«Úiqy arsyz, kýlki arsyz, tamaq arsyz» deydi qazaq. Keyingi eki «arsyzdy» aldaghy uaqytta asyqpay taldaugha uәde ete otyryp, býgingi әngimeni – úiqygha arnaghandy jón kórdik.

«Qartayghanda my qúrghap, úiqy azayady»

Qaybir jylghy karantinde kýn men týnning orny auysyp ketkeni esimizde. Týnimen televizor qarap, ne telefongha ýnilip, tang ata jatqan balalar týs aua әreng túratyn jaghdaygha jetken-di. Erteleu oyanghannyng ózinde shay iship alyp, qayta jatady. Neghyp bitpeytin úiqy ekenin... Olardyng teuip әreng túrghyzarday «teren» úiqysyna qarap, «Alda-jalda úiqydan últtyq chempionat úiymdastyryla qalsa, qapy qalmay, qalayda qatystyratyn eken» dep te bir oilap qoyghanmyn...

Zertteushilerding mәlimetine sýiensek, adam ómirining ýshten biri úiqymen ótedi eken. Úiqy – adam aghzasyn tynyqtyryp, qalpyna keltiretin nәrse. Bir týn kóz ilmegen kisi erteninde del-sal bolyp, sharshauly jýredi. Eki týn úiyqtamaghan jannyng miy qalypty júmys yrghaghynan janylyp, әri-sәri kýige týsedi. Ýshinshi tәulikke jetkende adam ainalasynda bolyp jatqan oqighalardy úghudan qalyp, mәngire bastaydy. Yaghny uaqytymen kóz shyrymyn alyp, tynyqpaghan tirshilik iyesining kýni qaran. Demek, úiqynyng bizding ómirimizde alar orny bólek-aq.

Bayqasanyz, dýnie esigin endi ashqan sәby tәulikting basym bóligin úiqymen ótkizedi. Tek anda-sanda qarny ashqanda ghana oyanady. Mektep jasyna jetkenge deyin de balanyng úiqysy qatty bolady, tәuligine 10-12 saghattan kem úiyqtamaydy. Jasóspirim shaqta da, er jetip, boy týzey bastaghan kezende de «túr-túrdan» habar kelgenshe tәtti úiqyny qimaytyndar basymyraq. Qayran jiyrma bestin, orda búzar otyzdyn, qamal alar qyryqtyng túsynda da úiqy jaghynan eshkim de «úyatqa qala qoymasy» haq.

Al eluding esigi kóringen son, basynan keshkenderding moyyndauynsha, kisiden úiqy qasha bastaydy desedi. Odan әri qarttyqtyng auylyna ayanday týsken sayyn ol jaryqtyq azayghan ýstine azayyp, adam kәdimgi qús úiqyly bolyp alady eken. Búl turaly jazushy Qabdesh Júmadilov ózining úzaq jylghy qyzmetten zeynet demalysyna shyqqan aqsaqaldyng ómirinen syr shertetin «Qonyr kýz» atty әngimesinede bylay keltiredi:

«Ol ejelgi daghdysy boyynsha taghy da tanghy saghat jetide oyanyp ketti... Kórpesin býrkene týsip, әli de bolsa kóz shyrymyn almaq bolyp edi, biraq úiqysy qúrghyr kele qoymady. Júmystan tityqtap, qaljyrap kelip jatpaghan son, jóni týzu úiqy bola ma, tәiiri? Adamnyng jasy úlghayyp, qartayghan kezde miy qúrghap, úiqysy azayady deushi edi. Sol sózding ras bolghany ghoy, sirә. Ábdirasyl ýide bos jatqaly, ómir boyy ótelmey jýrgen úiqynyng esesin qansha qayyrayyn dese de, sol kýndegi uaqytta kózi shyraghdanday janyp, oyanyp alady. Bayaghyda auylda jýrgende, tang atpay qaqandap jýretin shaldardy kórip: «Osylargha ne jetpeydi eken? Jambasynan su shygha ma? Nege jatyp, tynym almaydy?» – dep kýlushi edi. «Kýlgenge kýle jetedi» degen osy. Múnyng da qazir sol mazasyz shaldardan nesi artyq? Búl tirshilik degening de kereghar qúrylghan-au, shamasy. Bir kezde shalqar týske deyin jatsang da úiqyng qanbaytyn jastyq shaqta óitip kerilip jatugha uaqyt bolmady. Al endi qansha jatam deseng de eshkim bóget bolmaytyn kezde, sol úiqynyng ózi qasqaldaqtyng qanynday».

