Qayym Múhamedhanov: QAZAQ TILIN ORYSTANDYRU TARIHY TURALY

Patsha ýkimeti 1862 jyldan bastap resmy týrde qazaq halqyn shoqyndyru, sol arqyly birtindep orystandyru sayasatyn jýzege asyra bastady.

1865 jyly 5 iilide Aleksanr II patsha qol qoyghan dokumentte qazaqty biylep-tósteuding jana erejesin 1867 jyldan iske asyru mәselesi, ekinshi qazaq halqyn keleshekte pravoslavie dinine kirgizip, orystadyru sayasatyn iske asyrugha baghyttady.

Iliminskiy Nikolay Ivanovich (1822- 1891)

1846 j.  Qazan duhovnaya akademiyasyn bitirgen.

1858 jyldan 3 jylday Orynbor shekara Komissiyasynda qyzmet istep, missionerlikke kirisedi.

Orys alfavity.

Ahmet Baytúrsynov:

«Qazaq dini shynyghyp jetpegen, shala músylman halyq. Múny mýsylman dininen hristian dinine audaryp jiberu onay degen pikirmen, patsha ýkimeti qazaqpen noghay arasyna jik salyp, ekeuin aiyrghysy keldi. Onyng ýshin qazaq balalary noghaysha oqymay, oryssha oqityn bolarlyq sayasat jýrgizdi. Qazaq balalary ýshin shkol ashady, noghaygha qazaqtyng jazu jaghynan sorpasy qosylmas ýshin arab әripin qaldyryp, qazaq tilindegi kitaptardy orys әripimen basady...»

Patsha ýkimetining osy sayasatyn qazaq dalasynda iske asyrugha belsene kirisken adam – missioner Iliminskiy boldy.

1861 jyly Iliminskiy professor ataghy berilip, Oral, Sibir, Edil boyyndaghy jәne qazaq dalasyndaghy otar halyqtardy shoqyndyru mәselesi tapsyryldy.

Iliminskiy eng aldymen tatarlargha arnalghan orys grafikasy negizindegi jazudyng jana ýlgisin jasap, 1862-1867 jyldar arasynda, tatar tilinde, missionerlik talabyna say 7 kitap jazyp, onyng bәrin de orys alfaviytimen bastyryp shyghardy.

1872 jyly ol Qazan uniyversiytetindegi qyzmetin tastap, birjolata missionerlik jolyndaghy qyzmetke auysty. Qazanda missionerlerding ortalyghyna ainalghan Duhovnaya seminariyanyng diyrektory boldy.

Tatar ghalymy professor Ábrar Karimullin bylay deydi:  «... Takim obrazom, podgotovka kadrov missionerov pereshla v ruky samogo Iliminskogo. Zdesi gotovyat kadrov – missionerov dlya vseh rayonov Rossiy (str.250)

Iliminskiyding qazaqtardy shoqyndyryp, orystandyru әreketidegi missionerlik sayasaty: «... Orystandyrudyng eng basty radikaldy qúraly – qazaq tiline orys alfavityn engizu. Qazaqtar orys alfavitymen jazyp otyrghanda, ol qazaqtardy ózining shyrmauynan shygharmay, ózine tarta beredi», – dey kelip, jәne bir pikir aitady:

«Búl oidy orys chinovnikteri jýzege asyruy tipti kemispeydi dedi. Yaghny qazaqtyng óz adamy iske asyru kerek. Ony iske asyratyn kim boldy? Y. Altynsariyn.

1869 jyly Oqu Aghartu ministrine jazghan hatynda Iliminskiy bylay deydi:

«... Altynsarin qazaqtardyng ortasynda mektep ashsa, orys alfavityn sonda qoldansa, ony orys elining adamdary istetip otyr degizbey, ózi ashqan bolsa...  ...Ony orys basshylyqtarynyng inisiativasy dep halyq oilamaytyn túrde jýrgizse... Eng әueli jana iydeya Altynsariydiki bolady», ¬¬– deydi. (Qazan arhiyvi. F. 968, 0-1, d-16, 1-2 str.)

Jasyryn qat. Arhivta.

Al bizding qazaq sovet ghalymdary ne deydi eken:

Altynsarin «Hrestomatiyasynyng orys alfaviyti negizinde jariyalanuy da avtordyng demokratiyalyq kózqarastarynyng nәtiyjesi edi. Ybyray  ...  orys alfavitynyng qazaq tilining damuyna ... paydasyn tiygizetinin oryndy boljady, orys alfaviyti dini sózderding qazaq tiline ene týsuine mýmkimdik bermeydi, sóitip búl tilding jat elementter arqyly búzyluyn boldyrmaydy dep tanydy. Sonymen qatar jastardy birden orys alfaviyti negizinde sauattandyru – olardyng orystyng tili men bilimine ýirenýine kóp  jenildik tughyzady dep sanady», – deydi, bizding qazirgi ghalymdar (. Á. Derbisaliyn. «Qazaq әdebiyetining tarihiy», 1961, 270 b.)

