرمانيادا ءتۇرلى مەملەكەتتىك ورگاندار، جۇزەگە اسىرىلاتىن ناۋقاندار مەن باعدارلامالار ارقىلى ەلدىڭ بارلىق ازاماتتارى ءۇشىن سپورتتى ناسيحاتتاۋ ەرەكشە ورىن الادى. اتاپ ايتقاندا، وتباسى، قارتتار، ايەلدەر جانە جاستار مينيسترلىگى «قارتتار قىزمەتىندە قوزعالىس، ويىن جانە سپورت» ۇرانىمەن جوبا ازىرلەگەن، ونىڭ ماقساتى – بارلىعى ءۇشىن سپورتتى ودان ءارى دامىتۋدى ىنتالاندىرۋعا باعىتتالعان بىرقاتار ارنايى باستامالاردى، ءارتۇرلى ءىس-شارالاردى ىرىكتەۋ جانە ماراپاتتاۋ جانە قارتتار مەن باسقا دا جاس توپتارىندا سپورتپەن شۇعىلداناتىن ادامداردىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋ. بۇل باستامالار قارت ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى مەن دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا ىقپال ەتەدى دەپ كۇتىلۋدە. بۇل رەتتە كوپتەگەن جوبالار قوماقتى قارجىلىق قولداۋمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. ءبىز اتاپ وتىرعان وتباسى ىستەرى، قارتتار، ايەلدەر جانە جاستار مينيسترلىگى 40 000 نەمىس ماركاسىن بولەدى. جوبالاردان باسقا نەمىس سپورت قاۋىمداستىعى وتكىزەتىن «شىڭدال»، «سپورت بارشاعا»، «بىرلەستىكتە سپورتپەن اينالىسقان دۇرىس»، جۇگىرۋ، ءجۇزۋ، ۆەلوسپورتپەن اينالىسۋ، شاڭعى تەبۋ جانە جاياۋ سەرۋەندەۋ بويىنشا بۇقارالىق جارىستار جانە ت.ب. ءىس-شارالار بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋعا باعىتتالعان. ناتيجەسىندە، كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا (ۆاپنيارسكايا و.ي.، زولوتوۆ م.ي. زارۋبەجنىي وپىت ۋپراۆلەنيا ماسسوۆىم سپورتوم // دەرەككوز: mevriz.ru, قارالعان كۇنى - 12.11.2024 ج.), گەرمانيادا كلۋبتاردىڭ سانى  (40-تان 90 مىڭعا دەيىن) جانە اينالىسۋشىلار سانى  10 ملن-نان 21 ملن ازاماتقا دەيىن، دەنە جاتتىعۋلارىمەن ۇدايى اينالىساتىندار سانى 21 ملن-نان 36 ملن ادامعا دەيىن) تەز وسۋدە، ياعني حالىقتى بۇقارالىق سپورتپەن قامتۋ 60 پايىزدان استى. 

فينليانديادا سپورتتىق عىلىممەن اينالىساتىن ۇيىمدار مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋدى تىكەلەي جۇرگىزۋگە زاڭدى تۇردە مويىندالعان قۇقىققا يە. بۇل رەتتە دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورت قوزعالىسى سالاسىنداعى مامانداردى دايارلاۋ ۋاقىتىنىڭ كەمىندە 20%-ى عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ارنالعان. سونىمەن قاتار، مەملەكەت سپورت جانە دەنە شىنىقتىرۋ سالاسىنداعى عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلەتىن كەز كەلگەن مەنشىك نىسانىنداعى ۇيىمدارعا قولداۋ كورسەتەدى. بەس جەتەكشى فرانتسۋز تەلەارناسىنىڭ جالپى سپورتتىق بيۋدجەتى 1,3 ملرد فرانكتى قۇرايدى (ۆاپنيارسكايا و.ي.، زولوتوۆ م.ي. زارۋبەجنىي وپىت ۋپراۆلەنيا ماسسوۆىم سپورتوم // دەرەككوز: mevriz.ru, قارالعان كۇنى - 12.11.2024 ج.). 

