قايىم مۇحامەدحانوۆ: قازاق ءتىلىن ورىستاندىرۋ تاريحى تۋرالى

پاتشا ۇكىمەتى 1862 جىلدان باستاپ رەسمي تۇردە قازاق حالقىن شوقىندىرۋ، سول ارقىلى بىرتىندەپ ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرا باستادى.

1865 جىلى 5 يۋلدە الەكسانر II پاتشا قول قويعان دوكۋمەنتتە قازاقتى بيلەپ-توستەۋدىڭ جاڭا ەرەجەسىن 1867 جىلدان ىسكە اسىرۋ ماسەلەسى، ەكىنشى قازاق حالقىن كەلەشەكتە پراۆوسلاۆيە دىنىنە كىرگىزىپ، ورىستادىرۋ ساياساتىن ىسكە اسىرۋعا باعىتتادى.

يلمينسكي نيكولاي يۆانوۆيچ (1822- 1891)

1846 ج.  قازان دۋحوۆنايا اكادەمياسىن بىتىرگەن.

1858 جىلدان 3 جىلداي ورىنبور شەكارا كوميسسياسىندا قىزمەت ىستەپ، ميسسيونەرلىككە كىرىسەدى.

ورىس الفاۆيتى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ:

«قازاق ءدىنى شىنىعىپ جەتپەگەن، شالا مۇسىلمان حالىق. مۇنى ءمۇسىلمان دىنىنەن حريستيان دىنىنە اۋدارىپ جىبەرۋ وڭاي دەگەن پىكىرمەن، پاتشا ۇكىمەتى قازاقپەن نوعاي اراسىنا جىك سالىپ، ەكەۋىن ايىرعىسى كەلدى. ونىڭ ءۇشىن قازاق بالالارى نوعايشا وقىماي، ورىسشا وقيتىن بولارلىق ساياسات جۇرگىزدى. قازاق بالالارى ءۇشىن شكول اشادى، نوعايعا قازاقتىڭ جازۋ جاعىنان سورپاسى قوسىلماس ءۇشىن اراب ءارىپىن قالدىرىپ، قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى ورىس ارىپىمەن باسادى...»

پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وسى ساياساتىن قازاق دالاسىندا ىسكە اسىرۋعا بەلسەنە كىرىسكەن ادام – ميسسيونەر يلمينسكي بولدى.

1861 جىلى يلمينسكي پروفەسسور اتاعى بەرىلىپ، ورال، ءسىبىر، ەدىل بويىنداعى جانە قازاق دالاسىنداعى وتار حالىقتاردى شوقىندىرۋ ماسەلەسى تاپسىرىلدى.

يلمينسكي ەڭ الدىمەن تاتارلارعا ارنالعان ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى جازۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن جاساپ، 1862-1867 جىلدار اراسىندا، تاتار تىلىندە، ميسسيونەرلىك تالابىنا ساي 7 كىتاپ جازىپ، ونىڭ ءبارىن دە ورىس الفاۆيتىمەن باستىرىپ شىعاردى.

1872 جىلى ول قازان ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قىزمەتىن تاستاپ، ءبىرجولاتا ميسسيونەرلىك جولىنداعى قىزمەتكە اۋىستى. قازاندا ميسسيونەرلەردىڭ ورتالىعىنا اينالعان دۋحوۆنايا سەميناريانىڭ ديرەكتورى بولدى.

