تاۋەلسىزدىك العالى قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ ىشىندەگى تاريحي ساياسات مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ باستى باعىتىنا اينالىپ ۇلگەردى.

مۇنداي قادام تۇسىنىكتى دە، كەڭەستىك ءسىڭىرۋ ساياساتىنا مىقتاپ ماتالعان، قۇندىلىقتار جۇيەسى زاقىمدانعان ەلدىڭ ورتاق تاريحي بەلگىلەردى جاڭعىرتىپ، ازاماتتاردىڭ وتانعا قاتىستىلىق كوڭىل-كۇيىن وياتۋ، ۇلتتىق نىشاندار ارقىلى ۇقساستىقتى، تاعدىرلاستىقتى تۋ ەتۋى قيسىندا. مودەرنيزاتسيا پروتسەستەرىمەن بىرگە جۇرگىزىلگەن ۇلتتىق ساياسات ەلدەگى دەموكراتيزاتسيا ۇردىستەرىنە وزىندىك رەڭك ۇستەپ، ونى جەرگىلىكتى ەتۋگە كوپ ۇلەس قوستى. ماسەلەن، «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى مەملەكەتتىك كوميسسياسى»، «مادەني مۇرا»، «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ۇلتتىق قۇرىلتاي» كەڭەسىن شاقىرۋ، «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى مەملەكەتتىك كوميسسياسى. 2.0» باعدارلامالارى تاريحىمىزدى قايتا پايىمداۋعا، قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋعا باعىتتالدى. بۇنىڭ بارلىعى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ قۇرىلىسىنداعى قيسىندى نيەت پەن ءىس-ارەكەتتىڭ تۋىندىسى.

سوندىقتان دا، مەملەكەتتىك تاريحي ساياساتتى قولداۋشىلىق جوعارى. ويتكەنى، بارشا ازاماتتار تاريحىمىزدى «قايتارۋ» ميسسياسىمەن تولىقتاي كەلىسەدى جانە ول ادىلەتتىلىكتىڭ قايتا ورناۋىنىڭ سيمۆولىنداي كورىنەدى. بىراق، وسى قولعا الىنعان جۇمىستاردى سىن تۇرعىسىنان پايىمداپ كوردىك پە دەگەن ساۋال تۋىندايدى. ەسىمدە، اقتوبە قالاسىندا «قاڭتار وقيعاسىنىڭ» العاشقى كۇنىندە اكىمدىك الدىنداعى الاڭعا جينالعان توپتى قالا جۇرتشىلىعى ءبىر شەتتەن باقىلاپ تۇردى. توپتىڭ ىشىنەن بىرەۋدىڭ ميتينگكە قاتىسۋشىلارعا قاراتا ايقايلاعان داۋىسى انىق ەستىلىپ تۇردى. ول «باتىر بابالاردىڭ ارۋاعىن شاقىرىپ، ەشكىمنىڭ تارقاماۋىن ەسكەرتۋمەن بولدى». سوندا قازاق ءبىر بولىپ تۇرعاندا قاي باتىر بابامىز ءوزىنىڭ حانىنا قارسى جورىق باستاپ ەدى دەگەن وي كەلدى. قازاق تەك سىرتقى جاۋلارعا قارسى بىرىكپەپ پە ەدى. ماحامبەت پەن يساتاي، سىرىم داتۇلى جانە باسقالارى دەسەڭىز، ولار باستاعان كوتەرىلىستەر پاتشا اكىمشىلىگىمەن بىرلەسكەن حانداردىڭ كۇشىنە قارسى باعىتتالدى. جوعارىداعى قوعامدىق «سانانى جاڭعىرتۋ» باعدارلامالارىندا ءبىر سايكەسسىزدىكتىڭ بار ەكەنى ايقىن.

سانانى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان باعدارلامالاردىڭ بىرىكتىرۋشى كۇشى قايدا؟          