ياعني، شەت مەملەكەتتەردە بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋدى اقپاراتتىق جانە عىلىمي قامتاماسىز ەتۋگە ۇلكەن ءمان بەرىلەدى. وسىلايشا، اقش-تا ءباسپاسوزدىڭ، راديو مەن تەلەديداردىڭ ارقاسىندا بۇقارالىق سپورت «مارتەبەلى ءىس» بولىپ سانالادى. كوپتەگەن بيزنەس ماسەلەلەرى سپورت الاڭدارىندا، باسسەيندەردە، تەننيس كورتتارىندا، گولف ويناۋ كەزىندە جانە ت.ب. شەشىلەدى جانە تالقىلانادى. امەريكا قۇراما شتاتتارىندا: «كومپانيا مەنەدجمەنتىنىڭ مۇشەسى بولۋدىڭ جولى - سپورت الاڭى» دەگەن ناقىل ءسوز بار. بۇل ەكسكليۋزيۆتى جەكە سپورت كلۋبتارى نەمەسە ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارى سانىنىڭ ايتارلىقتاي ارتۋىنا ىقپال ەتتى. 

مىسالى، اقش ازاماتتارى ءۇشىن قۇرىلعان ساۋىقتىرۋ جانە سالاۋاتتى ءومىر سالتى  ورتالىقتارى حالىقتىڭ ءارتۇرلى ساناتتارى ءۇشىن كۇندەلىكتى سپورتتىق جاتتىعۋلارعا باعىتتالعان دەنە شىنىقتىرۋ جانە ساۋىقتىرۋ باعدارلامالارى ارقىلى  باسقارىلادى. مىسالى، اناحايم قالاسىنداعى (امەريكانىڭ كاليفورنيا شتاتىنىڭ وڭتۇستىگىندە) Odetic كومپانياسىندا «دەنساۋلىق ورتالىعى» قۇرىلدى، سونىڭ ارقاسىندا دەنە شىنىقتىرۋمەن اينالىساتىندار سانى 2 جىلدا ەكى ەسە ءوسىپ، قىزمەتكەرلەردىڭ جالپى سانىنىڭ 40% -دان استامىنا جەتتى. بۇل قىزمەتكەرلەرگە مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋگە كەتەتىن شىعىنداردى ازايتۋعا، اۋرۋعا بايلانىستى جۇمىستان بوساۋ سانىن ازايتۋعا، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، سونداي-اق كادرلاردىڭ تۇراقتاماۋىن ازايتۋعا جانە جۇمىس كۇشىندەگى قارىم-قاتىناستى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى (تسىپلاكوۆ ۆ.ا.كونتسەپتسيا رازۆيتيا ماسسوۆوگو سپورتا ۆ سشا // دەرەككوز: vestnik-kafu.info, قارالعان كۇنى - 12.10.24 ج.) 

سونىمەن قاتار، بۇل دەنە شىنىقتىرۋ جانە ساۋىقتىرۋ باعدارلامالارى، نەگىزىنەن، ءارتۇرلى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋعا ارنالعان دەنە جاتتىعۋلارىن جۇرگىزۋگە باعىتتالعان. بۇل اۋرۋلاردىڭ سانىن جانە سايكەسىنشە ولاردى ەمدەۋگە كەتەتىن شىعىنداردى ايتارلىقتاي ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ال اۋرۋلارعا جۇيەلى تۇردە مەديتسينالىق دياگنوستيكا جۇرگىزۋ جانە زارداپ شەككەندەردى تەكسەرۋ ولاردىڭ دەنساۋلىعى مەن دەنە دايىندىعىن باعالاۋدى باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. 

امەريكا قۇراما شتاتتارىندا دەنى ساۋ ازامات بولۋ قاجەتتىلىك قانا ەمەس، قازىردىڭ وزىندە مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ مانساپتىق ءوسۋى مەن بيزنەسمەندەر مەن «تابىستى» دەپ اتالاتىن ادامداردىڭ ىسكەرلىك قاسيەتتەرىن دامىتۋدىڭ مىندەتتى تالابى بولىپ تابىلادى. 

وسىعان وراي، ءىرى كاسىپورىندار، فيرمالار، ۇيىمدار باسشىلارىنىڭ دەنە شىنىقتىرۋ مەن جاپپاي جۇمىسقا ۇلكەن كوڭىل ءبولۋى، دەنساۋلىق ساباعىندا بارلىق قىزمەتتەردى تەگىن كورسەتۋ، سونىمەن قاتار جۇمىس ۋاقىتىندا جەكە دەنە جاتتىعۋلارىنا قاجەتتى ۋاقىت ءبولۋى كەزدەيسوق ەمەس. 