تاتار عالىمى پروفەسسور ءابرار كاريمۋللين بىلاي دەيدى:  «... تاكيم وبرازوم، پودگوتوۆكا كادروۆ ميسسيونەروۆ پەرەشلا ۆ رۋكي ساموگو يلمينسكوگو. زدەس گوتوۆيات كادروۆ – ميسسيونەروۆ دليا ۆسەح رايونوۆ روسسي (ستر.250)

يلمينسكيدىڭ قازاقتاردى شوقىندىرىپ، ورىستاندىرۋ ارەكەتىدەگى ميسسيونەرلىك ساياساتى: «... ورىستاندىرۋدىڭ ەڭ باستى راديكالدى قۇرالى – قازاق تىلىنە ورىس الفاۆيتىن ەڭگىزۋ. قازاقتار ورىس الفاۆيتىمەن جازىپ وتىرعاندا، ول قازاقتاردى ءوزىنىڭ شىرماۋىنان شىعارماي، وزىنە تارتا بەرەدى»، – دەي كەلىپ، جانە ءبىر پىكىر ايتادى:

«بۇل ويدى ورىس چينوۆنيكتەرى جۇزەگە اسىرۋى ءتىپتى كەمىسپەيدى دەدى. ياعني قازاقتىڭ ءوز ادامى ىسكە اسىرۋ كەرەك. ونى ىسكە اسىراتىن كىم بولدى؟ ى. التىنسارين.

1869 جىلى وقۋ اعارتۋ مينيسترىنە جازعان حاتىندا يلمينسكي بىلاي دەيدى:

«... التىنسارين قازاقتاردىڭ ورتاسىندا مەكتەپ اشسا، ورىس الفاۆيتىن سوندا قولدانسا، ونى ورىس ەلىنىڭ ادامدارى ىستەتىپ وتىر دەگىزبەي، ءوزى اشقان بولسا...  ...ونى ورىس باسشىلىقتارىنىڭ ينيتسياتيۆاسى دەپ حالىق ويلامايتىن تۇردە جۇرگىزسە... ەڭ اۋەلى جاڭا يدەيا التىنساريدىكى بولادى»، ¬¬– دەيدى. (قازان ءارحيۆى. ف. 968, 0-1, د-16, 1-2 ستر.)

جاسىرىن قات. ارحيۆتا.

ال ءبىزدىڭ قازاق سوۆەت عالىمدارى نە دەيدى ەكەن:

التىنسارين «حرەستوماتياسىنىڭ ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە جاريالانۋى دا اۆتوردىڭ دەموكراتيالىق كوزقاراستارىنىڭ ناتيجەسى ەدى. ىبىراي  ...  ورىس الفاۆيتىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ... پايداسىن تيگىزەتىنىن ورىندى بولجادى، ورىس ءالفاۆيتى ءدىنى سوزدەردىڭ قازاق تىلىنە ەنە تۇسۋىنە مۇمكىمدىك بەرمەيدى، ءسويتىپ بۇل ءتىلدىڭ جات ەلەمەنتتەر ارقىلى بۇزىلۋىن بولدىرمايدى دەپ تانىدى. سونىمەن قاتار جاستاردى بىردەن ورىس ءالفاۆيتى نەگىزىندە ساۋاتتاندىرۋ – ولاردىڭ ورىستىڭ ءتىلى مەن بىلىمىنە ۇيرەنۇىنە كوپ  جەڭىلدىك تۋعىزادى دەپ سانادى»، – دەيدى، ءبىزدىڭ قازىرگى عالىمدار (. ءا. دەربيسالين. «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحي»، 1961, 270 ب.)

يلمينسكيدىڭ قىسىمىمەن التىنساريننىڭ ءامالسىز ىستەگەن ءىسىن تۇسىنبەگەن...

مۇحتار اۋەزوۆ قالاي تۇسىنگەن ەكەن: «... التىنسارين چۋۆستۆوۆال دۆۋحستوروننەە داۆلەنيە وت تسەركوۆنيكوۆ ي مۋسۋلمانستۆا. مۋسۋلمانە سچيتالي، چتو ون حوچەت كرەستيت كازاحسكيح دەتەي ي كلەۆەتالي نا نەگو، ا يلمينسكي، كوتورىي وفيتسالنو پوموگال ەمۋ، بىل ۋبەجدەننىي حريستيانين- ميسسيونەر، ۋۆەريال ۆسەح، چتو چەرەز ەتي شكولى سكورەە موجنو پروۆەستي سۆويۋ يدەيۋ وبرۋسەنيا كازاحوۆ»، – دەيدى.

