Tәuelsizdik alghaly Qazaqstanda jýrgizilgen iydeologiyalyq júmystardyng ishindegi tarihy sayasat memlekettik iydeologiyanyng basty baghytyna ainalyp ýlgerdi.

Múnday qadam týsinikti de, kenestik siniru sayasatyna myqtap matalghan, qúndylyqtar jýiesi zaqymdanghan elding ortaq tarihy belgilerdi janghyrtyp, azamattardyng otangha qatystylyq kónil-kýiin oyatu, últtyq nyshandar arqyly úqsastyqty, taghdyrlastyqty tu etui qisynda. Modernizasiya prosesterimen birge jýrgizilgen últtyq sayasat eldegi demokratizasiya ýrdisterine ózindik renk ýstep, ony jergilikti etuge kóp ýles qosty. Mәselen, «Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau turaly memlekettik komissiyasy», «Mәdeny múra», «Ruhany janghyru», «Últtyq qúryltay» kenesin shaqyru, «Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau turaly memlekettik komissiyasy. 2.0» baghdarlamalary tarihymyzdy qayta payymdaugha, qoghamdyq sanany janghyrtugha baghyttaldy. Búnyng barlyghy últtyq memlekettilikting qúrylysyndaghy qisyndy niyet pen is-әreketting tuyndysy.

Sondyqtan da, memlekettik tarihy sayasatty qoldaushylyq joghary. Óitkeni, barsha azamattar tarihymyzdy «qaytaru» missiyasymen tolyqtay kelisedi jәne ol әdilettilikting qayta ornauynyng simvolynday kórinedi. Biraq, osy qolgha alynghan júmystardy syn túrghysynan payymdap kórdik pe degen saual tuyndaydy. Esimde, Aqtóbe qalasynda «Qantar oqighasynyn» alghashqy kýninde әkimdik aldyndaghy alangha jinalghan topty qala júrtshylyghy bir shetten baqylap túrdy. Toptyng ishinen bireuding mitingke qatysushylargha qarata aiqaylaghan dauysy anyq estilip túrdy. Ol «batyr babalardyng әruaghyn shaqyryp, eshkimning tarqamauyn eskertumen boldy». Sonda qazaq bir bolyp túrghanda qay batyr babamyz ózining hanyna qarsy joryq bastap edi degen oy keldi. Qazaq tek syrtqy jaulargha qarsy birikpep pe edi. Mahambet pen Isatay, Syrym Datúly jәne basqalary deseniz, olar bastaghan kóterilister patsha әkimshiligimen birlesken handardyng kýshine qarsy baghyttaldy. Jogharydaghy qoghamdyq «sanany janghyrtu» baghdarlamalarynda bir sәikessizdikting bar ekeni aiqyn.

Sanany janghyrtugha baghyttalghan baghdarlamalardyng biriktirushi kýshi qayda?          

Taghdyrymyz talayly bolghan últpyz. Kóptegen tarihy transformasiyalardan ótip, tarihy әdilettilikke qol jetkizdik. Biraq bizding rulyq, jýzdik sanamyz әbden balizamdalyp qalghan eken. Neshe jyl otarshylyq kórsekte, ol sana týkpirinde saqtalghan. Maqtauly kenes ýkimetining iydeologiyalyq mashinasyda qansha «kenes azamatyn» jasaugha talpynsada osy ereksheligimiz tәuelsizdik alghannan keyin kóktemgi bәisheshektey qaulap shygha keldi. Qyzyq jalpy. Ózimizdey týrik úrpaqtary anau anadoly týrikteri, mynau ózbekter, qandas bashqúr, tatar tipti qyrghyzyng kezindegi rulyq sanasyn tarih qoynauyna qaldyryp, býginde rulyq belgilerinen arylghan, últtyq nyshandary tóniregine ghana toptasqan halyqtar. Onyng syrtynda, kez-kelgen últty alyp qaranyzshy, barlyghy da úsaq bólshekterden qúralyp, memlekettilik dengeyge jetip otyr. Negizinen, rugha bólinu adamzat balasynyng tarihyndaghy alghashqy qauymdyq qúrylys kezenine tәn birlesu jolyndaghy alghashqy satysy. HHI ghasyrda qazaqtar ghana osy dәstýrden ainymay otyr. Tarihta osy qylyghymyz ýshin az «tayaq» jemedik te. Basymyzgha týsken otarshylyq búghauyda ru men jýzge bólinuding saldary. Endi býgin tәuelsizdik alghanda eski sorapqa qayta týskenimiz qalay. Tarih taghylym almaghandar ýshin qaytalanady demeushi edi.