تاعدىرىمىز تالايلى بولعان ۇلتپىز. كوپتەگەن تاريحي ترانسفورماتسيالاردان ءوتىپ، تاريحي ادىلەتتىلىككە قول جەتكىزدىك. بىراق ءبىزدىڭ رۋلىق، جۇزدىك سانامىز ابدەن بالزامدالىپ قالعان ەكەن. نەشە جىل وتارشىلىق كورسەكتە، ول سانا تۇكپىرىندە ساقتالعان. ماقتاۋلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ يدەولوگيالىق ماشيناسىدا قانشا «كەڭەس ازاماتىن» جاساۋعا تالپىنسادا وسى ەرەكشەلىگىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كوكتەمگى بايشەشەكتەي قاۋلاپ شىعا كەلدى. قىزىق جالپى. وزىمىزدەي تۇرىك ۇرپاقتارى اناۋ انادولى تۇرىكتەرى، مىناۋ وزبەكتەر، قانداس باشقۇر، تاتار ءتىپتى قىرعىزىڭ كەزىندەگى رۋلىق ساناسىن تاريح قويناۋىنا قالدىرىپ، بۇگىندە رۋلىق بەلگىلەرىنەن ارىلعان، ۇلتتىق نىشاندارى توڭىرەگىنە عانا توپتاسقان حالىقتار. ونىڭ سىرتىندا، كەز-كەلگەن ۇلتتى الىپ قاراڭىزشى، بارلىعى دا ۇساق بولشەكتەردەن قۇرالىپ، مەملەكەتتىلىك دەڭگەيگە جەتىپ وتىر. نەگىزىنەن، رۋعا ءبولىنۋ ادامزات بالاسىنىڭ تاريحىنداعى العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزەڭىنە ءتان بىرلەسۋ جولىنداعى العاشقى ساتىسى. ءححى عاسىردا قازاقتار عانا وسى داستۇردەن اينىماي وتىر. تاريحتا وسى قىلىعىمىز ءۇشىن از «تاياق» جەمەدىك تە. باسىمىزعا تۇسكەن وتارشىلىق بۇعاۋىدا رۋ مەن جۇزگە ءبولىنۋدىڭ سالدارى. ەندى بۇگىن تاۋەلسىزدىك العاندا ەسكى سوراپقا قايتا تۇسكەنىمىز قالاي. تاريح تاعىلىم الماعاندار ءۇشىن قايتالانادى دەمەۋشى ەدى.

بۇگىندە ءاربىر اڭگىمەلەسكەن ءۇشىنشى يا ءتورتىنشى قازاق ءوز تەگىنەن اسىل تەكتى اقسۇيەكتى، قانى تازا بەكزادانى شىعارىپ الۋعا دايار. سول سەبەپتىدە، باتىر، بي، شەشەن، اقىن بابالارىنا كوشە اتى، ەسكەرتكىش تاقتا ورناتۋعا كەزەكتە، تالاستا كوپ. اۋىل، اۋدان «الىنعان» سوڭ «وبلىستى» جاۋلاۋعا كىرىسەدى. بۇگىندە ۇلت بولىپ ۇيىسۋ جولىنداعى ۇلى تاريحىمىزدى وقىپ، ودان ءتالىم الۋدىڭ ورنىنا، جەكە-جەكە جەتىستىكتەردى ايتىپ مارقايعاندى ۇناتامىز. قازاق تاريحىنىڭ تەمىرقازىعى بولعىمىز كەلەدى. سول ءۇشىن تاريحتى جان-جاعىنان جۇلمالايمىز، تارتقىلايمىز. قازىرگى ءتاۋىر دەگەن تاريحشىلارىمىزدىڭ ءوزى قازاقتىڭ ۇلتتىق، ۇلىستىق بولمىسىنا ەمەس، ءار رۋدىڭ گەنەولوگياسىن، ارعى تەگىن انىقتايتىن ەڭبەكتەرىن شىعارۋمەن اينالىسىپ كەتتى دە، جارىقشاقتارعا سىنا قاعا تۇسۋدە. مۇنداي جارىقشاقتار سىلكىنىس كەزىندە ۇلعايىپ، تۇتاستىعىمىزعا توندىرەتىن قاتەرىنىڭ قاشان بولاتىندىعىن ەشكىم بولجاي المايدى. سوندىقتان، اتالعان ەڭبەكتەر ۇلتتىق ۇيىسۋعا ەمەس، رۋلىق-تايپالىق نامىستى عانا شىڭداي تۇسەتىنى انىق. قازىر كەيبىر رۋلاردىڭ اتا-بابالارىنا اس بەرىپ، ات شاپتىرۋ ءىس-قيمىلدارى جيىلەپ، داستۇرگە اينالۋ قاۋىپى جوق ەمەس. مەملەكەت مۇنداي جوبالاردى قولداماۋى ءتيىس جانە مەملەكەتتىلىك تاريحىمىزدى جازۋعا بەرىلەتىن تاپسىرىستار رۋلىق اتاۋلارمەن بايلانىستى تۇسىندىرىلمەي، گەوگرافيالىق، مەكەندەر، تانىمال تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى ارقىلى سيپاتتالۋى ءتيىس.