مىسالى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەرى وزدەرىنىڭ سىرتقى كەلبەتى مەن فيزيكالىق دايىندىعىنا قاتتى كوڭىل بولەدى، ويتكەنى بىرقاتار جاعدايلاردا ولاردىڭ مانساپتىق ءوسۋى مەن بولاشاعى ولاردىڭ ىسكەرلىك قابىلەتتەرىنە ەمەس، سىرتقى اسەرگە بايلانىستى بولادى. مۇنى ۆاشينگتوندا جانە اقش-تىڭ بىرقاتار باسقا قالالارىندا قۇرىلعان «سپورت جانە دەنساۋلىق» كومپانياسى دا ەسكەرىپ وتىر. ۆاشينگتون كومپانياسىنىڭ ورتالىق كلۋبىندا 12 جابىق جانە 10 اشىق تەننيس كورتى، جابىق جانە 3 اشىق 25 مەترلىك باسسەين، جابىق جۇگىرۋ جولى، باسكەتبول، ۆولەيبول جانە اەروبيكا زالدارى، سونداي-اق سپورت زالدارى بار (ۆ.ا. تسىپلاكوۆ. كونتسەپتسيا رازۆيتيا ماسسوۆوگو سپورتا ۆ سشا // دەرەككوز: vestnik-kafu, قارالعان كۇنى - 12.10.2024 ج.). 

ايتا كەتۋ كەرەك، كەڭ تاراعان امەريكاندىق پسيحولوگيانىڭ باسقالاردان ەرەكشەلەنۋى جانە جاقسى بولۋى بۇقارالىق سپورتپەن اينالىسۋعا ىقپال ەتەدى. ينديۆيدۋاليزم امەريكاندىق ءومىر سالتىنىڭ پرينتسيپتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە سپورتپەن اينالىسۋعا جەكە كوزقاراستى، سونداي-اق اينالىساتىنداردىڭ جەكە قاجەتتىلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ىقپال ەتەدى. اقش-تا سپورت تاقىرىپتارى مەن جاتتىعۋ ادىستەرى بويىنشا كوپتەگەن ادەبيەتتەر بار، بۇل بۇقارالىق سپورتپەن نۇسقاۋشىسىز اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل رەتتە ساراپشىلار ناقتى ماقساتقا ۇمتىلۋدى ۇسىنادى، مىسالى، سالماق جوعالتۋ، فيگۋرانى جاقسارتۋ، دەنساۋلىقتى نىعايتۋ جانە ت.ب. (1 - ورەحوۆ ل.ي.، كاراۆاەۆا ە.ل. وزدوروۆلەنيە ناتسي پو-امەريكانسكي // ۆەستنيك فك. - 2007 - No 1, 2 - س.38-40). 

سوندىقتان امەريكاندىق حالىقتىڭ بۇقارالىق سپورتقا دەگەن مۇنداي كوزقاراسى بالا كەزىنەن، ەڭ الدىمەن وتباسى مەن مەكتەپتەن قالىپتاسادى. اقش-تا ءاربىر شتات جانە ءاربىر مەكتەپ مۇعالىمدەر ۇجىمىنىڭ ماتەريالدىق رەسۋرستاردان باستاپ، جاعدايلارعا، داستۇرلەرگە بايلانىستى ساباققا قىزىعۋشىلىقتى ايتارلىقتاي ارتتىراتىن باعدارلاماعا قۇقىعى بار. كوللەدجدەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر بۇل ءۇردىستى جالعاستىرۋدا. ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا 6 جاستان 21 جاسقا دەيىنگى 30 ميلليونعا جۋىق قىزدار مەن ۇلدار، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ءارتۇرلى سپورتتىق باعدارلامالارمەن قامتىلعان (تسىپلاكوۆ ۆ.ا. كونتسەپتسيا رازۆيتيا ماسسوۆوگو سپورتا ۆ سشا // دەرەككوز: vestnik-kafu, قارالعان كۇنى - 12.10.2024 ج.) 

سونىمەن، شەتەلدە بۇقارالىق سپورت حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋدىڭ، ءوزىن-ءوزى جۇزەگە اسىرۋعا، ءوزىن-ءوزى كورسەتۋگە جانە دامىتۋعا قول جەتكىزۋدىڭ تەتىگى، سونداي-اق قوعامعا جات قۇبىلىستارمەن كۇرەسۋدىڭ قۇرالى رەتىندە ارەكەت ەتەدى. سوندىقتان مەملەكەتتەر بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋعا ەرەكشە ءمان بەرىپ، حالىقتى بۇقارالىق سپورتقا بەلسەنە تارتۋعا مۇددەلى. بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋ پروتسەستەرىنىڭ نەگىزگى سيپاتتامالارى: مەملەكەتتىڭ بۇقارالىق سپورتتى قولداۋداعى ءرولىن ارتتىرۋ، سونداي-اق وسى سالاداعى قىزمەتتى ۇيىمداستىرۋدىڭ بارلىق نىساندارى، پروفيلاكتيكالىق جانە ەمدىك ءىس-شارالاردا بۇقارالىق سپورتتى پايدالانۋ، تەرىس الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردىڭ الدىن الۋ، ونىڭ ىشىندە قۇقىققا قارسى ارەكەتتەردىڭ الدىن الۋ، سپورتتى جاستاردىڭ ادامگەرشىلىك، ەستەتيكالىق جانە زياتكەرلىك دامۋىنا پايدالانۋ. 