Býginde әrbir әngimelesken ýshinshi iya tórtinshi qazaq óz teginen asyl tekti aqsýiekti, qany taza bekzadany shygharyp alugha dayar. Sol sebeptide, batyr, bi, sheshen, aqyn babalaryna kóshe aty, eskertkish taqta ornatugha kezekte, talasta kóp. Auyl, audan «alynghan» song «oblysty» jaulaugha kirisedi. Býginde últ bolyp úiysu jolyndaghy úly tarihymyzdy oqyp, odan tәlim aludyng ornyna, jeke-jeke jetistikterdi aityp marqayghandy únatamyz. Qazaq tarihynyng temirqazyghy bolghymyz keledi. Sol ýshin tarihty jan-jaghynan júlmalaymyz, tartqylaymyz. Qazirgi tәuir degen tarihshylarymyzdyng ózi qazaqtyng últtyq, úlystyq bolmysyna emes, әr rudyng geneologiyasyn, arghy tegin anyqtaytyn enbekterin shygharumen ainalysyp ketti de, jaryqshaqtargha syna qagha týsude. Múnday jaryqshaqtar silkinis kezinde úlghayyp, tútastyghymyzgha tóndiretin qaterining qashan bolatyndyghyn eshkim boljay almaydy. Sondyqtan, atalghan enbekter últtyq úiysugha emes, rulyq-taypalyq namysty ghana shynday týsetini anyq. Qazir keybir rulardyng ata-babalaryna as berip, at shaptyru is-qimyldary jiyilep, dәstýrge ainalu qauipi joq emes. Memleket múnday jobalardy qoldamauy tiyis jәne memlekettilik tarihymyzdy jazugha beriletin tapsyrystar rulyq ataularmen baylanysty týsindirilmey, geografiyalyq, mekender, tanymal túlghalardyng esimderi arqyly sipattaluy tiyis.

Múnday payymgha qarsy shyghyp, rulyq tarih qazaqtyqtyng bir bólshegi dep uәj aitatyndar kezigetinine kýmәn joq. Aytarymyz, rulyq, taypalyq sana keybir eskirgen dәstýrlerimiz sekildi arhaikagha ainaluy, mәdeniyetimizding ótkenine sinip ketui tiyis. Onyng ornyn jahannan oiyp túryp ornyn iyelenuge úmtylghan úlystyq sana, orta derjavalyq ústanym kerek.

Bizder býgingidey últ bolyp úiysu jolynda oghan últtyq sipat bergen, shygharmashylyghynda «qazaq», «qazaq eli» sóz tirkesterin jii qoldanghan Abaygha, odan keyin alghashqy últtyq negizdegi memlekettilikti qalyptastyrghan Alash qayratkerlerine qaryzdarmyz.

Tarihy jadynyng sayasilanuy

Tarihy sayasat memlekettik iydeologiyanyng basty qúralyna ainalghan son, tarihty tarqatumen birge ony dúrys basqaru da ózekti. Áytpese, tarih bizdi biriktirushi emes birlikten aiyrushy kýshke ainalady. HH ghasyrdaghy orys otarshyldyghyna qarsy úran retinde qoldanys tapqan «Oyan qazaq!» úrany býginde kez-kelgen memleketke qarsy qozghalysty bildiretin sayasy lozungke ainaldy. Al Qazaqstandy últtyq kadr basqaru qajettigin kótergen seksen altydaghy jeltoqsan oqighasynan keyin, jyl sayyn osy uaqytta delebemiz qozyp, alamandyq jasaghymyz keledi de túrady. Shyntuaytynda, jeltoqsanshylar býgingidey últtyq kadrlardyng biylikke kelui ýshin qan tókpedi me. Búl bir jaghynan tarihtyng shynayy maqsatty sipaty ózgerip, týrli sayasy dau-damaydyng qozghaushy kýshine ainalu tәuekelin kórsetedi.

Ne isteu kerek?