Iliminskiyding qysymymen Altynsarinnyng amalsiz istegen isin týsinbegen...

Múhtar Áuezov qalay týsingen eken: «... Altynsarin chuvstvoval dvuhstoronnee davlenie ot serkovnikov y musulimanstva. Musulimane schitali, chto on hochet krestiti kazahskih detey y klevetaly na nego, a Iliminskiy, kotoryy ofisalino pomogal emu, byl ubejdennyy hristianiyn- missioner, uveryal vseh, chto cherez ety shkoly skoree mojno provesty svoy iydeiy obruseniya kazahov», – deydi.

Qay pikir, qay qorytyndy dúrys?

Múhtar men Ahmet Baytúrsynov bir jerden shyghady.

Iliminskiydi bizding ghalymdardyng qalay qúrmettep, qalay baghalaytynyn jaqsy bilesizder!

Al, orys sovet ghalymdary qalay baghalaytynyna bir ghana mysal keltireyin.

Iliminskiyding qyzmetin arnayy zertegen professor V.M. Gorohov «Reaksionnaya shkolinaya politika sarizma v otnosheniy tatar» degen, 1941 jyly basylyp shyqqan kitabynda mynanday qorytyndy jasaydy: «Iliminskiy, pedagog-missioner, posledovatelinyy russifikator, storonnik kolonizatorskoy politiky sarizma» (37str.).

1937 jylgha deyin bizding «halyq jaularymyz» da osylay baghalaghan.

Iliminskiy 1881 jyly P.P. Maslovskiyge jazghan hatynda jalpy Rossiya halqynyng sanasy oyanuynan qatty qauiptenip, әsirese búratana halyqtardyng ókilderi kadet kopusynda ortalyq uniyversiytetterde oqy bastaghanynan ýreylenetinip aita kelip, búl mongholdar basqynshylyghynan da qaterli qúbylys deydi.

Tipti qarapayym halyqqa bastauysh bilim berip, sauat sauatandyrudyng ózinen de qaýiptenip, bylay deydi: «... v shkolah gramotnosty orfografiya y grammatika sovershenno izlishni, a dlya inorodcheskih shkol vredno y ubiystvenno», – deydi.

Osy adamdy biz qamqorymyz degenge sheyin bardyq.

Alektorov, Aleksandr Efimovich (1861-1918)

«Chto nujno dlya obruseniya inorodsev» (1892, «Astrahanskiy listok» № 207»:

«Búratana halyqtar ýshin mektep orystandyrudyng basty qúraly» – degen.

Monarhist, missioner.

Ghabit Mýsirepov: «Qazaq halqy  A.E.Alektorovqa ýlken qaryzdar» («Q.Á», 1977, 18 mart).

QSE, 1 tom, 1972, 267 bet.

Múhtar «Aqyn agha» da (1951) «Zor missioner Alektorov» degen.

Rossiya imperiyasy óz qol astyndaghy orys emes halyqtar jóninde qanday zúlymdyq sayasat qoldanghanyn RSDRP-nyng X sezining qararynda ashyq aitylghan:

«... Búl halyqtar jónindegi patsha ýkimetining sayasaty ... olardyng arasynda qanday da bolsa memleket ruhyn joy, olardyng mәdeniyetin býldiru, tiline qysym jasau, olardy nadandyqta ústau jәne aqyrynda olardy mýmkindiginshe orystandyru sayasaty boldy» («KPSS partiyasy sezderinin, konferensiyalarynyng jәne ortalyq Komiytet plenumdarynyng qararlary men sheshimder». Almaty, 1985, 1-bólim, 595 bet).

N. S. Hrushev: «Biz bәrimiz neghúrlym tezirek orys tilinde sóilesek, soghúrlym komunizmdi tezirek ornatamyz» («Pravda» 1989, 6 mart) dep tastaghan úranynyng bizdi qanday halge әkep úryndyrghanyn bilesizder.

Hrushevting osynday atadar pikirin odan әri ushyqtyrghan KPSS OK-nyng sekretary Suslov eken.