ءوز كەزەگىندە، حالىقتى بۇقارالىق سپورتقا تارتۋ سپورتتىق ءىس-شارالار مەن سپورتتىق قىزمەت كورسەتۋ سەكتورىنان تۇسەتىن تۇسىمدەردىڭ ۇلعايۋىنا، سپورتتىق تەلەراديو حابارلارىن تاراتۋ كولەمىنىڭ ۇلعايۋىنا، حالىقتىڭ قاجەتتىلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، دەنە شىنىقتىرۋ جانە ساۋىقتىرۋ ينفراقۇرىلىمىنىڭ دامۋىنا، بۇقارالىق سپورت قىزمەتتەرىن ۇسىنۋدىڭ ءارتۇرلى نىساندارى، ادىستەرى مەن قۇرالدارىنىڭ دامۋىنا اكەلدى. 

جالپى، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر (ورەحوۆ ل.ي.، كاراۆاەۆا ە.ل.  وزدوروۆلەنيە ناتسي پو-امەريكانسكي // ۆەستنيك فك. – 2007 – № 1, 2 – س.38–40) مىناداي «بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋدىڭ جاھاندىق تەندەنتسيالارىن» انىقتايدى: 

- اقش-تا، گەرمانيادا جانە باسقا دا ەۋروپا ەلدەرىندە، جاپونيادا، اۆستراليادا، كانادادا ءوز حالقىنىڭ 60%-عا جۋىعىنا جەتكەن (قازاقستاندا – 40%-دان ءسال عانا استام) سپورتپەن اينالىساتىندار سانىنىڭ تۇراقتى ءوسۋى; 

- جوعارى ناتيجەلى سپورتقا قاراعاندا بارشاعا ارنالعان سپورتتى وزىق دامىتۋ. بۇل تەندەنتسيا دەموكراتياسى دامىعان، ادام ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنىڭ قۇندىلىعى جوعارى ەكونوميكالىق دامىعان ەلدەردە ايقىن بايقالادى. كەدەي ەلدەردە، اسىرەسە توتاليتارلىق جۇيەدە باسىم باعىت جوعارى ناتيجەلى سپورت بولىپ قالا بەرەدى،  بۇقارالىق سپورتتىڭ ماقساتتارى دا سوعان باعىنادى; 

- سپورتپەن اينالىسۋ موتيۆتەرىنىڭ وزگەرۋى: جەتىستىككە جەتۋ جانە ءوزىن-ءوزى راستاۋ ءموتيۆى بارعان سايىن ماڭىزدىلىعىن جوعالتۋدا، سونىمەن بىرگە كوڭىل كوتەرۋ، دەنساۋلىقتى جاقسارتۋ، ادەمى فيگۋراعا يە بولۋ سياقتى موتيۆتەر كۇشەيە تۇسۋدە; 

- بارشاعا ارنالعان سپورت پەن قورشاعان ورتا اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋ. دەنساۋلىق پەن بوس ۋاقىتتى وتكىزۋگە ارنالعان سپورت تابيعاتقا دەگەن قۇرمەتتى كوزقاراستى قالىپتاستىراتىندىقتان، ادام اعزاسى سترەسسكە نەعۇرلىم تاجىريبەلى جانە دايىن بولسا، ونىڭ يممۋنيتەتى سوعۇرلىم جوعارى بولسا، ونىڭ ناقتى، وكىنىشكە وراي، جاقسارمايتىن ەكولوگيالىق ورتاعا بەيىمدەلۋ قابىلەتى سوعۇرلىم جوعارى بولادى دەپ تۇسىنەدى. وسىلايشا، تابيعاتقا نەگىزدەلگەن بارشاعا ارنالعان سپورت قوعامعا ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى بەلسەندى تۇردە شەشۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى تۇسىنىكتى ءسوزسىز اكەلەدى جانە اكەلە دە بەرەدى; 