Búghan ne alyp qosarsyz?..

«Isataydyng barynda...»

Búl úiqy jaryqtyqpen qashanda qosa qaptaldasyp jýretin... «qoryl» deytin qorqynyshty pәle bar. Qorqynyshty bolatyn sebebi: birinshiden, kisi bekerden-beker qoryldamaydy, demek, onyng aghzasynda әldebir kinәrat bar, yaghny dәrigerge qaralu kerek. Ekinshiden, óz úiqynyz tynysh bolghan kýnning ózinde, janynyzdaghy adam qoryldasa – bitti, sizding de mazanyz ketedi.

Student kezde jataqhanadaghy bólmemizde syrtyly tym qatty estiletin dәu qabyrgha saghaty bar edi. Tyq-tyq etken dybysyn týnde tipti kórshi bólmedegiler de estiymiz deytin. Ári-beriden song úiyqtaugha kedergi keltire bastaghandyqtan, amal joq, jatarda әlgi saghatty qalyng kórpege orap, qymtap, shkafqa tyghyp tastaytyn boldyq. Bir kýni auyldan janymdaghy dosymnyng tuys inisi oqugha tapsyrugha keldi de, uaqytsha bizding bólmege ornalasty. Sol kýni týnimen úiqy kórmedik: Isatay esimdi janaghy boyy sorayghan bozbala qoryldaghanda... Qúday basqa salmasyn, dualymyz dirildegendey sezildi! Ospanhan Áubәkirovtyng «Pilorama» atty әzil әngimesindegi «Úiqy shygharatyn fabrika» degen teneu de myna balagha olqy soghady-au dep qaldyq. Ary týrtemiz – sәl tynyshtalady da, «simfoniyasyn» qayta bastaydy; beri týrtemiz – aunap týsip, әri qaray «anyratady». Qonaghymyzdyng qorylymen esimiz shyghyp jýrip, әlgi syrtyly qatty saghatymyzdy kórpege orap, shkafqa atyp úrudy úmytyp ta ketken ekenbiz. Bayqasaq, Isataydyng bulidozershe gýrildegen ýni bayghústyng tyqyldaghan dybysyn mýlde esittirmey tastapty!

Keyin Isatay bala oqugha týsip, óz fakulitetining jataqhanasyna ketti ghoy, biraq sonynda «Isatay barynda...» dep bastalatyn birer shumaq mazaq óleng qalghany әli esimizde...

Shynyna kelgende, qoryl adamnyng ýlken-kishisine, jas-jasamysyna qaramaydy eken. Qazir Jer betindegi әrbir besinshi adam qoryldaydy desedi. Úiyqtap jatqanda múnday adamdardyng jútqynshaq búlshyq etteri tym bosansyp sala beredi de, tynys alu joldaryna edәuir kedergi jasaydy. Amal joq, demdi ishke tartu ýshin úiqydaghy midyng oyanyp, әjeptәuir әbigerge týsuine tura keledi. Aua ishke jútylghan zamat aghzadaghy ottegi mólsheri әdettegi qalypqa týsedi de, my qaytadan úiqygha ketedi. Biraq kóp úzamay bәri taghy qaytalanady: tynys alu apparaty әreketsiz qalady, jútqynshaq búlshyq etterin qayta qimylgha keltiru ýshin midyng kómegi qajet bolady. Qoryldaghyshtardyng úiqysy әlsin-әlsin búzyla beretini de sodan.

Tynys aludyng qayta-qayta ýzilgen sәtinde úiqydaghy kisining qan qysymy kóterilui mýmkin. Sonday-aq qoryl kezinde aghzadaghy maylardy qorytatyn gormondar azayady eken. Sondyqtan ol maylar aghzagha sinip, quat kózine ainalmaydy, kerisinshe, denede qalyp qoyady, yaghny adam birte-birte tolysa beredi, әri tamaqsau bola bastauy da yqtimal. Búl artyq maylar tek qaryn manyna ghana emes, moyyn men jelke tústaryna da jinala beredi. Demek, tynys alu joldaryna odan sayyn kedergi keltiretin bolady.