مۇنداي پايىمعا قارسى شىعىپ، رۋلىق تاريح قازاقتىقتىڭ ءبىر بولشەگى دەپ ءۋاج ايتاتىندار كەزىگەتىنىنە كۇمان جوق. ايتارىمىز، رۋلىق، تايپالىق سانا كەيبىر ەسكىرگەن داستۇرلەرىمىز سەكىلدى ارحايكاعا اينالۋى، مادەنيەتىمىزدىڭ وتكەنىنە ءسىڭىپ كەتۋى ءتيىس. ونىڭ ورنىن جاھاننان ويىپ تۇرىپ ورنىن يەلەنۋگە ۇمتىلعان ۇلىستىق سانا، ورتا دەرجاۆالىق ۇستانىم كەرەك.

بىزدەر بۇگىنگىدەي ۇلت بولىپ ۇيىسۋ جولىندا وعان ۇلتتىق سيپات بەرگەن، شىعارماشىلىعىندا «قازاق»، «قازاق ەلى» ءسوز تىركەستەرىن ءجيى قولدانعان ابايعا، ودان كەيىن العاشقى ۇلتتىق نەگىزدەگى مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرعان الاش قايراتكەرلەرىنە قارىزدارمىز.

تاريحي جادىنىڭ ساياسيلانۋى

تاريحي ساياسات مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ باستى قۇرالىنا اينالعان سوڭ، تاريحتى تارقاتۋمەن بىرگە ونى دۇرىس باسقارۋ دا وزەكتى. ايتپەسە، تاريح ءبىزدى بىرىكتىرۋشى ەمەس بىرلىكتەن ايىرۋشى كۇشكە اينالادى. حح عاسىرداعى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى ۇران رەتىندە قولدانىس تاپقان «ويان قازاق!» ۇرانى بۇگىندە كەز-كەلگەن مەملەكەتكە قارسى قوزعالىستى بىلدىرەتىن ساياسي لوزۋنگكە اينالدى. ال قازاقستاندى ۇلتتىق كادر باسقارۋ قاجەتتىگىن كوتەرگەن سەكسەن التىداعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن، جىل سايىن وسى ۋاقىتتا دەلەبەمىز قوزىپ، الاماندىق جاساعىمىز كەلەدى دە تۇرادى. شىنتۋايتىندا، جەلتوقسانشىلار بۇگىنگىدەي ۇلتتىق كادرلاردىڭ بيلىككە كەلۋى ءۇشىن قان توكپەدى مە. بۇل ءبىر جاعىنان تاريحتىڭ شىنايى ماقساتتى سيپاتى وزگەرىپ، ءتۇرلى ساياسي داۋ-دامايدىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالۋ تاۋەكەلىن كورسەتەدى.

نە ىستەۋ كەرەك؟

بۇگىندە مەملەكەتتىك يدەولوگيا تاريحي ساياساتقا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ۇستىندە. قازاقستاندى جوشى حاننىڭ ۇلىسى، «التىن وردانىڭ» مۇراگەرى ەتۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرۋدە. حوش، قۇپتارلىق قادام، ءبىزدىڭ قازاققا رۋلىق سانادان بيىك، ءتىپتى ۇلتتىقتان جوعارى بيىك ماقسات، مارتەبە كەرەك. ايتپەسە، بىزدەر تاريحتا شىنايى ورنىمىزدى، ميسسيامىزدى ايقىنداپ الماي رۋلىق ويلاۋ جۇيەسىنە قامالىپ قالا بەرەتىن بولامىز. قازاقستان تەرريتوريالىق ماسشتابتا الاتىن بولساق، كوپتەگەن تۇرىك يمپەريالارى پاتشالىق قۇرعان ايماق. قالالار سالىپ، جان-جاقپەن ساۋدا-ساتتىق ورناتقان، تۇراقتى اسكەر ۇستاپ، ءبىلىم مەن عىلىم وركەندەپ گۇلدەنگەن شاعى تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭىمەن سايكەس كەلەتىن شىعار. ەندى سول جۇرتتىڭ ورنىندا قالعان بۇگىنگى قازاقستان تۇگەل تۇرىكتىڭ قاراشاڭىراعىندا وتىرىپ، بيىك امبيتسيالارعا تولى يدەولوگياسىن جانداندىرسا ونىمەن ەشكىم تالاسا قويمايتىنى انىق.