قاي پىكىر، قاي قورىتىندى دۇرىس؟

مۇحتار مەن احمەت بايتۇرسىنوۆ ءبىر جەردەن شىعادى.

يلمينسكيدى ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ قالاي قۇرمەتتەپ، قالاي باعالايتىنىن جاقسى بىلەسىزدەر!

ال، ورىس سوۆەت عالىمدارى قالاي باعالايتىنىنا ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن.

يلمينسكيدىڭ قىزمەتىن ارنايى زەرتەگەن پروفەسسور ۆ.م. گوروحوۆ «رەاكتسيوننايا شكولنايا پوليتيكا تساريزما ۆ وتنوشەني تاتار» دەگەن، 1941 جىلى باسىلىپ شىققان كىتابىندا مىنانداي قورىتىندى جاسايدى: «يلمينسكي، پەداگوگ-ميسسيونەر، پوسلەدوۆاتەلنىي رۋسسيفيكاتور، ستوروننيك كولونيزاتورسكوي پوليتيكي تساريزما» (37ستر.).

1937 جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ «حالىق جاۋلارىمىز» دا وسىلاي باعالاعان.

يلمينسكي 1881 جىلى پ.پ. ماسلوۆسكيگە جازعان حاتىندا جالپى روسسيا حالقىنىڭ ساناسى ويانۋىنان قاتتى قاۋىپتەنىپ، اسىرەسە بۇراتانا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى كادەت كوپۋسىندا ورتالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقي باستاعانىنان ۇرەيلەنەتىنىپ ايتا كەلىپ، بۇل مونعولدار باسقىنشىلىعىنان دا قاتەرلى قۇبىلىس دەيدى.

ءتىپتى قاراپايىم حالىققا باستاۋىش ءبىلىم بەرىپ، ساۋات ساۋاتاندىرۋدىڭ وزىنەن دە قاۇىپتەنىپ، بىلاي دەيدى: «... ۆ شكولاح گراموتنوستي ورفوگرافيا ي گرامماتيكا سوۆەرشەننو يزليشني، ا دليا ينورودچەسكيح شكول ۆرەدنو ي ۋبيستۆەننو»، – دەيدى.

وسى ادامدى ءبىز قامقورىمىز دەگەنگە شەيىن باردىق.

الەكتوروۆ، الەكساندر ەفيموۆيچ (1861-1918)

«چتو نۋجنو دليا وبرۋسەنيا ينورودتسەۆ» (1892, «استراحانسكي ليستوك» № 207»:

«بۇراتانا حالىقتار ءۇشىن مەكتەپ ورىستاندىرۋدىڭ باستى قۇرالى» – دەگەن.

مونارحيست، ميسسيونەر.

عابيت مۇسىرەپوۆ: «قازاق حالقى  ا.ە.الەكتوروۆقا ۇلكەن قارىزدار» («ق.ءا»، 1977, 18 مارت).

قسە، 1 توم، 1972, 267 بەت.

مۇحتار «اقىن اعا» دا (1951) «زور ميسسيونەر الەكتوروۆ» دەگەن.

روسسيا يمپەرياسى ءوز قول استىنداعى ورىس ەمەس حالىقتار جونىندە قانداي زۇلىمدىق ساياسات قولدانعانىن رسدرپ-نىڭ X سەزىنىڭ قارارىندا اشىق ايتىلعان:

«... بۇل حالىقتار جونىندەگى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتى ... ولاردىڭ اراسىندا قانداي دا بولسا مەملەكەت رۋحىن جويۋ، ولاردىڭ مادەنيەتىن ءبۇلدىرۋ، تىلىنە قىسىم جاساۋ، ولاردى ناداندىقتا ۇستاۋ جانە اقىرىندا ولاردى مۇمكىندىگىنشە ورىستاندىرۋ ساياساتى بولدى» («كپسس پارتياسى سەزدەرىنىڭ، كونفەرەنتسيالارىنىڭ جانە ورتالىق كوميتەت پلەنۋمدارىنىڭ قارارلارى مەن شەشىمدەر». الماتى، 1985, 1-ءبولىم، 595 بەت).