- جاستاردىڭ ءداستۇرلى سپروت تۇرلەرىمەن قاتار ەكسترەمالدى سپورت تۇرلەرنە دە قىزىعۋشىلىعى. مۇنىڭ وزەگىندە قورقىنىشتى جەڭۋگە دەگەن ۇمتىلىس  پەن ۋاقىتشا بولسا دا  ءومىردىڭ ءبىر سارىندىلىعى جاتىر; 

- وتباسىندا بىرلەسكەن دەنە شىنىقتىرۋ ءىس-شارالارى ءۇشىن جاعداي جاساۋ، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن دەنساۋلىقتى نىعايتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ، سونداي-اق بالالاردى ەسىرتكىدەن، الكوگول ىشىمدىگىنەن، تەمەكى شەگۋدەن جانە قىلمىستىق الەمنىڭ زياندى اسەرىنەن قورعاۋ ءتاسىلى. 

ۇسىنىلعان تۇجىرىمدارمەن كەلىسۋگە  ءارى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا،  قاراستىرىلىپ وتىرعان سالادا قازاقستان ءۇشىن ەڭ قولايلىسى بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋدىڭ امەريكاندىق تاجىريبەسى دەپ ايتۋعا بولادى، ءتيىستى مينيسترلىك ونى ەلىمىزدىڭ جاعدايلارى مەن  احۋالىن ەسكەرە وتىرىپ مۇقيات ءارى جان-جاقتى زەردەلەپ  بارىپ قابىلداۋ جاعىن ەسكەرىۋ قاجەت دەپ پايىمدايمىز. 

شەت ەلدەردىڭ بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، كەلەسى شارتتار ورىندالعان جاعدايدا ونىڭ دامۋى قازاقستاندا تيىمدىرەك بولادى دەپ بولجاۋعا بولاتىن سياقتى: 

1) جەرگىلىكتى ناقتى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەنە شىنىقتىرۋ مەن بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋ سالاسىنا قاتىستى بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋدىڭ جوعارىدا اتالعان جاھاندىق ۇردىستەرىن قابىلداۋ; 

2) اقپاراتتىق (ەڭ الدىمەن، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋدى كۇشەيتۋ), عىلىمي (دەنە شىنىقتىرۋ مەن  سپورت سالاسىنداعى بار پروبلەمالاردى زەرتتەۋ جانە عىلىمي ۇسىنىستار ازىرلەۋ), كادرلاردىڭ (سپورت ماماندارىن، ونىڭ ىشىندە سپورت دارىگەرلەرىن، پسيحولوگتاردى، نۋتريتسيولوگتاردى جانە ت.ب. دايارلاۋ) ءرولىن كۇشەيتۋ، ەل حالقىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە دەنە شىنىقتىرۋ مەن بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋدى قامتاماسىز ەتۋ، سونىڭ ىشىندە ءتيىستى دەنە شىنىقتىرۋ مەن ساۋىقتىرۋ جانە سپروتتىق باعدارلامالاردىڭ ازىرلەۋ; 

3) ەڭ الدىمەن دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت سالاسىنداعى قولدانىستاعى زاڭنامانى جەتىلدىرۋدى كوزدەيتىن ۋاكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگاننىڭ (تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى) جانە وزگە دە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، سونداي-اق بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋ جونىندەگى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ; 

4) بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋ ءۇشىن قاجەتتى قارجىلىق جانە ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازا جاساۋ; 

5) مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ سپورت سالاسىن دامىتۋ سالاسىنداعى قولدانىستاعى ۇسىنىمدارىن، اتاپ ايتقاندا، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەت جۇرگىزەتىن سپورتتى قارجىلاندىرۋ سالاسىنداعى جوعارىدا اتالعان سىبايلاس جەمقورلىق تاۋەكەلدەرىنە تالداۋدى كەشەندى جانە ءسوزسىز ورىنداۋ. 

ايتىلعان ۇسىنىستاردىڭ ءبارى بىردەي كۇمانسىز دەمەسەك تە، ماقالادا ورتاعا سالىنعان بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋدىڭ پروبلەمالارىن شەشۋدىڭ كەيبىر جولدارى وسى پروتسەستەردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرىپ، جانداندىرادى،  قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دەنە شىنىقتىرۋ مەن سپورت سالاسىنىڭ ودان ءارى ىلگەرىلەۋى مەن سەرپىندى دامي ءتۇسۋى، سونداي-اق حالقىمىزدىڭ ساۋىعۋى مەن فيزيكالىق  دامۋىنىڭ ارتۋى وسىعان بايدانىستى دەگەن ويدامىز. 

الماز ەششانوۆ،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى، قۇرمەتتى سپورت قىزمەتكەرى

Abai.kz