مىسال ءۇشىن، بۇگىنگى تۇركيا تۇرىكتەرىن الاتىن بولساق، ۇلتتىق امبيتسيالارىنا قاراپ تاڭ قالاسىڭ. مەملەكەتتىك ساياساتتان بولەك، حالىقارالىق ۇيىمدار قۇرىپ الىپ، افريكاعا كومەك، پالەستينانى قولداۋ، تۇرىك ءدۇنياسىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناۋ سەكىلدى ۇلتتىق ميسسياسى جالپىادامزاتتىقپەن بىرلەسىپ كەتكەن. ماسەلەن، امەريكانىڭ جالپى ادامزاتتى «قۇتقارۋ»، «ەركىن الەم» ءۇشىن مەگا جوبالارى اتاسى باسقا بارلىق ناسىلدەردى ءبىر امەريكاندىق ۇلتقا بىرىكتىرىپ وتىر. قازاقتىڭ مىعىم ۇلتتىق ساناسى رۋلىق سانادان ءوسىپ شىعۋى ءۇشىن دە بىزگە رۋلىق تاريحتى ناسيحاتتايتىن ەمەس، ۇلىستىق دەڭگەيىمىزدى ايشىقتايتىن تاريحتى جازۋ كەرەك. بىزدە وعان تاريحي نەگىزدە جەتەرلىك. ۇلىستىق ميسسيا «التى الاش»، «تۇركىستان» يدەيالارى اياسىندا مادەني باعىتتا جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك. ماسەلەن، ءتىلى مەن ءتۇرى، ءدىنى، مادەنيەتى ۇقساس باشقۇرت، نوعاي، قاراشاي ۇلتتارىمەن كوپ تاريحىمىز ورتاق. ولاردى باۋىرىمىزعا تارتىپ، ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا جاردەم بەرىپ، ولاردىڭ جاستارىنا ءبىلىم باعدارلامالارى اياسىندا قازاق ءتىلىن وقىتۋعا ءبىزدىڭ كۇشىمىز جەتەدى. ءتىپتى، قازاق دالاسىندا مەشىت-مەدرەسە سالىپ، اعارتۋشىلىقپەن اينالىسقان تاتار زيالىلارىنىڭ ەڭبەگىنە ەسە قايتارۋدى، بۇگىندە ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەندە قالايشا ۇمىت قالدىرامىز. از عانا حالىق قىرعىزبەن قىرعي-قاباقتىقتى قويىپ، ءبىر تۋعانداي ارالاس-قۇرالاستىقتى جولعا قويۋعا ءوزىمىز مۇددەلىلىك تانىتۋىمىز كەرەك ەمەس پە. «التى الاش»، «تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا» مادەني جان ءبىتىرۋ، سايىپ كەلگەندە، پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ «ورتا دەرجاۆاعا» اينالۋ يدەياسىمەن استاسىپ جاتىر. ورتا دەرجاۆا الدىمەن جان-جاعىڭداعى جۇرتقا ىقپالدى بولىپ، ولارمەن ارادا تاتۋلىق پەن باۋىرلاستىق رۋحىن ورناتۋدان باستالۋ كەرەك دەپ پايىمدايمىز.

بابالار سوزىندەگى دۇنيەنى توپان سۋ باسقاننان كەيىن نۇح پايعامبار كەمەسىنىڭ قازىعۇرت تاۋىنا توقتاعاندىعى تۋرالى اڭىزدىڭ ءوزى تىرشىلىكتىڭ باستاۋى، وركەنيەتتىڭ تارالۋى بۇگىنگى قازاقستان جەرىنەن باستالادى دەگەن يدەيانى الدىعا تارتىپ وتىر ەمەس پە. بۇل ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىزدىڭ قانداي بيىك مارتەبەگە، قالاي دۇنياداعى ورنىن ايقىنداپ الۋعا ۇمتىلعاندىعىنىڭ دالەلى. سول سەبەپتىدە، بۇگىنگى قازاقستان ەجەلگى تۇركىلەردىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەتىندە ورتا دەرجاۆاعا اينالۋ مۇمكىندىگى جوعارى. تەك وعان رۋح پەن جاريالىلىق جەتىسپەي تۇر.

كۋشەروۆ نۇرعيسا جىلقىبايۇلى،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇۋ-ءنىڭ 1 كۋرس دوكتورانتى، ساياساتتانۋ بويىنشا PhD كانديدات

Abai.kz