ن. س. حرۋششەۆ: «ءبىز ءبارىمىز نەعۇرلىم تەزىرەك ورىس تىلىندە سويلەسەك، سوعۇرلىم كومۋنيزمدى تەزىرەك ورناتامىز» («پراۆدا» 1989, 6 مارت) دەپ تاستاعان ۇرانىنىڭ ءبىزدى قانداي حالگە اكەپ ۇرىندىرعانىن بىلەسىزدەر.

حرۋششەۆتىڭ وسىنداي اتادار پىكىرىن ودان ءارى ۋشىقتىرعان كپسس وك-نىڭ سەكرەتارى سۋسلوۆ ەكەن.

ورتالىق كوميتەتىنىڭ پوليتبيۋرو مۇشەسى بولعان شەلەست جولداس 1989 جىلى ايتىپ بەردى. («ارگۋمەنتى ي فاكتى» گازەتىنىڭ №2, ستر. 5-6):  «... ون (سۋسلوۆ) وچەن ناستايۆال نا بىسترەيشەم سلياني ناتسي، يح يازىكوۆ ي كۋلتۋر»

بەلگىلى جازۋشى، «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى بارۋزدين بىلاي دەيدى: «... وني ناچاليس سو ۆرەمەني ستالينا، كوتورىي ۆسياچەسكي فورسيروۆال پروتسەسس سليانيە ناتسي ي نارودنوستەي. حوتەل ون توگو يلي نە حوتەل، نو ۆ وپرەدەلەننوي مەرە ەتو ۆەلو ك رۋسسيفيكاتسي» («درۋجبا نارودوۆ» 1988, №12, 226 ستر.), دەپ جازدى.

ال، يلمينسكي سياقتى ايگىلى ميسسيونەر وستروۋموۆ بۇدان 85 جىل بۇرىن، 1904 جىلى تۇركىستان مۇعالىمدەر سەميناريسىنىڭ 25 جىلدىق مەرەكەسىندە جاساعان بايانداماسىندا:

«رۋسسكو-گوسۋدارستۆەننىە زاداچي ي سترەملەنيا ناشەگو وتەچەستۆا پو وتنوشەنيۋ ك ينورودتسام سوستويات ۆ وبرۋسەني. … ەششە درۋگايا زاداچا – سپوسوبستۆوۆات سليانيۋ كيرگيز (كازاح – ق. م.) س رۋسسكيمي ۆ ودين تسەلىي پوليتيچەسكو-گوسۋدارستۆەننىي ورگانيزم»،  – دەگەن.

(وستروۋموۆ نيكولاي پەتروۆيچ. وتچەت تۋركەستانسكوي ۋچيتەلسكوي سەميناري زا 25 لەت ەيو سۋششەستۆوۆانيا. تاشكەنت، 1904, ستر. 25).

ستالين مەن ميسسيونەر وستروۋموۆتىڭ پىكىرىندە، سوزىندە ەشبىر ايىرما جوق...

قازاق مەكتەپتەرى...

قايتا قۇرۋ جاريالىنىڭ زامانى بولماسا، وسىلاي سويلەپ تۇرار ما ەدىك؟ بۇگىن «قازاق ءتىلى قوعامىڭ» قۇرۋ قۇرلىتايى بولارما ەدى؟

سوۆەت ەلىندە حالىقتىڭ عاسىرلار بويى قولدانىپ كەلە جاتقان جازۋىن وزگەرتەۋ ماسەلەسى لەنين قايتىس بولعان سون قىزۋ قولعا الىندى.