Ortalyq Komiytetining Politburo mýshesi bolghan Shelest joldas 1989 jyly aityp berdi. («Argumenty y fakty» gazetining №2, str. 5-6):  «... On (Suslov) ocheni nastaival na bystreyshem sliyaniy nasiy, ih yazykov y kulitur»

Belgili jazushy, «Drujba narodov» jurnalynyng redaktory Baruzdin bylay deydi: «... Ony nachalisi so vremeny Stalina, kotoryy vsyachesky forsiroval prosess sliyanie nasiy y narodnostey. Hotel on togo ily ne hotel, no v opredelennoy mere eto velo k russifikasii» («Drujba narodov» 1988, №12, 226 str.), dep jazdy.

Al, Iliminskiy siyaqty әigili missioner Ostroumov búdan 85 jyl búryn, 1904 jyly Týrkistan múghalimder seminarisynyng 25 jyldyq merekesinde jasaghan bayandamasynda:

«Russko-gosudarstvennye zadachy y stremleniya nashego otechestva po otnoshenii k inorodsam sostoyat v obrusenii. … Eshe drugaya zadacha – sposobstvovati sliyanii kirgiz (kazah – Q. M.) s russkimy v odin selyy politichesko-gosudarstvennyy organizm»,  – degen.

(Ostroumov Nikolay Petrovich. Otchet Turkestanskoy uchiyteliskoy seminariy za 25 let eyo sushestvovaniya. Tashkent, 1904, str. 25).

Stalin men missioner Ostroumovtyng pikirinde, sózinde eshbir aiyrma joq...

Qazaq mektepteri...

Qayta qúru jariyalynyng zamany bolmasa, osylay sóilep túrar ma edik? Býgin «Qazaq tili qoghamyn» qúru qúrlytayy bolarma edi?

Sovet elinde halyqtyng ghasyrlar boyy qoldanyp kele jatqan jazuyn ózgerteu mәselesi Lenin qaytys bolghan son qyzu qolgha alyndy.

Arab alfaviyti latyngha kóshetin boldy. Latyn «... Býkil әlemdik kommunistik qoghamnyn alfaviyti» degen pikir taratyldy.

Ahmet Baytúrsynov:

«Evropa júrtymen birdey bolu maqsatymen alamyz desek, alu qiyn bolghan sebepti orystar ayaq baspay otyrghandy biz sol maqsatpen isteymiz dep aitudyng qansha orny barlyghyn sóilep, kóp sóz qylmasaq ta bolar» – dep.

Úrda jyq milau belsendiler ne dedi?

«Enbekshi Qazaq» gazetining 1931 jyly 25 maydaghy ýndeýinde :

«... Jana әlipti bilmeymin deytin qyzmetshiler – jana әlipting jasyryn jauy dep sanalyp sotqa tartylsyn» – dep jazdy. Sol gazettin sol 1931 jylghy 24 iilidegi sanynda Bahtiyar degen aqynsymaqtyn  «Jana әlip jolynda» degen óleninde:

Arabsha, jana әlipshi

Eki jaq bop tartysty:

Ahmet, Eldes, Múhtarlar

Arabqa júmsap bar kýshti, dep shatpyraqtady.

Áriyne, olar ýstem boldy. Ahmet, Múhtarlar túrmede jatty. Latyn alfaviyti jenip shyqty.

1940 jyly halyqtyng qalauy boyynsha degen jeleumen latyn alfavityn tastatyp, orys alfaviytine kóshirdi.

Filosofiya ghylymynyng doktory  G.Batin 1989 jyly «Novaya vremya» jurnalynyng 18 sanyndaghy maqalasynda bylay dep jazdy:

«Stalinskie represssiy obrely takoy masshtab, chto vo mnogih regionah byla istreblena nasionalinaya intellegensiya, kotoraya yavlyalasi nosiyteliniysey istoricheskoy pamyaty naroda. V Azerbaydjane, v Kazahstane, v Moldaviy tradisionnyy alfavit byl zamenen kirilliysey. Korny kulitury, derjavsheysya na mnogovekovoy tradisii, byly podrezany» (str. 25).

Ahmet Baytúrsynov búdan 75 jyl búryn, 1914 jyly bylay degen eken:

«Hýkimetke jaghymdysy qol astyndaghy júrttyng jazu-syzuy, tili, dini bir bolu. Rossiya qol astynda týrli tildi, týrli dindi, týrli jazu-syzudy tútynyp otyrghan júrttar bar. Solardyng bәri tilin, dinin, jazu-syzuyn orysqa audarsa, hýkimetke odan artyq is bolmas». («Qazaq», 1914, 9 may).

Qayym Múhamedhanov,

Semey qalasy. «Qazaq tili qoghamnyn» úiymnyn qúru qúryltayynda sóilegen sóz. Abay teatry. 18 qantar, 1990 j.

Abai.kz