Býginde memlekettik iydeologiya tarihy sayasatqa ózgerister engizu ýstinde. Qazaqstandy Joshy hannyng úlysy, «Altyn ordanyn» múrageri etuding joldaryn izdestirude. Hosh, qúptarlyq qadam, bizding qazaqqa rulyq sanadan biyik, tipti últtyqtan joghary biyik maqsat, mәrtebe kerek. Áytpese, bizder tarihta shynayy ornymyzdy, missiyamyzdy aiqyndap almay rulyq oilau jýiesine qamalyp qala beretin bolamyz. Qazaqstan territoriyalyq masshtabta alatyn bolsaq, kóptegen týrik imperiyalary patshalyq qúrghan aimaq. Qalalar salyp, jan-jaqpen sauda-sattyq ornatqan, túraqty әsker ústap, bilim men ghylym órkendep gýldengen shaghy Týrik qaghanattarynyng qúrylu kezenimen sәikes keletin shyghar. Endi sol júrttyng ornynda qalghan býgingi Qazaqstan týgel týrikting qarashanyraghynda otyryp, biyik ambisiyalargha toly iydeologiyasyn jandandyrsa onymen eshkim talasa qoymaytyny anyq.

Mysal ýshin, býgingi Týrkiya týrikterin alatyn bolsaq, últtyq ambisiyalaryna qarap tang qalasyn. Memlekettik sayasattan bólek, halyqaralyq úiymdar qúryp alyp, Afrikagha kómek, Palestinany qoldau, Týrik dýniyasyn bir tudyng astyna jinau sekildi últtyq missiyasy jalpyadamzattyqpen birlesip ketken. Mәselen, Amerikanyng jalpy adamzatty «qútqaru», «erkin әlem» ýshin mega jobalary atasy basqa barlyq nәsilderdi bir amerikandyq últqa biriktirip otyr. Qazaqtyng myghym últtyq sanasy rulyq sanadan ósip shyghuy ýshin de bizge rulyq tarihty nasihattaytyn emes, úlystyq dengeyimizdi aishyqtaytyn tarihty jazu kerek. Bizde oghan tarihy negizde jeterlik. Úlystyq missiya «alty alash», «Týrkistan» iydeyalary ayasynda mәdeny baghytta jýzege asyryluy kerek. Mәselen, tili men týri, dini, mәdeniyeti úqsas bashqúrt, noghay, qarashay últtarymen kóp tarihymyz ortaq. Olardy bauyrymyzgha tartyp, úmytylyp bara jatqan tili men mәdeniyetining qayta janghyruyna jәrdem berip, olardyng jastaryna bilim baghdarlamalary ayasynda qazaq tilin oqytugha bizding kýshimiz jetedi. Tipti, qazaq dalasynda meshit-medrese salyp, aghartushylyqpen ainalysqan tatar ziyalylarynyng enbegine ese qaytarudy, býginde óz qolymyz óz auzymyzgha jetkende qalaysha úmyt qaldyramyz. Az ghana halyq qyrghyzben qyrghiy-qabaqtyqty qoyyp, bir tughanday aralas-qúralastyqty jolgha qoygha ózimiz mýddelilik tanytuymyz kerek emes pe. «Alty alash», «Týrkistan respublikasyna» mәdeny jan bitiru, sayyp kelgende, Preziydent Q.Toqaevtyng «orta derjavagha» ainalu iydeyasymen astasyp jatyr. Orta derjava aldymen jan-jaghyndaghy júrtqa yqpaldy bolyp, olarmen arada tatulyq pen bauyrlastyq ruhyn ornatudan bastalu kerek dep payymdaymyz.

Babalar sózindegi dýniyeni topan su basqannan keyin Núh payghambar kemesining Qazyghúrt tauyna toqtaghandyghy turaly anyzdyng ózi tirshilikting bastauy, órkeniyetting taraluy býgingi Qazaqstan jerinen bastalady degen iydeyany aldygha tartyp otyr emes pe. Búl bizding arghy babalarymyzdyng qanday biyik mәrtebege, qalay dýniyadaghy ornyn aiqyndap alugha úmtylghandyghynyng dәleli. Sol sebeptide, býgingi Qazaqstan ejelgi týrkilerding zandy múrageri retinde orta derjavagha ainalu mýmkindigi joghary. Tek oghan ruh pen jariyalylyq jetispey túr.

Kusherov Núrghisa Jylqybayúly,

Ál-Faraby atyndaghy Qazaq ÚU-ning 1 kurs doktoranty, sayasattanu boyynsha PhD kandidat

Abai.kz