اراب ءالفاۆيتى لاتىنعا كوشەتىن بولدى. لاتىن «... بۇكىل الەمدىك كوممۋنيستىك قوعامنىن ءالفاۆيتى» دەگەن پىكىر تاراتىلدى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ:

«ەۆروپا جۇرتىمەن بىردەي بولۋ ماقساتىمەن الامىز دەسەك، الۋ قيىن بولعان سەبەپتى ورىستار اياق باسپاي وتىرعاندى ءبىز سول ماقساتپەن ىستەيمىز دەپ ايتۋدىڭ قانشا ورنى بارلىعىن سويلەپ، كوپ ءسوز قىلماساق تا بولار» – دەپ.

ۇردا جىق ميلاۋ بەلسەندىلەر نە دەدى؟

«ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ 1931 جىلى 25 مايداعى ۇندەۇىندە :

«... جاڭا ءالىپتى بىلمەيمىن دەيتىن قىزمەتشىلەر – جاڭا ءالىپتىڭ جاسىرىن جاۋى دەپ سانالىپ سوتقا تارتىلسىن» – دەپ جازدى. سول گازەتتىن سول 1931 جىلعى 24 يۋلدەگى سانىندا باحتيار دەگەن اقىنسىماقتىڭ  «جاڭا ءالىپ جولىندا» دەگەن ولەڭىندە:

ارابشا، جاڭا ءالىپشى

ەكى جاق بوپ تارتىستى:

احمەت، ەلدەس، مۇحتارلار

ارابقا جۇمساپ بار كۇشتى، دەپ شاتپىراقتادى.

ارينە، ولار ۇستەم بولدى. احمەت، مۇحتارلار تۇرمەدە جاتتى. لاتىن ءالفاۆيتى جەڭىپ شىقتى.

1940 جىلى حالىقتىڭ قالاۋى بويىنشا دەگەن جەلەۋمەن لاتىن الفاۆيتىن تاستاتىپ، ورىس الفاۆيتىنە كوشىردى.

فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى  گ.باتين 1989 جىلى «نوۆايا ۆرەميا» جۋرنالىنىڭ 18 سانىنداعى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى:

«ستالينسكيە رەپرەسسسي وبرەلي تاكوي ماسشتاب، چتو ۆو منوگيح رەگيوناح بىلا يسترەبلەنا ناتسيونالنايا ينتەللەگەنتسيا، كوتورايا ياۆليالاس نوسيتەلنيتسەي يستوريچەسكوي پامياتي نارودا. ۆ ازەربايدجانە، ۆ كازاحستانە، ۆ مولداۆي تراديتسيوننىي الفاۆيت بىل زامەنەن كيريلليتسەي. كورني كۋلتۋرى، دەرجاۆشەيسيا نا منوگوۆەكوۆوي تراديتسي، بىلي پودرەزانى» (ستر. 25).

احمەت بايتۇرسىنوۆ بۇدان 75 جىل بۇرىن، 1914 جىلى بىلاي دەگەن ەكەن:

«حۇكىمەتكە جاعىمدىسى قول استىنداعى جۇرتتىڭ جازۋ-سىزۋى، ءتىلى، ءدىنى ءبىر بولۋ. روسسيا قول استىندا ءتۇرلى ءتىلدى، ءتۇرلى ءدىندى، ءتۇرلى جازۋ-سىزۋدى تۇتىنىپ وتىرعان جۇرتتار بار. سولاردىڭ ءبارى ءتىلىن، ءدىنىن، جازۋ-سىزۋىن ورىسقا اۋدارسا، حۇكىمەتكە ودان ارتىق ءىس بولماس». («قازاق»، 1914, 9 ماي).

قايىم مۇحامەدحانوۆ،

سەمەي قالاسى. «قازاق ءتىلى قوعامنىڭ» ۇيىمنىن قۇرۋ قۇرىلتايىندا سويلەگەن ءسوز. اباي تەاترى. 18 قانتار، 1990 ج.

Abai.kz