Qoryldaytyn adamdar ózgelermen salystyrghanda birte-birte ashulanshaq, úmytshaq, enjar, úiqyshyl bola bastaydy. Áriyne, búl dertten emdelu joldaryn dәrigerlermen aqyldasyp, bilgen jón. Bizding aitarymyz: qoryldaytyn adamnyng jatar aldynda ishimdik ishpegeni, úiyqtatatyn dәri qabyldamaghany, shalqasynan jatpaghany abzal. Eger múnday kisimen bir bólmede bolsanyz, týnde qoryl kýsheygende, ony aqyryn ghana bir qyrynan jatugha iykemdegeniniz jón.

Reseylik estrada artiysi, satirik Evgeniy Petrosyannyng «Chto takoe lubovi?» deytin monology bar. Sonyng songhy jaghyn ózi «Lubovi – eto kogda odin hrapiyt, a drugoy terpiyt» dep týiindeydi. Kim bilsin, onyng sózining de jany bar shyghar...

Tәtti úiqynyng tәsilderi

Mamandar úiqynyng tәtti de tynysh boluy ýshin mynaday sharttar oryndaluy qajet dep esepteydi.

1. Úiqy rejiymin saqtanyz. Kýnde belgili bir uaqytta jatyp, belgili bir uaqytta túrudy әdetke ainaldyrghan abzal. Júmys kýni de, demalysta da. Sonda aghza osy talapqa beyimdeledi de, úiqynyz birqalypty bolady.

2. Úiqynyz kelgen kezde ghana úiyqtanyz. Yaghny úiqynyz kelmese ózinizdi qinaudyng keregi shamaly, bosqa týnimen tósekte dónbekship shyghasyz. Ondayda teledidar qarap nemese kitap oqyp, boydy bosansytu kerek.

3. Jatar aldynda shay-kofe ishpeniz. Qazaqtar shaysyz jatpaymyz ghoy. Biraq sonyng ózin úiyqtardan 2-3 saghat búryn ishken jón. Óitkeni, shaydyn, kofenin, basqa da sergitetin susyndardyn, shokoladtyng qúramynda kofein bolady. Ol úiqy shaqyrmaydy, kerisinshe, kep túrghan úiqyny quady.

4. Jatar aldynda eshteneni uayymdamanyz. Júrttyng kóbi jastyqqa basy tiygen song da ertengi kezdesu, júmystaghy tapsyrma, aqshagha baylanysty uayymdy oilap, bas qatyrady. Búl dúrys emes. Barlyq mәseleni jatardan birer saghat búryn oilap, sheship alynyz. Al jastyqqa bas qoyghan song tek qana jaqsy oy oilanyz, miynyzgha tynym beriniz.

5. Ózinizdi úiqygha dayyndanyz. Kýndizgi qarbalas tirlik sizdi kýsh-quat túrghysynan әlsiretse, key әngimeler, mәseleler psihologiyalyq jaghynan sharshatuy mýmkin. Demek, jatar aldynda sizge әri denenizdi, әri jýikenizdi bosansytu manyzdy. Sugha týsip alasyz ba, lirikalyq muzyka tyndaysyz ba, әiteuir boyynyzdy balbyratyp, sananyzdy demaldyratyn bir tәsildi túraqty әdet etip alynyz.

* * *

«Úiqyng shala bolsa bolsyn, kýlking shala bolmasyn!» deytin halyqpyz. Nege kýlkining jolynda úiqyny qúrbandyqqa shalamyz? Negizi, ekeuining de shala bolmaghany jaqsy ghoy... Ras, Qúday kýlkiden aiyrmasyn. Al ol turaly – yaghny ekinshi «arsyz» jayynda – kelesi joly әngimeleymiz.     

Úiqy turaly materialdy týnimen úiyqtamay әzirlegen  – Sәken Sybanbay

Abai.kz